Mavzu iqtisodiyot Kafedra: Fan: Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot


Download 1.08 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/8
Sana18.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1783653
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
dars

 
Resurslar egasining mehnat hajmi va sarf etilayotgan kapital hajmi. 
Tayyorlangan tovarlar va xizmatlarda resurslar egasining mehnat hajmi hamda 
sarflanayotgan kapital hajmlari qanchalik yuqori bo‟lsa, ma‟lum miqdorda monopol 
hukmronlik yuzaga keladi. Resurslar narxining oshishi tovar ishlab chiqarish hajmini 
kamaytiradi, taklif qisqaradi. Demak, resurslar egasi sarf qilayotgan kapital hajmi bilan 
mehnat hajmi qanchalik yuqori bo‟lsa, taklif tabiiy resurslarga bo‟lgan talabga ma‟lum 
ma‟noda tazyiq o‟tkazishi mumkin.
 
Davlatning iqtisodiy siyosati. (Soliqlar va ularning turlari hamda miqdorlari; 
yordamlar va imtiyozlar darajasi; davlatning baholarni boshqarish darajasi; mehnat 
qonunchiligi; tabiatni muhofaza qilish tadbirlari darajasi va boshqalar);
 
Soliqlarning ortishi tovarlar va xizmatlar xarajatlarni ko‟paytiradi. Bu o‟z 
navbatida, taklifning qisqarishiga olib keladi. Soliqlar imkoni boricha muhim bo‟lib, 
tadbirkorlikni rivojlantirishga yo‟naltirilsa, albatta, taklif ko‟payadi;
 
YOrdamlar va imtiyozlar tizimining amal qilishi  tadbirkorlikning 
rivojlanishiga, tayyorlanayotgan tovarlar va xizmatlarni arzon yaratishga va demak
taklifning o‟sishiga sabab bo‟ladi;


 
Davlatning baholarni boshqarish tizimi va siyosati mavjudligi. O‟zbekistonda 
isloxotlarni amalgi oshirishda davlat bosh islohotchi sifatida, albatta, bozor baholarini 
erkinlashtirishda katta rol o‟ynamoqda. Avvalo, baholar bosqichma-bosqich 
erkinlashtirilmoqda. Davlat o‟z tasarrufidagi ishlab chiqarish asosida eng zarur 
iste‟mol tovarlarini yaratib, ayrim xususiy korxonalarning monopol mavqeiga ega
bo‟lishiga yo‟l qo‟ymaydi;
 
Mehnat qonunchiligi. O‟zbekistondagi mehnat qonunchiligida, yollanma 
mehnatdan foydalanuvchi tadbirkorlar korxonalarida yollangan mehnatga 
to‟lanadigan eng kam ish haqi va mehnat sharoiti davlat korxonasidan kam 
bo‟lmasligi belgilangan.
 
Eksport va import. Mamlakatdagi eksport va import talab va taklifga katta 
ta‟sir etadi. Eksport qanchalik ko‟paysa, mamlakat ichki bozorida taklif qisqaradi. 
Import ko‟paysa, mahalliy bozorda taklifning o‟sishiga sabab bo‟ladi.
Ishlab chiqarish texnologiyasi. Mukammal va yangi texnologiya resurslar 
qimmatlashgan sharoitda ham resurslarni tejashni ta‟minlab, xarajatlarni 
kamaytiradi. Masalan, metall narxi 10% oshdi, ammo yangi texnologiya metall sarfini 
12% qisqartirdi, demak, metall sarfi amalda 2% qisqaradi, bu xarajatni pasaytirib, 
foydani ko‟paytirgani uchun taklif ortadi.


 
Tovar ishlab chiqaruvchilar soni. Ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‟p bo‟lsalar, 
ular shunchalik ko‟p tovarlarni taklif etadilar, chunki ular ishlab chiqarishni kengaytirib, 
ko‟proq daromad olishga intiladilar.
Xulosa qilib aytadigan bo‟lsak, talab va taklif qonunlarining namoyon bo‟lishi bilan bozor 
yuzaga keladi va uning asosiy amal qilish mexanizmiga aylanadi.
Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini 
ko‟rsatadi.
Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar 
taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning 
o‟zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‟g‟ri bog‟liqlikdagi o‟zgarishi taklif 
qonuni deyiladi.


