Mavzu: Iste`molchi tanlovi nazariyasi. Iste'molchilar tanlovi nazariyasi

Isteʼmol savati - muayyan vaqt (oy, yil) da isteʼmol etiladigan mahsulotlar turi va toʻplamining oila yoki jon boshiga hisoblangan miqdori. Kishi yoki oila oylik (yillik) hisobiy tovarlar (xizmatlar) isteʼmolining tipik darajasi va tuzilmasini tavsiflaydi. Moddiy oʻlcham va pul shaklida hisoblanadi. Bunday toʻplam amaldagi narxlarga koʻra I. s. dan kelib chiqib minimal isteʼmol byudjeta (tirikchilik minimumi)ni hisoblab chiqishga xizmat qiladi. I. s. foydalanish maqsadiga koʻra, oziq-ovqat mahsoʻlotlari (mas, goʻsht va goʻsht mahsulotlari, tuxum, sut va sut mahsulotlari, un, guruch, non va yorma, shakar, oʻsimlik moyi, meva-sabzavot va b. mahsulotlar), nooziq-ovqat tovarlari (kiyim-kechak, gazlama, poyabzal, mebel, uy jihozlari, xoʻjalik buyumlari, madaniy tovarlar va b.) va madaniy-maishiy xizmatlar, shu jumladan, pulli ijtimoiy xizmatlar (maishiy texnikalar tizimi, kir yuvdirish, kimyoviy tozalash, tomoshalar koʻrish, pulli davolanish, pulli oʻqish va b.) ga ajraladi.
I.s. ga kiritiladigan mahsulotlar avval miqdoran belgilanadi, soʻngra pulga chaqilib, qiymati aniqlanadi. Odatda, minimal I. s, yaʼni eng zarur isteʼmol belgilanadi. I. s. milliy xu-susiyatga ega boʻlib, muayyan mamlakatning iqtisodiy darajasi, isteʼmol tarkibini inobatga olgan holda ishlab chiqiladi. I. era turli miqdordagi tovarlar va xizmatlar kiritiladi. I. s. mamlakatning iqtisodiy qudrati va aholi isteʼmol xususiyatlariga koʻra, har bir davlatda har xil boʻlishi mumkin (mas, Oʻzbekistondagi I. s. qiymati 1998 y. dek. da jon boshiga 2480 soʻm 12 tiyinni tashkil etdi). Shuningdek, I. s. hisobiy va real isteʼmol darajasini qiyoslash bazasi boʻlib, iqtisodiy ahvolga baho berishga ham xizmat qiladi.
Meʼyoriy naflilik nazariyasi, qoʻshimcha naflilik nazariyasi — isteʼmolchilarning bozordagi feʼlatvori, harakati, talabning shakllanishi, talab va taklif chizmasida talab egri chizigʻi holati qonunlarini izohlab beradigan nazariya. Qisqarib boradigan qoʻshimcha naflilik qonuniga muvofiq, isteʼmolda neʼmatlar miqdorining oʻsib borishiga qarab neʼmatning har bir qoʻshimcha birligidan olinadigan eng koʻp qoʻshimcha naf qisqarib boradi, bu esa talab egri chizigʻining salbiy ogʻishini keltirib chiqaradi. Meʼyoriy naflilik nazariyasi n., shuningdek, naflilik bilan harajatlar, yaʼni talab va taklif oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni ham anikdashga xizmat qiladi, bu bilan narxning vujudga kelishi (narx belgilash) qonunini ham izohlaydi. Mazkur qonunga koʻra neʼmat narxi jamiyatda ishlab chiqariladigan oxirgi neʼmat birligi beradigan qoʻshimcha na(lilik bilan belgilanadi.
Muvozanatli narx qoʻshimcha naflilik va eng yuqori harajatlar egri chiziqlar kesishgan nuqtada turadi (chizmada Ye nuqga). Narxning shakllanishida qoʻshimcha naflilikning muhim ahamiyati shundaki, u harajatlar miqdori muvozanat nuqtasiga qaraganda katta summani tashkil etgan hollarda narx talab va taklifni muvozanatlaydigan Ye nuqtaga qaraganda pastroq boʻlishini koʻrsatadi. Befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni bir xil darajada qondirilishini ta’minlovchi iste’mol tо‘plamlari yig‘indisini namoyon etadi. YA’ni, iste’molchi uchun befarqlik egri chizig‘ida joylashgan tovarlar tо‘plamini tanlashda farq mavjud bо‘lmaydi.
Befarqlik egri chizig‘i pasayib boruvchi kо‘rinishda bо‘ladi. Befarqlik egri chizig‘ining pasayib borishi bilan izohlanadi, tanlanishi lozim bо‘lgan har ikkala tovar ham iste’molchi uchun nafli hisoblanadi. Shunga kо‘ra, bir tovarlar tо‘plami (masalan, A)dan boshqa bir tovarlar tо‘plami (masalan, V ga) tomonga harakat qilib, iste’molchi naflilik miqdorini oshiradi. Biroq, ayni paytda xuddi shuncha miqdordagi naflilikka ega bо‘lgan A tovardan voz kechadi. Qisqasi, V tovar qanchalik kо‘p bо‘lsa, A tovar shunchalik oz bо‘ladi, chunki A va V tovarlar о‘rtasida teskari aloqa mavjud. О‘zgaruvchilari о‘rtasida teskari aloqa mavjud bо‘lgan har qanday egri chiziq esa pasayib boruvchi kо‘rinishda bо‘ladi.
Agar iste’molchining A va V tovarlarning barcha tо‘plamlari bо‘yicha afzal kо‘rishlarini egri chiziqlar orqali tasvirlansa befarqlik kartasi hosil bо‘ladi. Har bir befarqlik egri chizig‘i kishi har biriga bir xilda qaraydigan tovarlar tо‘plamini ifodalaydi. 12-rasmda befarqlik kartasining bir qismini aks ettiruvchi uchta befarqlik egri chizig‘i tasvirlangan. I₃ befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni qondirilishining eng yuqori darajasini aks ettiradi. Iste'molchi tanlovi va uning afzal ko`rishi

