Mavzu iqtisodiyot Kafedra: Fan: Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot
Download 1.08 Mb. Pdf ko'rish
|
dars
|
Resurslar egasining mehnat hajmi va sarf etilayotgan kapital hajmi. Tayyorlangan tovarlar va xizmatlarda resurslar egasining mehnat hajmi hamda sarflanayotgan kapital hajmlari qanchalik yuqori bo‟lsa, ma‟lum miqdorda monopol hukmronlik yuzaga keladi. Resurslar narxining oshishi tovar ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi, taklif qisqaradi. Demak, resurslar egasi sarf qilayotgan kapital hajmi bilan mehnat hajmi qanchalik yuqori bo‟lsa, taklif tabiiy resurslarga bo‟lgan talabga ma‟lum ma‟noda tazyiq o‟tkazishi mumkin. Davlatning iqtisodiy siyosati. (Soliqlar va ularning turlari hamda miqdorlari; yordamlar va imtiyozlar darajasi; davlatning baholarni boshqarish darajasi; mehnat qonunchiligi; tabiatni muhofaza qilish tadbirlari darajasi va boshqalar); Soliqlarning ortishi tovarlar va xizmatlar xarajatlarni ko‟paytiradi. Bu o‟z navbatida, taklifning qisqarishiga olib keladi. Soliqlar imkoni boricha muhim bo‟lib, tadbirkorlikni rivojlantirishga yo‟naltirilsa, albatta, taklif ko‟payadi; YOrdamlar va imtiyozlar tizimining amal qilishi tadbirkorlikning rivojlanishiga, tayyorlanayotgan tovarlar va xizmatlarni arzon yaratishga va demak, taklifning o‟sishiga sabab bo‟ladi; Davlatning baholarni boshqarish tizimi va siyosati mavjudligi. O‟zbekistonda isloxotlarni amalgi oshirishda davlat bosh islohotchi sifatida, albatta, bozor baholarini erkinlashtirishda katta rol o‟ynamoqda. Avvalo, baholar bosqichma-bosqich erkinlashtirilmoqda. Davlat o‟z tasarrufidagi ishlab chiqarish asosida eng zarur iste‟mol tovarlarini yaratib, ayrim xususiy korxonalarning monopol mavqeiga ega bo‟lishiga yo‟l qo‟ymaydi; Mehnat qonunchiligi. O‟zbekistondagi mehnat qonunchiligida, yollanma mehnatdan foydalanuvchi tadbirkorlar korxonalarida yollangan mehnatga to‟lanadigan eng kam ish haqi va mehnat sharoiti davlat korxonasidan kam bo‟lmasligi belgilangan. Eksport va import. Mamlakatdagi eksport va import talab va taklifga katta ta‟sir etadi. Eksport qanchalik ko‟paysa, mamlakat ichki bozorida taklif qisqaradi. Import ko‟paysa, mahalliy bozorda taklifning o‟sishiga sabab bo‟ladi. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Mukammal va yangi texnologiya resurslar qimmatlashgan sharoitda ham resurslarni tejashni ta‟minlab, xarajatlarni kamaytiradi. Masalan, metall narxi 10% oshdi, ammo yangi texnologiya metall sarfini 12% qisqartirdi, demak, metall sarfi amalda 2% qisqaradi, bu xarajatni pasaytirib, foydani ko‟paytirgani uchun taklif ortadi. Tovar ishlab chiqaruvchilar soni. Ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‟p bo‟lsalar, ular shunchalik ko‟p tovarlarni taklif etadilar, chunki ular ishlab chiqarishni kengaytirib, ko‟proq daromad olishga intiladilar. Xulosa qilib aytadigan bo‟lsak, talab va taklif qonunlarining namoyon bo‟lishi bilan bozor yuzaga keladi va uning asosiy amal qilish mexanizmiga aylanadi. Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko‟rsatadi. Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‟zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‟g‟ri bog‟liqlikdagi o‟zgarishi taklif qonuni deyiladi. Iste‟molchi uchun narxning oshishi to‟siq rolini o‟ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun rag‟batlantirish vazifasini bajaradi. Narx darajasi va taklif miqdori o‟rtasidagi to‟g‟ridan-to‟g‟ri bog‟liqlikni ko‟rsatuvchi ma‟lumotlarni grafikda ifodalab, taklif egri chizig‟ini tasvirlash mumkin (2.3-chizma). Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham ta‟sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar: 1. resurslarning narxi; 2. ishlab chiqarish texnologiyasi; 3. soliq va subsidiyalar; 4. boshqa tovarlarning narxi; 5. narx o‟zgarishining kutilishi; 6) bozordagi sotuvchilar soni. Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o‟zgarishi taklif hajmining o‟zgarishini taqozo qiladi. 3. Foydalilikni maksimallashtirish yo‟llari Har bir iste'molchi oladigan kommunal xizmatlarning umumiy miqdorini maksimal darajada oshirishga qiziqadi. Foydali samarani maksimal darajaga ko'tarish uchun ushbu izlanishda iste'molchi iste'molni ko'paytiradi. Xuddi shu nomdagi tovarlarning har bir qo'shimcha birligini iste'mol qilish bilan umumiy foyda ma'lum darajada oshadi, ya'ni marginal foyda. Marginal yordam dasturimahsulot / xizmatning qo'shimcha birligini iste'mol qilishdan foyda bor. Shunday qilib, agregat dasturbir xil mahsulotning ma'lum miqdori ushbu mahsulotning barcha birliklarining marginal kommunal xizmatlari yig'indisiga teng. Oddiy kundalik tajriba shuni ko'rsatadiki, ma'lum bir vaqtda iste'mol qilinadigan bir xil nomdagi mahsulot miqdori oshgani sayin, har bir keyingi birlikning marginal foydasi kamayadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, bitta o'tirishda qancha ko'p pirojnoe iste'mol qilsangiz, boshqasini shunchalik ozroq iste'mol qilishni istaysiz, u sizga shunchalik zavq keltiradi. Bizga "Demyanovning qulog'i" I. A. Krilovning ertagidan ma'lum bo'lgan bu hodisani taniqli ingliz iqtisodchisi A. Mashall quyidagicha tavsiflagan: marginal foydalilikni o'ldirish qonuni. 3-rasmdagi grafikalar umumiy va marginal kommunal xizmatlarning harakatlarini aks ettiradi. Ko'rinib turibdiki, iste'mol qilinadigan mahsulotning birliklari ko'payishi bilan jami foydali dastur ko'payadi, lekin u tobora sekinroq o'sib boradi, chunki marginal foyda doimiy ravishda kamayib boradi. Chegaraviy dastur nolga aylanganda, umumiy yordam dasturi maksimal darajaga etadi. Agar iste'mol bundan keyin ham davom etadigan bo'lsa, marginal foyda salbiy bo'ladi va umumiy foyda kamayishni boshlaydi. Shakl 3 Marginal (MU) va total (TU) kommunal xizmatlarining nisbati Umumiy va marginal foydali dasturning quyidagi o'zaro bog'liqligi ham kuzatiladi: marginal foyda - bu umumiy foydaning o'zgarishi bilan mahsulotning iste'mol qilinadigan miqdorining o'zgarishiga nisbati. Cheksiz ozgarishlar bilan bu indikator umumiy utilitaning birinchi hosilasidan boshqa narsa emas, agar ikkinchisi mahsulotning iste'mol qilinadigan miqdori funktsiyasi sifatida taqdim etilsa. Yordamchi dastur - tovar miqdorining ko'payishi bilan uning foydasi kamayishini ko'rsatadigan funktsiya: Hozirga qadar iste'molchining umumiy yordam dasturini maksimal darajada oshirish istagi barcha chegaralardan tashqarida ko'rib chiqilgan. Bunday sharoitda, umumiy foyda nolga teng bo'lgan nol darajasida maksimal darajaga ko'tariladi. Biroq, byudjet cheklovlari va narxlarni hisobga olgan holda, vazifa yanada qiyinlashadi. Ratsional xaridor o'z daromadini (marjinal foyda) marginal narx bilan taqqoslashi shart. Kommunal xizmat nazariyasini tanqidchilar 18-asrda shakllangan. Suv va olmos paradokslari. Har bir inson uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan suv, ular ishonganidek, maksimal darajada foydali va olmosli bo'lishi kerak. Shunga ko'ra, suv narxi maksimal darajaga ko'tarilishi kerak, olmos narxi minimal bo'lishi kerak, amalda esa aksincha. Bu savolga javob 20-asrning boshlarida topilgan. umumiy va marginal