Iste‟molchi uchun narxning oshishi to‟siq rolini o‟ynasa, ishlab chiqaruvchi 
uchun rag‟batlantirish vazifasini bajaradi.
Narx darajasi va taklif miqdori o‟rtasidagi to‟g‟ridan-to‟g‟ri bog‟liqlikni 
ko‟rsatuvchi ma‟lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig‟ini tasvirlash mumkin 
(2.3-chizma).


Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham 
ta‟sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:
1. resurslarning narxi;
2. ishlab chiqarish texnologiyasi;
3. soliq va subsidiyalar;
4. boshqa tovarlarning narxi;
5. narx o‟zgarishining kutilishi; 6) bozordagi sotuvchilar soni.
Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o‟zgarishi taklif hajmining o‟zgarishini 
taqozo qiladi.


3. Foydalilikni maksimallashtirish yo‟llari 
Har bir iste'molchi oladigan kommunal xizmatlarning umumiy 
miqdorini maksimal darajada oshirishga qiziqadi. Foydali samarani maksimal 
darajaga ko'tarish uchun ushbu izlanishda iste'molchi iste'molni ko'paytiradi. 
Xuddi shu nomdagi tovarlarning har bir qo'shimcha birligini iste'mol qilish 
bilan umumiy foyda ma'lum darajada oshadi, ya'ni marginal foyda. 
Marginal yordam dasturimahsulot / xizmatning qo'shimcha birligini iste'mol 
qilishdan foyda bor. 
Shunday qilib, agregat dasturbir xil mahsulotning ma'lum miqdori ushbu 
mahsulotning barcha birliklarining marginal kommunal xizmatlari yig'indisiga 
teng. 


Oddiy kundalik tajriba shuni ko'rsatadiki, ma'lum bir vaqtda iste'mol qilinadigan 
bir xil nomdagi mahsulot miqdori oshgani sayin, har bir keyingi birlikning marginal foydasi 
kamayadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, bitta o'tirishda qancha ko'p pirojnoe 
iste'mol qilsangiz, boshqasini shunchalik ozroq iste'mol qilishni istaysiz, u sizga 
shunchalik zavq keltiradi. Bizga "Demyanovning qulog'i" I. A. Krilovning ertagidan ma'lum 
bo'lgan bu hodisani taniqli ingliz iqtisodchisi A. Mashall quyidagicha tavsiflagan: marginal 
foydalilikni o'ldirish qonuni. 
3-rasmdagi grafikalar umumiy va marginal kommunal xizmatlarning 
harakatlarini aks ettiradi. 
Ko'rinib turibdiki, iste'mol qilinadigan mahsulotning birliklari ko'payishi bilan 
jami foydali dastur ko'payadi, lekin u tobora sekinroq o'sib boradi, chunki marginal foyda 
doimiy ravishda kamayib boradi. Chegaraviy dastur nolga aylanganda, umumiy yordam 
dasturi maksimal darajaga etadi. Agar iste'mol bundan keyin ham davom etadigan bo'lsa, 
marginal foyda salbiy bo'ladi va umumiy foyda kamayishni boshlaydi. 
Shakl 3 Marginal (MU) va total (TU) kommunal xizmatlarining nisbati 
Umumiy va marginal foydali dasturning quyidagi o'zaro bog'liqligi ham kuzatiladi: marginal 
foyda - bu umumiy foydaning o'zgarishi bilan mahsulotning iste'mol qilinadigan 
miqdorining o'zgarishiga nisbati. 


