Mavzu: iste`molchilar hatti-harakati reja

biror-bir ne`matdan qo‘shimcha birlik iste`mol qilish oldingi birliklariga nisbatan kamroq naf beradi. ne`matning bu xususiyatiga chekli naflikning kamayish qonuni deyiladi.

• talabni aniqlash asosida chekli naflikning kamayish qonuni yotadi. ma`lumki, iste`molchi uchun ne`matning chekli nafligi kamayib boradi va ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha birlik mahsulot sotishlari uchun ne`mat narxini pasaytirishlari kerak bo‘ladi. umumiy naflik bilan chekli naflikning o‘zgarishi quyidagi rasmda keltirilgan.

• max TU(Q*)

• TU

• a)

• Q

• Q*

• MU

• b)

• Q-ne`mat miqdori

• Q

• Q*

umumiy va chekli naflilik

tovar miqdori, Qx	umumiy naflilik darajasi, yutilda (TU)	chekli naflilik darajasi, yutilda (MU)	tovar narxi, doll. (P)	tortilgan chekli naflilik, MU/P
0	0	-	-	-
1	14	14	2	7
2	26	12	2	6
3	36	10	2	5
4	44	8	2	4
6	57	6,5	2	3,25
9	72	5	2	2,5

• Qe

• D

• s

• P

• E

• Pe

• Q

• Suv va olmos paradoksi
• Ne`matlarning narxi ularning tabiatdagi yoki iste`molchi ixtiyoridagi zaxirasiga bog‘liq. Ne`matlarning zaxirasi qancha mo‘l bo‘lsa, ularning narxi shuncha arzon bo‘ladi.

• Qe

• D

• S

• P

• E

• Pe

• Q

• Ne`matlarning zaxirasi qancha kam bo‘lsa, ularning narxi shuncha qimmat bo‘ladi. shunday ekan, ne`matlar narxi ularning chekli nafliligiga to‘g‘ri proportsional, zaxirasiga esa teskari proportsional bo‘ladi.

• Ratsional iste`molchi hatti-harakatining umumiy tamoyillari bilan birga uning didi va afzal ko‘rishlari ta`sirida shakllanadigan xususiyatlar ham mavjud. amerikalik iqtisodchi X.Leybenstayn iste`molchi tanlovini ikkita katta guruhga bo‘ladi: funktsional va nofunktsional talab.

• Iste`molchi tanlovi xususiyatlari

• Iste`molchi tanlovi

• funktsional talab

• nofunktsional talab

• ijtimoiy talab

• spekulyativ talab

• noratsional talab

• ko‘pchilikka ergashish samarasi

• snob
• sama-rasi

• veblen
• sama-rasi

• Funktsional talab-tovarga xos bo‘lgan sifat va xususiyatlar ta`sirida shakllanadigan talab.
• Nofunktsional talab iqtisodiy ne`matga xos bo‘lmagan iste`mol xususiyatlari ta`sirida shakllanadi. unga ijtimoiy, spekulyativ va noratsional omillarni kiritish mumkin.
• Ijtomoiy omillar iste`molchilarning ne`matga bo‘lgan munosabati bilan uzviy bog‘liklikka ega. ayrim iste`molchilar ko‘pchilikka taqlid kilishni yoqtiradi va ko‘pchilik nimani xarid qilsa, o‘shani olishni ma`qul ko‘radi. ikkinchi turdagi iste`molchilar boshqalardan ajralib turishni xohlashadi va nihoyat yana bir toifasi yuqori darajadagi turmush farovonligi ta`sirida obro‘-e`tibor talab namoyishkorona iste`molni xush ko‘radi. shundan kelib chiqib amerikalik iqtisodchi x.leybenstayn ijtimoiy omillar ta`sirida shakllanadigan talabni uch toifaga ajratgan:
• Ko‘pchilikka ergashish samarasida iste`molchi atrofdagilar va modadan ortda qolmaslikka tirishib, ko‘pchilik nimani ma`qul ko‘rsa shuni xarid qilishga moyil bo‘ladi. bunda uning xaridga oid xatti-harakati boshqalarning fikriga bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi. ko‘pchilikka ergashish samarasi deganda iste`molchining umum qabul qilingan normalar ta`sirida ko‘pchilik xarid qiladigan ne`matlarga talabini oshishi bilan bog‘liq samara tushuniladi. bunda talab elastikligi yuqori va talab chizig‘i yotiq bo‘ladi.