Odatda cheklangan mablag`lar va vaqtni qanday taqsimlash to'g'risida har kuni son-sanoqsiz qarorlar qabul qilamiz. Biz ovqatlanish uchun palovmi yoki gamburger sotib olamizmi? Yangi mashina sotib olamizmi yoki eskisini tuzatganimiz ma`qulmi? Daromadimizni bugun sarflaganimiz ma`qulmi yoki kelajakka jamg'arg`arishimiz?

Biz talab va istaklarimizni muvozanatlashtirib, hayotimizni belgilaydigan tanlovlarni qabul qilamiz. Ushbu individual tanlov natijalari avvalgi boblarda uchragan talab egri chiziqlari va narxlarning egiluvchanligi asosida yotadi. Ushbu bobda iste'molchilar tanlovi va o'zini tutishining asosiy tamoyillari o'rganib chiqilgan.
Bozor talabining shakllarini shaxslar o'zlarining eng afzal ko'rgan iste'mol tovarlari to'plamini izlash jarayoni bilan qanday izohlash mumkinligini ko'rib chiqamiz.
Iste'molchilarning xatti-harakatlarini tushuntirishda iqtisodiyot odamlar eng yuqori baho beradigan tovar va xizmatlarni tanlashi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Iste'molchilar turli xil iste'mol imkoniyatlarini tanlash usulini tavsiflash uchun bir asr oldin iqtisodchilar foydali dastur tushunchasini ishlab chiqdilar.
1854 yilda nashr etilgan "Ijtimoiy almashinish qonunlari va jamoat savdosining keyingi qoidalari" kitobida Gossen marginal foydalilik nazariyasining asosiy tamoyillarini matematik jihatdan asoslab berdi. Uilyam Jevons va boshqa matematik maktab vakillarining nazariy va matematik konstruktsiyalarini taxmin qiladigan Gossenning ikkita qonunini ishlab chiqdi.
Gossenning ikkinchi qonuni: "Inson har qanday lazzat uchun sarf qilingan pulning oxirgi atomini bir xil miqdordagi zavq keltiradigan qilib har xil lazzatlanishlar o'rtasida ishlagan pulini taqsimlasa, u hayotdan maksimal darajada zavq oladi".
U eng muhim iqtisodiy jarayonlarni maksimal foydali dastur g'oyasi nuqtai nazaridan tushuntirdi. Ushbu qonunlar iqtisodiy munosabatlarga matematik nuqtai nazardan qaradi. Yozish tilining murakkabligi va ko'plab formulalar haddan tashqari ko'pligi tufayli uning kitobi oz sonli nusxada saqlanib qoldi. Gossen nazariyasi Avstriya maktabi bilan ba'zi umumiy metodologik tamoyillar bilan bog'langan. Gossen va Menger marjinal foyda va marjinal qiymat mavjudligidan kelib chiqdilar. Biroq, Gossen narxlar nazariyasini marginal foydalilik asosida, Menger esa marjinal qiymat asosida barpo etdi, bu ularning iqtisodiy nazariyaga yondashuvlarini tubdan ajratib turadi.
Iste'molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal qiladi:

1. Iste'molchilar barcha ne`matlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan solishtira oladi.ya`ni, ular bozorda mustaqil va xech kimga bog`liq emas.

   
   

2. Iste'molchi xohishi tranzitivdir (o`zgaruvchan). Agar iste`molchi A majmuani B ga nisbatan ko`proq xoxlasa va B majmuani C majmuadan ko`ra ko`proq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan ko`proq xoxlagan bo`ladi, ya`ni:

   
   

A > B; B > C bo`lsa, demak A > C

3. To`yinmaslik, Iste'molchi bozorda o‘z etiyojlarini to‘laroq qondirishga harakat qiladi, ya`ni, har doim ne`matning ko`proq qismini kamroq qismidan afzal ko`radi.

   
   

Iste‘molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini ma‘qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma‘lum bir to‘plamini boshqa biriga taqqoslab ko‘radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. Muqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi:

birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste‘molchi amalda barcha daromadini iste‘molga sarflamay ma‘lum qismini kelgusidagi iste‘molga qoldirsa-da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa – daromadining to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga chiqilganligini tushunamiz
ikkinchidan, tanlangan iste‘mol tovarlari to‘plami eng ma‘qul ko‘rilgan kombinatsiyada bo‘lishi lozim. Iste'molchilarning befarqligi xaritasi muayyan tovarlar to'plamiga o'zining sub'ektiv munosabatini ko'rsatadi.
Biroq, iste'molchining o'z didi va afzalliklarini qondirish qobiliyati, shuning uchun uning bozorda qo'yadigan talabi unga mavjud bo'lgan daromadga va tegishli tovarlarning narxiga bog'liq.