Cheksiz ozgarishlar bilan bu indikator umumiy utilitaning birinchi hosilasidan 
boshqa narsa emas, agar ikkinchisi mahsulotning iste'mol qilinadigan miqdori funktsiyasi 
sifatida taqdim etilsa. Yordamchi dastur - tovar miqdorining ko'payishi bilan uning foydasi 
kamayishini ko'rsatadigan funktsiya: 
Hozirga qadar iste'molchining umumiy yordam dasturini maksimal darajada 
oshirish istagi barcha chegaralardan tashqarida ko'rib chiqilgan. Bunday sharoitda, 
umumiy foyda nolga teng bo'lgan nol darajasida maksimal darajaga ko'tariladi. Biroq, 
byudjet cheklovlari va narxlarni hisobga olgan holda, vazifa yanada qiyinlashadi. 
Ratsional xaridor o'z daromadini (marjinal foyda) marginal narx bilan taqqoslashi shart. 
Kommunal xizmat nazariyasini tanqidchilar 18-asrda shakllangan. Suv va olmos 
paradokslari. Har bir inson uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan suv, ular ishonganidek, 
maksimal darajada foydali va olmosli bo'lishi kerak. Shunga ko'ra, suv narxi maksimal 
darajaga ko'tarilishi kerak, olmos narxi minimal bo'lishi kerak, amalda esa aksincha. Bu 
savolga javob 20-asrning boshlarida topilgan. umumiy va marginal foydali dasturni 
farqlashda. Haqiqat shundaki, suv va olmos zaxiralari miqdori boshqacha. Suv juda ko'p, 
olmos esa kam uchraydi. Shuning uchun, birinchi holda, miqdori (O1) katta, narxi esa 
(P1) past; ikkinchisida - aksincha: miqdori (O2) kichik, narxi (P2) yuqori (4-rasm). 


Bu shuni anglatadiki, suvning umumiy foydasi katta, marginal esa oz; 
olmoslarda, aksincha, umumiy foyda kichik va marginal foyda katta. Narxlar 
umumiy emas, balki marginal yordam dasturi bilan belgilanadi. Shunday qilib, 
suv olmosli paradoks kommunal funktsiyani bekor qilmaydi. Iste'molchilar 
tanlovi asosida kommunal funktsiya yotadi. 
Shakl: 4 Suv va olmos paradokslari (chapda suv, olmos o'ngda) 
Iste'molchilarni tanlashning zamonaviy nazariyasida quyidagilar nazarda 
tutilgan: 1) iste'molchining pul daromadi cheklangan; 2) narxlar yakka 
tartibdagi uy xo'jaliklari sotib olgan tovarlar miqdoriga bog'liq emas; 3) barcha 
xaridorlar barcha mahsulotlarning marginal foydasini mukammal darajada 
namoyish etadilar; 4) iste'molchilar umumiy yordam dasturini maksimal 
darajada oshirishga intilishadi. Iste'molchilar tanlovi nazariyasi quyidagi 
postulatlarga asoslanadi: 
1. 
Iste'mol 
turlarining 
ko'pligi. 
Har 
bir 
iste'molchi 
turli xil individual tovarlarni iste'mol qilmoqchi. 


To'yinmaslik. Iste'molchi ko'proq narsalarga ega bo'lishni xohlaydi 
har qanday tovar va xizmatlarning miqdori, u ularning hech biriga to'yinmaydi. 
Barcha iqtisodiy tovarlarning marginal foydaliligi doimo ijobiydir. 
Transitivlik. 
Iste'molchilar 
tanlovi 
nazariyasi 
asoslanadi 
iste'molchilar didining barqarorligi va ma'lum bir izchilligidan. Mantiqan, buni 
quyidagicha ifodalash mumkin: agar A, B va C har qanday tovarlarning 
kombinatsiyasi bo'lsa va iste'molchi A va B to'plamlari va B va C o'rtasida tanlovga 
befarq bo'lsa, u holda u ham A va S o'rtasida tanlovga befarq. 
O'zgartirish. Iste'molchi kichkintoyni rad etishga rozi 
agar unga ko'proq evaziga taklif qilinadigan bo'lsa, tovar A miqdori 
o'rnini bosadigan tovar miqdori. 
Marginal 
yordam 
dasturini 
kamaytirish. 
Marginal 
yordam 
dasturi 
har 
qanday 
yaxshilik 
bunga 
bog'liq 
jami

bu 
ushbu iste'molchi ishonadi. 


