Mavzu: Jahon iqtisodiyotida halqaro kapitalni taqsimlash va qayta taqsimlashda halqaro korporatsiyalarning o`rni

Yagona sivilizatsiya nazariyasi. Yagona sivilizatsiya nazariyasi jahon mam-lakatlarini yagona jamiyatga birlashtiruvchi, ular o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni kuchaytirib, chegaralarni yo'qotuvchi, tobora kuchayib borayotgan kuchga e'tibor qaratadi.
Sivilizatsiyalar to'qnashuvi nazariyasi amerikalik professor S. Xattington-ga tegishli bo'lib, unga muvofiq siyosiy va madaniy dunyo qiyofasi «sovuq urush-dan» keyin yanada ko'p qutbli bo'ladi va quyidagi sakkiz sivilizatsiyalardan tash­kil topadi: G'arb, Islom, Induizm, Xitoy, Yapon, Pravoslav, Afrika va Lotin ame-rikasi.
Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim tendensiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jahon iqtisodiyotida ro'y berayotgan boshqa ten-densiyalar kuchsiz namoyon bo'layotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ham kuzatil-moqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyat qismi transmilliylashish, integ-ratsiyalashish va industriallashish jarayonlariga kam jalb etilgan. Shu bilan bir vaqt-da ushbu mamlakatlar jahon tovarlar, xizmatlar, kapital (asosan iqtisodiy yordam ko'rinishida), ishchi kuchi (eksportyorlar sifatida) va texnologiyalar bozorining faol ishtirokchilari sanaladi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi — bu jahon iqtisodiyotining tovarlar, xiz­matlar, kapital, ishchi kuchi va texnologiyalarning yagona bozoriga aylanish jarayo-nidir. Ushbu jarayon jahon iqtisodiyoti shakllana boshlagan davrdan boshlangan.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi yo'nalishlar bo'yicha rivojlana-di (1.4.1-rasm):

• 
  tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar, intellektual mulk obyektlari xalqaro savdosi;
  
• 
  ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati;
  
• 
  xalqaro moliyaviy operatsiyalar. „
  

Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko'rsatkichlar yorda-mida ifodalash mumkin:

• 
  xalqaro tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmi, uning o'sish sur'atlari;
  

• 
  to'g'ridan to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmi va dinamikasi;
  
• 
  kapitalning xalqaro markazlashuv hajmi va dinamikasi;
  
• 
  yirik, murakkab kompleks xalqaro investitsiya loyihalarining shu turdagi loyiha-larning umumiy miqyosiga nisbatan hajmi va dinamikasining o'zgarishi;
  
• 
  patentlar, litsenziyalar, nou-xau bilan bog'liq xalqaro operatsiyalar miqyosi;
  
• 
  bank va boshqa kredit muassasalari xalqaro operatsiyalarining hajmi, dinamikasi;
  
• 
  xalqaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi;
  
• 
  valyuta bozorlari hajmi va dinamikasi.
  
• 
  Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni quyidagi omillar ta'sirida rivojla-nadi
  

• 
  iqtisodiy — xalqaro ishlab chiqarish va jahon savdosining globallashuvi;
  
• 
  ijtimoiy — dunyo mamlakatlarida odatlarning birxillashishi, milliy an'analar-ning kuchsizlanishi;
  
• 
  siyosiy — davlat chegaralarining «shaffofligi», bir qutbli dunyoning shaklla­nishi;
  
• 
  texnologik — transport va axborot uzatish vositalarining rivojlanishi;
  
• 
  xalqaro — xalqaro iqtisodiy tashkilotlar rolining kuchayishi, xalqaro standart-larning joriy etilishi.
  