• Snob samarasida iste`molchining atrofdagilardan ajralib turishga ishtiyoqi baland bo‘ladi. bu erda ham uning tanlovi atrofdagilar hatti-harakatiga bog‘liq, ammo bu teskari bog‘liqlik. snob samarasi boshqa insonlar shu ne`matni iste`mol qilishi ta`sirida talabda yuz beradigan teskari o‘zgarishni ifodalaydi. ya`ni, agar atrofdagilar shu ne`matga talab hajmini oshirsa, snob uni qisqartiradi yoki umuman iste`moldan voz kechadi. snob samarasida talab elastikligi past bo‘ladi
• Veblen samarasi (t.veblen nomidan olingan) obro‘-e`tibor ketidan quvib unutilmas taassurot qoldirish maqsadini ko‘zlovchi namoyishkorona iste`molni nazarda tutadi. bunda tovarning narxi ikki qismdan: real narx va obro‘ keltiruvchi narxdan tashkil topadi. veblen samarasi tovarning narxi qimmatligi tufayli iste`molchi talabining oshishi bilan bog‘liq samarani aks ettiradi. snob va veblen samaralarining asosiy farqi shundaki, agar snob samarasida muayyan tovarga talab boshqalarning shu tovarni iste`mol qilish hajmiga bog‘lik holda o‘zgarsa, veblen samarasida talab tovar narxining qimmat yoki arzonligiga qarab o‘zgaradi.
• ne`matga xos xususiyatlardan xoli bo‘lgan nofunktsional talabga yana spekulyativ va noratsional talablar kiradi.
• Spekulyativ talab inflyatsion kutishlar yuqori bo‘lgan jamiyatlarda, kelgusida narxlarning oshib ketish xavfi joriy davrda qo‘shimcha talab va iste`mol hajmini yuzaga keltirishi bilan izohlanadi.
• Noratsional talab esa oldindan rejalashtirilmagan, lahzalik xohish, kayfiyatning o‘zgarishi kabi omillar ta`sirida to‘satdan paydo bo‘ladi va u iste`molchining odatdagi turmush tarziga mos kelmaydi.

• iste`molchi

• ehtiyojlar

• xarajatlar

• naflilik

• naflilikni maksimallash-tirishga urinish

• ratsional
• hatti-harakat

• byudjet cheklangan-ligi

• optimal xaridni shakllantirish

• Iste`molchining ratsional (oqilona) hatti-harakati

• Befarqlik egri chizig‘i-bu iste`molchi uchun bir xil naf beruvchi ne`matlar kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziqdir.

• X2

• 3

• A

• B

• 2

• 0

• X1

• 1

• 2

• tU

• Befarqlik egri chiziqlar majmuasi befarqlik egri chiziqlari kartasini beradi.

• X2

• tU2

• tU3

• tU1

• X1

• 0

• iste`molchi didi va afzal ko‘rishini shakllanishi tamoyillari befarqlik egri chizig‘ida o‘z aksini topadi.
• birinchidan, befarqlik egri chiziqlari hech qachon bir-biri bilan kesishmaydi, chunki ularning har biri naflilikning muayyan darajasiga mos keladi.
• ikkinchidan, yuqorida joylashgan befarqlik egri chiziqlari naflilik yoki qoniqishning yuqoriroq darajasiga mos keladi, chunki yuqoriroqda joylashgan befarqlik chizig‘ida iste`molchi pastda joylashgan chiziqdagiga qaraganda har ikkala ne`matdan ko‘proq xarid qila oladi.
• uchinchidan, befarqlik egri chiziqlari manfiy qiyalikka ega. befarqlik egri chizig‘i bo‘ylab harakat qilganda iste`molchi biror ne`matning o‘rniga boshqa ne`matdan ko‘proq miqdorda taklif etilganda birinchi ne`matning ma`lum qismidan voz kechishga rozi bo‘ladi.
• to‘rtinchidan, chapdan o‘ngga borgan sari befarqli egri chizig‘i yotiqroq bo‘lib boradi. dastlab bu chiziq tik bo‘ladi va o‘ngga siljigan sari yotiq bo‘lib boradi.
• befarqlik egri chizig‘idagi bu holat bir ne`matni boshqa bir ne`mat bilan kamayib boruvchi chekli almashtirish normasini anglatadi. kamayib boruvchi chekli almashtirish normasiga ko‘ra iste`molchi birinchi ne`matdan ko‘proq va ikkinchi ne`matdan kamroq iste`mol qilib borgani sari ularni almashtirish normasi kamayib boradi.

• befarqlik egri chizig‘i xususiyatlari

• xususiyatlari

• makonning har qanday nuqtasi bo‘ylab o‘tkazilishi mumkin

• yuqoriroqda yotgan befarqlik chizig‘i yuqoriroq nafli-lik darajasini ifodalaydi

• manfiy
• qiyalikka
• ega

• hech qachon bir-birlari bilan kesishmaydi

• tartiblilik aksiomasi

• to‘yinmaslik aksiomasi

• naflilik funktsiyasi xususiyatlari

• tranzitivlik aksiomasi

• befarqlik egri chiziqlari kartasi

• chekli almashtirish normasi. befarqlik egri chizig‘ining pastga tomon yotiqligi x2 ne`matni x1 ne`mat bilan chekli almashtirish normasini ifodalaydi. chekli almashtirish normasi odatda MRSX1,X2 bilan belgilanadi.
• chekli almashtirish normasi MRSX1,X2 ning miqdori gorizontal o‘q bo‘yicha ifodalangan X1 ne`matning bir birligi uchun, vertikal o‘q bo‘yicha ifodalangan X2 ne`matning qancha miqdoridan voz kechish mumkinligini ko‘rsatadi.

• X2

• -X2

• X1

• +X1