Iste'molchining marjinal qiymatiqo'shimcha tovar birligini sotib olish xarajatlari bo'ladi. 
Mukammal raqobat sharoitida chegara narxi ushbu tovar narxiga teng bo'ladi. Xuddi shu 
nomdagi tovarlarning keyingi birligini sotib olish va sotib olish, agar marginal foyda marginal 
xarajatlardan kattaroq bo'lsa, mantiqan to'g'ri keladi. Marginal foyda va marjinal narx (tovar 
narxi) o'rtasidagi ijobiy farq iste'molchining marginal foydasi hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkich 
iste'molchining berilgan tovar birligini bozor narxi darajasidan yuqori ekanligini anglatadi (5-
rasm). Iste'molchi mahsulotning cheklangan foydasini sub'ektiv baholashiga muvofiq 
to'lashga tayyor edi. Biroq, bozor narxi pastroq bo'lib chiqdi va xaridor g'olib bo'ldi. 
Shakl: 5 Iste'molchining Q nuqtasida cheklangan to'lovi (MU - P) 
Iste'molchilarning umumiy foydasi bir xil nomdagi iste'mol qilingan tovarlarning umumiy 
foydaliligi va ularni sotib olish xarajatlari o'rtasidagi farqga teng (6-rasm). Grafik jihatdan 
iste'molchilarning umumiy daromadlari ABC uchburchagi maydoni bilan ifodalanadi va 
mahsulotning chegara foydasi uning narxiga teng bo'lgan nuqtada maksimal darajaga 
etadi. Boshqacha qilib aytganda, MU \u003d MC, yoki MU \u003d P bo'lsa, yordamchi 
dastur maksimal darajaga ko'tariladi. 
Shakl: 6 Iste'molchilarning umumiy daromadlari (ABC uchburchagi maydoni) 
"Iste'molchining yutug'i" toifasining muomalaga kiritilishi bizni oqilona xatti-harakatlar 
kontseptsiyasini konkretlashtirishga imkon beradi.


Xaridorning xaridor tanlovi uning afzalliklariga asoslanadi. Ushbu tanlov 
shunday deb taxmin qilinadi 
eng yaxshi kombinatsiya
barcha mumkin bo'lgan 
kombinatsiyalardan tovarlar (yoki iste'molchilar to'plami). Iste'mol to'plami xaridorga 
eng katta qiymat keltiradigan ma'noda. 
Faraz qilaylik, bizning o'quvchimiz Denis har xil miqdordagi oq va kitoblarni sotib 
olayotganda foydali qiymatlarni biladi. Yordamchi dasturning ushbu qiymatlari maxsus 
birliklarda - utile-da o'lchanadi. Turli xil miqdordagi oq tanli va kitoblarning foydaliligi 
to'g'risidagi barcha ma'lumotlar jadvalda keltirilgan. 4 
Jadval 4 Umumiy va marginal yordam dasturi 
1 va 5-ustunlarda har xil miqdorda sotib olinishi kerak bo'lgan oq va kitoblar (Q) 
ko'rsatilgan. 2 va 6-ustunlarda ma'lum bir tovarning turli miqdorlarini iste'mol 
qilishdan umumiy foyda (TU) qiymati taxmin qilinadi. Masalan, 2 kitobning umumiy 
foydaliligini Denis 26 yutil, 2 kitobning jami foydaliligi esa 50 yutil deb baholagan. 
Umumiy foydali dastur - bu ma'lum bir tovarning barcha birliklarining umumiy 
foydaliligi, bundan tashqari, umumiy foyda bu butun iste'molchilar to'plamining 
umumiy foydaliligi. 