foydali dasturni farqlashda. Haqiqat shundaki, suv va olmos zaxiralari miqdori boshqacha. Suv juda ko'p, olmos esa kam uchraydi. Shuning uchun, birinchi holda, miqdori (O1) katta, narxi esa (P1) past; ikkinchisida - aksincha: miqdori (O2) kichik, narxi (P2) yuqori (4-rasm). Bu shuni anglatadiki, suvning umumiy foydasi katta, marginal esa oz; olmoslarda, aksincha, umumiy foyda kichik va marginal foyda katta. Narxlar umumiy emas, balki marginal yordam dasturi bilan belgilanadi. Shunday qilib, suv olmosli paradoks kommunal funktsiyani bekor qilmaydi. Iste'molchilar tanlovi asosida kommunal funktsiya yotadi. Shakl: 4 Suv va olmos paradokslari (chapda suv, olmos o'ngda) Iste'molchilarni tanlashning zamonaviy nazariyasida quyidagilar nazarda tutilgan: 1) iste'molchining pul daromadi cheklangan; 2) narxlar yakka tartibdagi uy xo'jaliklari sotib olgan tovarlar miqdoriga bog'liq emas; 3) barcha xaridorlar barcha mahsulotlarning marginal foydasini mukammal darajada namoyish etadilar; 4) iste'molchilar umumiy yordam dasturini maksimal darajada oshirishga intilishadi. Iste'molchilar tanlovi nazariyasi quyidagi postulatlarga asoslanadi: 1. Iste'mol turlarining ko'pligi. Har bir iste'molchi turli xil individual tovarlarni iste'mol qilmoqchi. To'yinmaslik. Iste'molchi ko'proq narsalarga ega bo'lishni xohlaydi har qanday tovar va xizmatlarning miqdori, u ularning hech biriga to'yinmaydi. Barcha iqtisodiy tovarlarning marginal foydaliligi doimo ijobiydir. Transitivlik. Iste'molchilar tanlovi nazariyasi asoslanadi iste'molchilar didining barqarorligi va ma'lum bir izchilligidan. Mantiqan, buni quyidagicha ifodalash mumkin: agar A, B va C har qanday tovarlarning kombinatsiyasi bo'lsa va iste'molchi A va B to'plamlari va B va C o'rtasida tanlovga befarq bo'lsa, u holda u ham A va S o'rtasida tanlovga befarq. O'zgartirish. Iste'molchi kichkintoyni rad etishga rozi agar unga ko'proq evaziga taklif qilinadigan bo'lsa, tovar A miqdori o'rnini bosadigan tovar miqdori. Marginal yordam dasturini kamaytirish. Marginal yordam dasturi har qanday yaxshilik bunga bog'liq jami , bu ushbu iste'molchi ishonadi. Iste'molchining marjinal qiymatiqo'shimcha tovar birligini sotib olish xarajatlari bo'ladi. Mukammal raqobat sharoitida chegara narxi ushbu tovar narxiga teng bo'ladi. Xuddi shu nomdagi tovarlarning keyingi birligini sotib olish va sotib olish, agar marginal foyda marginal xarajatlardan kattaroq bo'lsa, mantiqan to'g'ri keladi. Marginal foyda va marjinal narx (tovar narxi) o'rtasidagi ijobiy farq iste'molchining marginal foydasi hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkich iste'molchining berilgan tovar birligini bozor narxi darajasidan yuqori ekanligini anglatadi (5- rasm). Iste'molchi mahsulotning cheklangan foydasini sub'ektiv baholashiga muvofiq to'lashga tayyor edi. Biroq, bozor narxi pastroq bo'lib chiqdi va xaridor g'olib bo'ldi. Shakl: 5 Iste'molchining Q nuqtasida cheklangan to'lovi (MU - P) Iste'molchilarning umumiy foydasi bir xil nomdagi iste'mol qilingan tovarlarning umumiy foydaliligi va ularni sotib olish xarajatlari o'rtasidagi farqga teng (6-rasm). Grafik jihatdan iste'molchilarning umumiy daromadlari ABC uchburchagi maydoni bilan ifodalanadi va mahsulotning chegara foydasi uning narxiga teng bo'lgan nuqtada maksimal darajaga etadi. Boshqacha qilib aytganda, MU \u003d MC, yoki MU \u003d P bo'lsa, yordamchi dastur maksimal darajaga ko'tariladi. Shakl: 6 Iste'molchilarning umumiy daromadlari (ABC uchburchagi maydoni) "Iste'molchining yutug'i" toifasining muomalaga kiritilishi bizni oqilona xatti-harakatlar kontseptsiyasini konkretlashtirishga imkon beradi. Xaridorning xaridor tanlovi uning afzalliklariga asoslanadi. Ushbu tanlov shunday deb taxmin qilinadi eng yaxshi kombinatsiya barcha mumkin bo'lgan kombinatsiyalardan tovarlar (yoki iste'molchilar to'plami). Iste'mol to'plami xaridorga eng katta qiymat keltiradigan ma'noda. Faraz qilaylik, bizning o'quvchimiz Denis har xil miqdordagi oq va kitoblarni sotib olayotganda foydali qiymatlarni biladi. Yordamchi dasturning ushbu qiymatlari maxsus birliklarda - utile-da o'lchanadi. Turli xil miqdordagi oq tanli va kitoblarning foydaliligi to'g'risidagi barcha ma'lumotlar jadvalda keltirilgan. 4 Jadval 4 Umumiy va marginal yordam dasturi 1 va 5-ustunlarda har xil miqdorda sotib olinishi kerak bo'lgan oq va kitoblar (Q) ko'rsatilgan. 2 va 6-ustunlarda ma'lum bir tovarning turli miqdorlarini iste'mol qilishdan umumiy foyda (TU) qiymati taxmin qilinadi. Masalan, 2 kitobning umumiy foydaliligini Denis 26 yutil, 2 kitobning jami foydaliligi esa 50 yutil deb baholagan. Umumiy foydali dastur - bu ma'lum bir tovarning barcha birliklarining umumiy foydaliligi, bundan tashqari, umumiy foyda bu butun iste'molchilar to'plamining umumiy foydaliligi. 3 va 7-ustunlarda oq va kitoblarning marginal foydaliligi (MU) taxminlari keltirilgan. Tovarning qo'shimcha birligining marginal foydaliligi - bu qo'shimcha birlik sotib olganda umumiy foydaning o'zgarishi. U ma'lum miqdordagi tovarlarning umumiy foydaliligi va kamroq miqdordagi tovarlarning umumiy foydaliligi (birma-bir kamroq) o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Masalan, 5-belyashning marginal foydasi 7 yutil. Biz uni 5 oqning (51 ta util) umumiy foydasidan 4 ta oq (44 ta uskuna) ning umumiy dasturini ayirish orqali oldik. 4 va 8-ustunlarda har bir rubl uchun marginal yordam dasturining hisob-kitobi ko'rsatilgan (MU / P). Ushbu hisoblash marginal foydani tovar narxiga bo'lish yo'li bilan amalga oshiriladi. Aytaylik, biz 3 ta kitob sotib olamiz. Bunday holda, 1 rubl uchun marginal yordam dasturi. 0,9 yutil bo'ladi. Biz 18 yutilni kitob narxiga taqsimladik, bu 20 rubl. Sarflangan har bir rubl uchun marjinal foyda - bu tovarning marginal foydasini ushbu tovar narxiga bo'lish yo'li bilan olingan marginal foyda miqdori. Jadvaldagi ma'lumotlar bilan sinchkovlik bilan tanishish shuni ko'rsatadiki, oqlar va kitoblarning umumiy foydaliligida ham, marginal foydasida ham o'zgarishlar ro'y beradi. Xususan, jami kommunal xizmat sotib olingan tovarlar sonining ko'payishi bilan ortadi va marginal foyda kamayadi. Oxirgi naqsh biz uchun marginal foydalilikning kamayish qonuni sifatida ma'lum. I Kommunal xizmat - bu tovarlarning umumiy foydaliligi va ularning miqdori o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri mutanosiblik munosabati. Shu bilan birga, umumiy yordam dasturining turli yo'llar bilan ko'payishi sezildi: birinchi navbatda, umumiy dasturning ko'payishi katta, keyin esa bu o'sish kamayadi. Bu rasmdagi umumiy va marginal foyda dasturida aniq ko'rinib turibdi. 6. Kommunal xizmatlarning umumiy egri chizig'i dastlab tik bo'lib, tovarlarning ko'payishi bilan tekis bo'ladi. Umumiy foydali dasturning bu xatti-harakati har bir qo'shimcha birlikning foydasi pasayishi bilan izohlanadi, ya'ni kamayib boruvchi marginal qonuni bilan izohlanadi. Shakl. 7-da, sotib olingan oq tanlilar soni oshgani sayin marginal yordam dasturining pasayishi ko'rsatilgan. Iste'molchilar tanlovi - bu byudjet cheklovlari sharoitida iste'molchiga maksimal foyda keltiradigan imtiyozlar to'plami. Biz iste'molchilar tanlovi nazariyasining asosiy savoliga keldik. Iste'molchi eng yaxshi tovar to'plamini, maksimal foyda keltiradigan to'plamni tanlashda nimani boshqaradi? Yordamchi dasturni maksimallashtirish qoidasi nima? Bizning misolimizda bu savol quyidagicha tuzilgan. Biz Denisni maksimal darajada qondirish uchun 120 rublga qancha kitob va kitob sotib olishi kerakligi bilan qiziqtirganmiz? Yordamchi dasturni maksimal darajaga ko'tarishning eng oddiy qoidasi sog'lom fikr qoidasidir: agar siz tovarlarning (sarflanadigan materiallar) kombinatsiyalarini o'zgartirib, foydaliligini oshirolmasangiz, demak siz maksimal foyda keltirgansiz va ushbu iste'molchilar to'plami eng yaxshisidir. Keling, bizning misolimizda siz 120 rublga sotib olishingiz mumkin bo'lgan to'plamlardan birini ko'rib chiqaylik. Masalan, agar biz pulni oqlarga va kitoblarga teng ravishda taqsimlasak, unda bu to'plam 6 ta oq va 3 ta kitobdan iborat bo'ladi. Ushbu to'plamning kümülatif foydasi 125 ta jutil (57 + 68). Bu eng yaxshi dasturga ega bo'lgan eng maqbul variantmi? Yo'q, yuqorida bayon qilingan qoidaga tayanadigan bo'lsak, unday emas. Keling, qo'shimcha 4-kitobni sotib olish uchun oqlarning o'rniga pulning bir qismidan foydalanishga harakat qilaylik. Buning uchun ikkita oqni sotib olishdan voz kechishimiz kerak. Yangi iste'molchilar to'plami 4 ta oq va 4 ta kitobdan iborat bo'lib, uning umumiy foydasi 128 yutilgacha (44 + 84) oshadi. Bu avvalgi to'plamning kümülatif dasturidan 3 yutile ko'proq. Yangi imtiyozlar to'plami eng yaxshisi bo'ladimi? Ha, shunday bo'ladi. Foyda kombinatsiyasini o'zgartirishga yana urinib ko'rsak, bunga amin bo'lamiz. Deylik, yana ikkita oqni sotib olishdan voz kechamiz va qo'shimcha kitob sotib olamiz. Bunday holda, yangi 2 ta oq va 5 ta kitobning umumiy foydaliligi 124 yutilgacha kamayadi (26 + 98). Bu shuni anglatadiki, avvalgi sarf materiallari to'plami eng yaxshi bo'lgan va maksimal foyda keltirgan. Biz yordam dasturini maksimallashtirish qoidasining boshqacha formulasiga keldik. Shunisi e'tiborga loyiqki, eng katta foydali dastur har bir tovarning har bir rubl uchun marginal foydasi barcha tovarlar uchun bir xil bo'lgan tovarlarning to'plamidir. Bizning misolimizda, bu oqlarni ham, kitoblarni ham sotib olishga sarflangan har bir rubl uchun 0,8 yutile. Boshqa to'plamlar mavjud, bu erda 1 rubl uchun marginal yordam dasturi. har qanday tovar uchun bir xil, masalan, 5 ta oq va 5 ta kitobni sotib olayotganda, ammo bu to'plamlar mavjud emas, biz ularni byudjet cheklovlari tufayli sotib ololmaymiz. Kommunal xizmatlarni maksimal darajaga ko'tarish qoidasi: Agar iste'molchilar tovarlarning cheklangan xizmatlarining narxlariga nisbati barcha tovarlar uchun bir xil bo'lsa, iste'molchi ma'lum bir byudjet cheklovi ostida tovar to'plamining foydasini maksimal darajada oshiradi. Iste'molchi, agar ikkala tovarning marginal kommunal xizmatlarining nisbati ushbu tovarlarning narxlari nisbati bilan teng bo'lsa, ma'lum bir byudjet cheklovi uchun tovar to'plamining foydasini maksimal darajada oshiradi. Shunday qilib, biz iqtisodiy talablarning bozor talabini shakllantirish jarayoni ko'rib chiqiladigan muhim bo'limi bilan tanishdik. Ushbu jarayon biz bozorda iste'molchilarning xulq-atvori namunalari asosida tahlil qildik. Ushbu modelni tahlil qilish iste'molchilar xulq-atvorining eng muhim qoidasini, foydali dasturlarni maksimal darajaga ko'tarish qoidalarini shakllantirishga imkon berdi. Download 1.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|