Globallashuv jarayoni iqtisodiy faoliyatning liberallashuvini — xalqaro sav­do, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliya operatsiyalariga qo'yiladigan cheklovlar-ni qisqartirish yoki bartaraf etishni taqozo etadi. Shu bilan bog'liq holda globalla­shuv va liberallashuv bitta jarayonning ikki tomoni hisoblanadi, ular o'rtasidagi qara­ma-qarshilik ushbu jarayon ichidagi qarama-qarshilikni aks ettiradi. Globallashuv jarayoni ichida turli iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy kuchlar, turli xo'jalik sohalari, sanoat va moliya guruhlari, tarmoqlar va mamlakatlarning manfaatlari to'qnash keladi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini ochib beruvchi muhim tushunchalardan biri xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) hisoblanadi. Dunyo mamlakatlari u yoki bu darajada XMT ga jalb etilgan bo'lib, XMT ning chuqurlashuvi fan-texnika taraqqiyoti ta'sirida rivojlanayotgan ishlab chiqarish kuchlariga bevosita bog'liq. XMT da qatnashish mamlakatlarga qo'shimcha iqtisodiy samara beradi va o'z ehtiyojlarini kam xarajatlar bilan to'liqroq qondirish imkonini yaratadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti mohiyati ishlab chiqarish jarayonining mehnat faoliyati turli shakllarining ixtisoslashuvi va ularning kooperatsiyalashuvida, o'zaro hamkorligida namoyon bo'ladi. Mehnat taqsimotini ajratish jarayoni sifatida emas, balki jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo'li sifatida ham ko'rish mumkin.
Xalqaro mehnat taqsimoti davlatlar o'rtasida mehnatning ij'timoiy-hududiy taqsimotining darajasi hisoblanadi. U alohida bir davlatlar ishlab chiqarishlarining ixtisoslashuviga asoslanadi.
Har qanday mamlakatning xalqaro almashuv jarayonida xalqaro mehnat taq­simotining ustunliklarini amalga oshirishi — birinchidan, eksport qilinayotgan tovar va xizmatlarning tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni ajratish; ikkinchi- dan, arzonroq bo'lgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kech- gan holda ichki xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.
XMT kapitalizmning manufaktura davrida paydo bo'lgan bo'lib (XVII — XVIII asrlar), sanoat to'ntarishigacha tabiiy ravishda (tabiiy-iqlimiy, geografik sharoitlar, xomashyo zaxiralari va energiya manbalari — XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmi) kechgan. Keyinchalik mamlakatlarning boshqa iqtisodiy omillar — mehnat, kapital, tadbirkorlik qobiliyati, bilim-ko'nikmalar bilan turli darajada ta'minlanganligi sababli ixtisoslashuv chuqurlashdi. Hozirda ushbu omillar mamlakatlar tomonidan jahon bozori uchun qaysi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni belgilab beradi.
XMT nazariyasi burjuaziya siyosiy iqtisodi klassiklari A. Smit va D. Rikardolar asarlarida asoslandi va rivojlantirildi. A. Smit XMT ni tahlil qilar ekan, «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari» kitobida (1776-y.) savdo va tadbirkorlik erkinligining zarurligini isbotlaydi. Uning fikricha, savdo erkinligini turli yo'llar bilan cheklash alohida mintaqalar va davlatlar o'rtasida mehnat taqsimotining chuqurlashuviga xalaqit beradi.
Klassiklarning xalqaro mehnat taqsimoti to'g'risidagi ilmiy qarashlaridagi aso- siy yutuqlari, deb ishlab chiqarishning nisbiy xarajatlari nazariyasi tan olingan. Ush­bu nazariya xalqaro savdo haqidagi iqtisodiy ta'limotning «klassik» asosi hisob- lanadi.
Ishlab chiqarishning nisbiy xarajatlari nazariyasi asosida mamlakatlar o'rtasi­da ishlab chiqarish sharoitlarida farq mavjudligi haqidagi g'oya yotadi. Bunga ko'ra har qanday mamlakatda turli xil tabiiy va iqlimiy sharoitlarda barcha turdagi tovar- larni ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin, deb hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining mohiyati ishlab chiqarish jarayoni, mehnat faoliyati shakllarining ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi, o'zaro hamkorligi- da namoyon bo'ladi. Mehnat taqsimoti faqat ajratish jarayoni sifatida emas, balki jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo'li sifatida chiqadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o'rtasida mehnatning ijtimoiy-hududiy taqsimoti darajasi hisoblanadi. U alohida mamlakatlarning tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga asoslanadi.
XMT jahon xo'jaligida kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish jarayonlarini amal- ga oshirishda borgan sari muhim rol o'ynamoqda. XMT quyidagi vazifalarni bajar- moqda:

• 
  ushbu jarayonlarning o'zaro aloqasini ta'minlaydi;
  
• 
  xalqaro tarmoq va mintaqaviy-tarmoq nisbatlarini shakllantiradi.
  

Mamlakatlarning XMT da qatnashishlariga nima turtki bo'ladi?
XMT rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:

1.