3 va 7-ustunlarda oq va kitoblarning marginal foydaliligi (MU) taxminlari 
keltirilgan. Tovarning qo'shimcha birligining marginal foydaliligi - bu qo'shimcha birlik 
sotib olganda umumiy foydaning o'zgarishi. U ma'lum miqdordagi tovarlarning umumiy 
foydaliligi va kamroq miqdordagi tovarlarning umumiy foydaliligi (birma-bir kamroq) 
o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Masalan, 5-belyashning marginal foydasi 7 yutil. Biz 
uni 5 oqning (51 ta util) umumiy foydasidan 4 ta oq (44 ta uskuna) ning umumiy 
dasturini ayirish orqali oldik. 4 va 8-ustunlarda har bir rubl uchun marginal yordam 
dasturining hisob-kitobi ko'rsatilgan (MU / P). Ushbu hisoblash marginal foydani tovar 
narxiga bo'lish yo'li bilan amalga oshiriladi. Aytaylik, biz 3 ta kitob sotib olamiz. Bunday 
holda, 1 rubl uchun marginal yordam dasturi. 0,9 yutil bo'ladi. Biz 18 yutilni kitob 
narxiga taqsimladik, bu 20 rubl. 
Sarflangan har bir rubl uchun marjinal foyda - bu tovarning marginal foydasini 
ushbu tovar narxiga bo'lish yo'li bilan olingan marginal foyda miqdori. 
Jadvaldagi ma'lumotlar bilan sinchkovlik bilan tanishish shuni ko'rsatadiki, oqlar va 
kitoblarning umumiy foydaliligida ham, marginal foydasida ham o'zgarishlar ro'y beradi. 
Xususan, jami kommunal xizmat sotib olingan tovarlar sonining ko'payishi bilan ortadi va 
marginal foyda kamayadi. Oxirgi naqsh biz uchun marginal foydalilikning kamayish 
qonuni sifatida ma'lum. I 


Kommunal xizmat - bu tovarlarning umumiy foydaliligi va ularning miqdori 
o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri mutanosiblik munosabati. 
Shu bilan birga, umumiy yordam dasturining turli yo'llar bilan ko'payishi sezildi: birinchi 
navbatda, umumiy dasturning ko'payishi katta, keyin esa bu o'sish kamayadi. Bu 
rasmdagi umumiy va marginal foyda dasturida aniq ko'rinib turibdi. 6. Kommunal 
xizmatlarning umumiy egri chizig'i dastlab tik bo'lib, tovarlarning ko'payishi bilan tekis 
bo'ladi. Umumiy foydali dasturning bu xatti-harakati har bir qo'shimcha birlikning 
foydasi pasayishi bilan izohlanadi, ya'ni kamayib boruvchi marginal qonuni bilan 
izohlanadi. Shakl. 7-da, sotib olingan oq tanlilar soni oshgani sayin marginal yordam 
dasturining pasayishi ko'rsatilgan. 
Iste'molchilar tanlovi - bu byudjet cheklovlari sharoitida iste'molchiga 
maksimal foyda keltiradigan imtiyozlar to'plami. 
Biz iste'molchilar tanlovi nazariyasining asosiy savoliga keldik. Iste'molchi eng yaxshi 
tovar to'plamini, maksimal foyda keltiradigan to'plamni tanlashda nimani boshqaradi? 
Yordamchi dasturni maksimallashtirish qoidasi nima? Bizning misolimizda bu savol 
quyidagicha tuzilgan. Biz Denisni maksimal darajada qondirish uchun 120 rublga 
qancha kitob va kitob sotib olishi kerakligi bilan qiziqtirganmiz? 


Yordamchi dasturni maksimal darajaga ko'tarishning eng oddiy qoidasi 
sog'lom fikr qoidasidir: agar siz tovarlarning (sarflanadigan materiallar) 
kombinatsiyalarini o'zgartirib, foydaliligini oshirolmasangiz, demak siz maksimal foyda 
keltirgansiz va ushbu iste'molchilar to'plami eng yaxshisidir. 
Keling, bizning misolimizda siz 120 rublga sotib olishingiz mumkin bo'lgan 
to'plamlardan birini ko'rib chiqaylik. Masalan, agar biz pulni oqlarga va kitoblarga teng 
ravishda taqsimlasak, unda bu to'plam 6 ta oq va 3 ta kitobdan iborat bo'ladi. Ushbu 
to'plamning kümülatif foydasi 125 ta jutil (57 + 68). Bu eng yaxshi dasturga ega 
bo'lgan eng maqbul variantmi? Yo'q, yuqorida bayon qilingan qoidaga tayanadigan 
bo'lsak, unday emas. 
Keling, qo'shimcha 4-kitobni sotib olish uchun oqlarning o'rniga pulning bir qismidan 
foydalanishga harakat qilaylik. Buning uchun ikkita oqni sotib olishdan voz kechishimiz 
kerak. Yangi iste'molchilar to'plami 4 ta oq va 4 ta kitobdan iborat bo'lib, uning 
umumiy foydasi 128 yutilgacha (44 + 84) oshadi. Bu avvalgi to'plamning kümülatif 
dasturidan 3 yutile ko'proq. Yangi imtiyozlar to'plami eng yaxshisi bo'ladimi? Ha, 
shunday bo'ladi. Foyda kombinatsiyasini o'zgartirishga yana urinib ko'rsak, bunga 
amin bo'lamiz. 


Deylik, yana ikkita oqni sotib olishdan voz kechamiz va qo'shimcha kitob 
sotib olamiz. Bunday holda, yangi 2 ta oq va 5 ta kitobning umumiy foydaliligi 124 
yutilgacha kamayadi (26 + 98). Bu shuni anglatadiki, avvalgi sarf materiallari to'plami 
eng yaxshi bo'lgan va maksimal foyda keltirgan. 
Biz yordam dasturini maksimallashtirish qoidasining boshqacha formulasiga keldik. 
Shunisi e'tiborga loyiqki, eng katta foydali dastur har bir tovarning har bir rubl 
uchun marginal foydasi barcha tovarlar uchun bir xil bo'lgan tovarlarning to'plamidir. 
Bizning misolimizda, bu oqlarni ham, kitoblarni ham sotib olishga sarflangan har bir 
rubl uchun 0,8 yutile. Boshqa to'plamlar mavjud, bu erda 1 rubl uchun marginal 
yordam dasturi. har qanday tovar uchun bir xil, masalan, 5 ta oq va 5 ta kitobni sotib 
olayotganda, ammo bu to'plamlar mavjud emas, biz ularni byudjet cheklovlari tufayli 
sotib ololmaymiz. 


Kommunal xizmatlarni maksimal darajaga ko'tarish qoidasi: Agar 
iste'molchilar tovarlarning cheklangan xizmatlarining narxlariga nisbati 
barcha tovarlar uchun bir xil bo'lsa, iste'molchi ma'lum bir byudjet cheklovi 
ostida tovar to'plamining foydasini maksimal darajada oshiradi. 
Iste'molchi, agar ikkala tovarning marginal kommunal xizmatlarining nisbati 
ushbu tovarlarning narxlari nisbati bilan teng bo'lsa, ma'lum bir byudjet 
cheklovi uchun tovar to'plamining foydasini maksimal darajada oshiradi. 
Shunday qilib, biz iqtisodiy talablarning bozor talabini shakllantirish jarayoni 
ko'rib chiqiladigan muhim bo'limi bilan tanishdik. 
Ushbu jarayon
 biz bozorda 
iste'molchilarning xulq-atvori namunalari asosida tahlil qildik. Ushbu 
modelni tahlil qilish iste'molchilar xulq-atvorining eng muhim qoidasini
foydali dasturlarni maksimal darajaga ko'tarish qoidalarini shakllantirishga 
imkon berdi. 


Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling