Mavzu: Jismoniy tarbiya darsini tashkillash va o'tkazishning usuliy asoslari

3. O`quvchilar jismoniy tarbiyasining o`quv ishlari shakli.
O`quv ishlari - o`quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillashning asosiy shakli bulib, maktab jismoniy tarbiya tarzida uyushtiriladi. Dars - jismoniy tarbiya mashg`ulotlarining tizimli shakli bulib, bir hil eshdagi, bir hil kontingentdagi bolalarga belgilangan vaqt ichida dastur mavzularini o`qitish jaraeni tushuniladi. Maktab darsi jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarning alohida shakli bulib u umumta`lim maktablari, akademik, kasb-hunar lieylari, Oliy o`quv yurtlari, kollej, gimnaziya va boshqa o`quv muassasalardagi mashg`ulotlardan uzining maqsadi va vazifalari bilan farqlanadi. Jismoniy tarbiya jaraeni bir yillik emas. Mazmuni va tashkil-lanishini turli tumanligi bilan xarakterlanadigan mashg`ulotlar, darslar turkumi orqaligina tarbiyaning bu yunalishida ma`lum natijalarga erishishni maqsad qilib uyish mumkin. Har bir darsda alohida vazifalar hal qilinadi. Oldin o`qitilgan (urgatilgan)ni va keyin o`qitiladigan mavzularni bir biri bilan harakatning ayrim eki bulaklari bilan albatta bog`lanishi va tuzilishi bilan farqlanadi hamda belgilangan tizim asosida olib boriladi. Jismoniy tarbiya darslarining xarakterli tomoni shundaki, u maxsus tayergarlikka ega bulgan mutaxassis tomonidan, jismoniy rivojlanganligi va tayergarligi taxminan bir biriga yaqin kontigent bilan bir necha yilga mo`ljallangan dastur asosida hamda ma`lum tizimga solingan jadval asosida tashkillanadi. Darslar umumiy jismoniy tarbiya, kasb-hunar jismoniy tayergarligi va sport ixtisosligini yulga quyish maqsadida o`tkaziladigan mashg`ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir. Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarning boshqa tipik formalari uzining davriyligi, tizimli emasligi, faqat bir marotabaliligi, individualligi bilan darslardan tubdan farqlanadi. Ko`pincha mashg`ulotlarning yuqorida qayd qilingan shakllari darsni to`ldiradi va uni xususiy va umumiy 25 vazifalarini to`ldirishdi qo`shimcha rol o`ynaydi. Lekin ular aholini fizkul`tura bo`yicha ma`lum darajadagi talablarni to`la qondirib mustaqil ahamiyat kasb etadi. Jismoniy tarbiya darsining vazifalari va unga quyilgan talablar Jismoniy tarbiyada pedagogik jaraenning natijalari jismoniy tarbiya darslarida olib boriladigan o`quv tarbiyaviy ishlarning sifatiga bog`liq. Bunga har bir dars zamiridagi qator vazifalarni hal etish bilan erishiladi. Jismoniy tarbiya darslari ta`lim berish (o`qitish) tarbiyalash va sog`lomlashtirishdek jismoniy tarbiya jaraenining umumiy vazifalaridan kelib chiqib, har bir dars uchun aniq «tanishtirish», «uzlashtirish», «mustahkamlash», «takomillashtirish»dek mazmunga ega bulgan xususiy vazifalarni qo`yish va uni hal qilishni nazarda tutadi. Ta`lim berish vazifalalari bolalarni jismoniy tarbiya dasturda tavsiya qilingan mashqlarni bajarishga, urganilgan mashqlarni mustahkamlash va takomillashtirishga, shuningdek, malaka va ko`nikmalarni rivojlantirishga hamda urganilgan mashqlarni turli sharoitda amalietda qo`llashga urgatishga yunaltiriladi. Ta`lim vazifalarini izchil ravishda bajarish jismoniy tarbiya dasturadiga butun o`quv materiallarini izchil va mustakam urganishga olib keladi. Ta`limning ayrim vazifalarini hal etish uchun nisbatan uzoq vaqt eki qator ketma-ket darslar zarur vazifalar boshqa hillarini hal etish uchun esa bir darsning uzi kifoya qiladi. Masalan, arqong`a ma`lum usulda tirmashib chiqish va uni bajarishda harakatlar ketma-ketligini bir darsning uzida texnik jihatdan mukammal urganib olish mumkin emas. Bu umumiy vazifa, buni hal qilish uchun turkum darslar lozim. Qolaversa, shug`ullanuvchiini harakat koordinatsiyasi, jismoniy tayergarligi, uzlashtirish qobiliyati (qabul qilishi) uzlashtirilaetgan harakatga o`xshash harakat zaxirasiga ham bog`liq. Arqonni oeqlari bilan ushlab tirmashib chiqishga bir darsda urgatish mumkin. Bu kichik xususiy vazifa bulib, uni mazkur darsning aniq vazifalaridan biri sifatida hal qilinadi. Ta`limning vazifalari, yuqoridagilardan tashqari o`quvchilarni jismoniy tarbiya va sport, sog`liqni saqlash, chiniqish, jismoniy mashqlarni to`g`ri bajarish haqidagi nazariy bilimlarini oshirish-lari bilan ham hal qilinadi. Jismoniy 26 tarbiya darslarida faqat ta`lim-tarbiya emas, balki insoniy fazilatlar - e`tiborlilik, diqqatini boshqara olishi, intizomi, irodasi, saranjomliligi, maqsadga intilishi, mustaqilligi va qiyinchiliklarni engishdagi qat`iyyati va boshqalarni ko`shib tarbiyalash talab qilinadi. Sog`lomlashtirish vazifalari ham tarbiya vazifalari kabi har bir darsda hal etilishi lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to`g`ri uyushtirish va o`tkazish tegishli kiyim bosh bilan shug`ullanishni, mashg`ulotlarning joylarida zaruriy sanitariyagigiena holatini saqlash va rioya qilish, darslarini ochiq havoda o`tkazilishi, sog`lomlashtirish vazialarini hal etish imkoniyatini beradi. Jismoniy tarbiya darsini tashkillash va o`tkazishniing usuliy asoslari. Jismoniy tarbiya darsining samarasi ko`pincha o`qituvchining tuzgan rejasini xaetiyligi, shug`ullanuvchilar faoliyatini tashkillash uchun tanlagan usuliyati va uslublari mavjud jihozlar va sport anjomlaridan texnik vositalardan, sport inshoatlaridan efektli foydalana olish, temperatura, iqlim sharoiti, o`quvchilar-ning tayergarligi, ularning eshi, individual xususiyatlarini hisobga olib effektli foydalana olish bilan bog`liq. Darsning uyushtirilishining ta`minlanishi quyidagilarni: 1) tibbiy va gigiena sharoitini yaratish va unga rioya qilishni, 2) moddiy texnik jihatdan ta`minlashni, 3) darsda o`quvchilar faoliyatini tashkillash usuliyatlarini to`g`ri tanlash orali qo`yilgan vazifani effektli hal qilishni nazarda tutadi. Darsni o`tkazishning tibbiy-gigienik sharoitini yaratish deganda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish jaraenida yuzaga keladigan, sog`lomlashtirish effektidan kelib chiqadigan bir butun kompleksi tadbirlarni tushuniladi. Shunga kura mashg`ulotlarni o`tkazish joyining qatiyyan belgilangan tibbiygigienik normalarga muvofiqligiga erishish. Sport zali uchun havo temperaturasi (eng ma`quli) 14-160 S da ushlanishi. Tanafuslarda ochiq maydonlarga suv sepilishi, sport zallari esa oynalari ochilib shamollatilishi. Aniqlanishicha, inson o`pkasida u tinch turgan holda havo ventilyauiyasi almashishi minutiga 4 dan 6 l atrofida, yuqori intensivlikda bajarilaetgan mashqlarda (yugurish, sport o`yinlari) 27 organizmni havo yutishi 10 va undan ortiq darajadan oshishi mumkin. Shuning uchun mashg`ulot joylarini toza havo bilan ta`minlashning ahamiyati muhim. Ayniqsa, zaldagi jihozlar, anjomlar, matlar (gilamlar) polni tozaligi doimiy diqqat va e`tiborni talab qiladi. Har bir darsdan so`ng zal polini ho`llangan pol latta bilan namlangan latta bilan esa jihozlar, matlarni artib chiqish zaruriyati mavjud. Mashg`ulotlar tugagandan so`ng esa shug`ullanilgan joy tozalovni talab qiladi. Chunki tozalanmagan zal shug`ullanuvchi sog`ligiga katta putr etkazadi, tanani sport formalarini kirlanishiga sabab buladi. Darsni moddiy texnik ta`minlash deganda, darsning optimal zichligini ta`minlashga imkon beradigan, quyilgan kompleksi vazifalarni to`laqonli hal qilish uchun garantiya beradigan, etarli darajadagi o`quv tarbiya jihozlari, anjomlari va mashg`ulot joyi nazarda tutilgan. Oxirgi yillarda ko`pchilik maktablarda jismoniy tarbiya o`qituv-chilarining tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari birdaginiga ko`pchilik o`quvchi shug`ullanishi mumkin bulgan nostandart jihozlar, anjomlar va trenajerlar bilan jihozlanmoqda. Bunday jihozlardan foydalanish dars zichligini ahamiyatli darajada yuqori effektli tashkiliy formasini vujudga kelishi, oxir oqibat mashg`ulotlar natijalarini oshishiga olib kelmoqda. Jismoniy tarbiya darsining mazmuni. Jismoniy tarbiya darsining mazmuni dars mashg`ulotlarini sifatini belgilovchi turtta asosiy komponentning umumiyligida ifodalanadi. Bu elementlar uzaro uzviy bog`langan va darsning xarakterli komponentlari deb ataladi, ular: a) darsning tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar. Darsning mazmunining eng yirik xarakterli komponentidir. Lekin, bunday tushuncha bir tomonlama bulib, tarbiyalash, sog`lomlashtirish, bilim berish vazifalarini hal qilishda shug`ullanuvchilar uchun faoliyat predmeti bulib xizmat iladi. Mashqlar darsining umumlashtirilgan predemetining mazmuni boshqa ma`noda dars mazmunining bir qirrasi xolos. b) tavsiya qilingan mashqlarning bajarish bilan bog`liq bulgan o`quvchilarning darsdagi faoliyati dars mazmunining navbatdagi yirik 28 komponentlaridan biri. Bu komponent shug`ullanuvchini turli kurinishdagi, intellektual va jismoniy faoliyatdan iborat bulib, ular: pedagogni eshitish, kursatilaetgan mashqni e`tibor bilan kuzatish, harakat faoliyati orqali hosil bulgan tasavvurni ustida fikr yuritish, bajarilishi lozim bulgan faoliyatni loyihasini fikran tuzish, uni bajarish, uz harakatlarini nazorat qilish va baholash, vujudga kelgan muammolarni pedagog bilan birgalikda muhokama qilish, uz hissietini va kayfiyatini nazorat qila olish, vujudga kelgan emotsionallikni boshqarish va h.q. lardir. Shug`ullanuvchilarini dars vazifasini hal qilish bo`yicha barcha faoliyatlari dars asosini tashkil qiladi. v) pedagogning faoliyati dars mazmunining navbatdagi komponenti bulib, quyidagicha holatlarda namoen buladi. Uyga vazifa berish va uni tushuntirish, darsning aniq vazifasini baen qila bilish va uni hal qilishni tashkillash, shug`ullanuvchilarni doimiy nazoratda ushlash, ularni faoliyatini tahlil qilish, shuningdek shug`ullanuvchilarning aoliyatini lozim bulgan yulga burish, ular orasidagi munobasatlarni uzining diqqat markazida ushlash va faoliyatlarini yunaltirish, boshqarish, nazorat qilishdek ta`lim-tarbiya jaraenida ijobiy rol o`ynaydigan muhim asosiy holatlarni uz ichiga oladi. g) shug`ullanuvchilar organizmida dars tarkibidagi mashqlarni bajarishda sodir buladigan fiziologik, psixologik, biomexanik va boshqa uzgarishlar dars mazmunining navbatdagi yirik xarakterli komponentlaridan biri hisoblanadi. Malakalarni shakllanishi orqali rejalashtirilgan, ularning natijasidagi uzgarishlar, shakllangan nazariy va amaliy bilimlar, uddalash, harakat malakasi va uning avtomatlashuvi orqali sodir buladigan yashirin (latent) darv darsining mazmunining turtinchi komponenti hisobiga sodir buladi. Bunda o`qituvchi aoliyati va o`quvchilar faoliyatining samarasi yashiringan buladi. Rejalashtirilgan o`quv tarbiyaviy ishlarni sodir bulmoqdami eki yuqligi joriy nazorat qilinib pedagogik faoliyat keyinchalik qanday davom ettirilishi lozimsligi uchun yuriqnomalar tayerlanadi. Jismoniy tarbiya darsining tuzilishi Jismoniy tarbiya darslari bilan bog`liq masalalarning eng muhimi uni qanday tuzish masalasidir. Darsni tuzilish

Xulosa
A.A.Gujalovskiyning ta`qidlashicha, umumiy jismoniy tayergarlik jismoniy tarbiyaning asosiy, bazaviy ko`rinishi hisoblanadi. Uning mazmuni, vositalari, usullari va mashg`ulotlarni tashkil etish shakllari inson faoliyatining istalgan ko`riniglari uchun haetiy, mehnat va turmush jaraenida keng bazaviy jismoniy tayergarlik yaratishga qaratilgan. Sport fani va amalietida umumiy jismoniy tayergarlik insonnin baquvvatroq, sog`lomroq. Katta yuklamalarga dosh berishga chidamliroq etishi isbot qilingan. Umumiy jismoniy tayergarlik quyidagi vazifalarni echishga imkon beradi. 1) inson organizmining har tomonlama rivojlantirishini ta`minlash, chidamlilik, kuch, tezlik, chayirlik, chaqqonlik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirish, shu sifatlarni rivoj-lantirish asosida eshlarni jismoniy rivojlantirish uchung zarur bo`lgan umumiy xarakterdagi funktsional bazani yaratish, 2) salomatlikni mustahkamlash, tashqi muhitning zararli omillariga qarshi ta`sir ko`rsatish, 3) o`quv va mehnat faoliyati jaraenida ishlash qobiliyati pasaygan davrda faol xordiq chiqarish uchun sharoit yaratish, 4) qo`shimcha tug`dirilgan qiyinchiliklarni engish jaraenida iroda kuchinin mustahkamlash. Jismoniy tayerlik, jismoniy tayergarlikning natijasi sifatida nafaqat shaxsiy, balki ijtimoyi qadriyat kasb etadi. 61 Jismoniy etuklik talabaning jismoniy rivojlanishi, uning harakat bilim va ko`nikmalarining barcha ijodiy imko-niyatlarini to`liq namoen etishga imkon beruvchi darajasidir. Shunday qilib, jismoniy tayergarlik shaxsni jismoniy etuklikka erishtirishning bazaviy ko`rinishi sifatida tahlil etiladi. Umumiy jismoniy tayergarlik talabaning atletik rivojlanishini ta`minlaydi, uning salomatligini mustahkamlaydi, harakat sifatlari diapazonini kengaytiradi va jismoniy rivojlantirish uchun mustahkam fundament yaratadi. Shuni e`tiborga olish kerakki, insonning jismoniy sifatlari bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Shuning uchun u eki bu jismoniy mashqni muayyan bir jismoniy mashqlar talabaning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Jismoniy sifatlar rivoji xususiyatlarini shaxsni jismoniy rivojlantirish bilan bog`liqlikda ko`rib chiqamiz. Kuch sifatlari og`irliklarni ko`tarish, o`z tanasini ko`tarish, yukni uloqtirish, turgan joydan, balandlikka, uzunlikka sakrash mashqlarida namoen bo`ladi. Mushak kuchini rivojlantirish uchun mushaklarni insonning kundalik faoliyatiga nisbatan ancha ko`proq yuklama bilan ishlatish kerak. Kuchni rivojlantirish uchun oeqlar uchun yuklar bilan ishlash, gimnatsik snaryadlarda trenajerlarda bajarish lozim. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar turli a`zolar va mushaklar guruhiga ijobiy ta`sir ko`rsataldi. Bundan tashqari bu mashqlarni bajargan talaba harakatlarning keng diapazoni bilan tanishadi, ularni bajarish nechog`lik zarur ekanligi to`g`risida tasavvurga ega bo`ladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarni turgan joyda eki yurib turib 50-100 martadan bajarish kerak, mushaklar umumiy soni 500-dan 1000- tagacha harakatlardan iborat bo`lishi lozim. Jismoniy rivojlanishning ayrim ko`rsatkichlari va jismoniy mashqlar orasida kuchli va o`rta darajadagi aloqa korrelyatsion tahlil natijasida aniqlangan. O`pkaning haetiy sig`imi va oeqlarni to`singa ko`tarish o`rtasida kuchli 3-0,7 aloqa aniqlangan. Ayrim jismoniy mashqlar va jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari o`rtasida o`rtacha 3-0,6 aloqa aniqlangan. Oeqlarni to`singa ko`tarish – tana kuchi, ko`krak 62 qafasi aylanasi, tortilish aylanib ko`tarilish, ko`krak qafasining aylanasi, qo`llarni tiralib bukish va ezish – turgan joydan sakrash, turgan joydan uzunlikka sakrash – ko`krak qafasi aylanasi. Jismoniy ahvol va tana uyg`unligi orasidagi o`rta aloqani ham qayd etish muhim. Baen etilganlardan xulosa shuki umumiy jismoniy tayergarlik vositalari o`rtasida to`sinlarda, bruslarda turli og`irliklar bilan bajariladigan mashqlar, trenajerlarda o`tkaziladigan mashqlar jismoniy rivojlantirish uchun samaraliroq ekan. Umumiy ivojlantiruvchi mashqlar, sakrashlar va h.q.lar tana uyg`unligini ta`minlaydi. Mushaklar massasi, chiroyli qomatni yaratish, tashqi nafas olishni yaxshilashga yo`naltirilgan jismoniy mashqlar kompleksi eshlar salomatligini asraydi va mustahkamlaydi. Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayerlikni yaxshilash uchun kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga yo`naltirilgan mashqlar sonini ko`paytirish zarur. Ularning bo`y va vazn nisbatlariga ijobiy ta`siri, qomat buzilishlarini oldini olishi va gavda tuzilishini yaxshilashi tadqiqotlarimiz natijasida aniqlangan. Ko`krak qafasi aylanasinin oshirish uchun to`sinlarda bajariladigan mashqlar samarasi katta. Bunda faqat bitsepslar emas ko`krak mushaklar ham kuchlanadi (tortilish, aynalib ko`tarilish, osilgan quyi oeqlarni to`singa tekkizish va h.z). Sport – kuch xarakteridagi mashqlar nafas olish organlari faoliyatini ham yaxshilaydi. Quesh radiatsiyasi, havo va suv muhitining xususiyatlari salomatlikni yaxshilash, chiniqish va ish qobiliyatini oshirish uchun samarali vosita hisoblanadi. Chiniqishni amaliy mashg`ulotning so`nggi qismida 10-15 minut davomida amalga oshirish tavsiya etiladi. Havo, quesh vannalari vositasida chiniqish faol harakatda (sog`lomlash-tiruvchi yurish, yugurish vaqtida) ham amalga oshirilishi mumkin. 63 Sog`lomlashtiruvchi yurish Sport yurishning bosh, o`ziga xos xususiyati – oddiy yurishga o`xshamagan, o`ziga xos yurish uslubidir. Sport yurishi sonlarning kuchli harakatiga asoslangan. B.Franklinning fikricha, sport yurishi sog`lomlashtirish samarasi bo`yicha yugurish mashg`ulotlariga teng. Shunday ilib, sport yurishi sog`lomlashtiruvchi yurishning turlaridan biri. Farq shundaki, sog`lomlashtiruvchi yurish bilan shug`ullanaetgan inson sport yurishida mavjud qoidalarga amal qilmaydi. Sog`lomlashtiruvchi yurish sport yurishining nomusobaqaviy ko`rinishidir. Sog`lomlashtiruvchi yugurish Jismoniy faollikning keskin kamayishi organizmda moddalar almashinuvining buzilishiga, bosh miyada kislorod tanqisligiga olib keladi. Shuning uchun sog`lom bo`lish uchun faol haet kechirish kerak, sog`lomlashtiruvchi mashqlar kabi hamma inson bajarishi mumkin bo`lgan mashqlar bilan shug`ullanishi lozim. Ularni bajarish uchun maxsus sharoit kerak emas, bu mashqlarni xonada, sport maydonchasida, piedalar yo`laklarida bajarish mumkin. Sog`lomlashtiruvchi yugurish – elementlarning butun bir kompleksidir. Ular yugurish oldi mashqlari, yugurishdan oldini va keyin tez yurish, sog`lomlashtiruvchi yugurishning o`zi va boshqalar. Yugurish faol harakatga tabiiy intilishni rivojlantiradi. Yugurish va chiniqish bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Axir istalgan ob-havoda yugurish kerak. Qo`shimcha chiniqtiruvchi element – yugurishdan so`ng kontrast dush qabul qilish. U teri va teri osti tomirlarining o`ziga xos gimnastikasidir. Mutaxassislar yugurishga aqliy charchoqni forig` etuvchi vosita sifatida qaraydilar. Tabiiy pedagogik tadqiqotlar quyidagi amaliy tavsiyalar berish imkonini beradi: 1. Eksperimental tadqiqotlar O`rta Osieda chiniqtirish salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi ekanligini tasdiqladi. Organizmning tashqi 64 muhitning turli ta`sirlariga chidamliligini oshirish uchun ochiq havoda o`tkaziladigan jismoniy mashqlarning ahamiyati katta. O`zgarishlar natijasida modda almashinuvi yaxshilanadi, organizmning reaktivligi, kurashuvchangligi oshadi. Agar amaliy mashg`ulotlar talabalarning emotsional kayfiyati fonida o`tkazilsa chiniqtirish samarasi ancha oshadi. 2. Ochiq havoda jimoniy maqshlar, sport, harakatli, milliy o`yinlar elementlari qo`llanilgan, ruhiy ko`tarinkilik fonida o`tkazilgan amaliy mashg`ulotlar talabaning adaptiv imkoniyatla-rini oshiradi, uning ijtimoyi va biologik tabiatini riojlantiradi. 3. O`rta Osie sharoitida ochiq havoda o`tkazilaetgan muntazam jismoniy mashg`ulotlar organizmning shamollash kasalliklariga chidamliligini oshiradi, quyi kurs talabalarning oliygohida o`qish adaptatsion davridagi zo`riqishlarini engillashtiradi va shu bilan ularning ish qobiliyatlarini ko`taradi. 4. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya ochiq havo sharoitida 1 sentyabrdan 30 noyabrgacha, 1 matdan iyun oyigacha o`tkazilishi kerakligi o`rnatilgan. 5. Havo harorati + 25 va undan oshganda jismoniy mashg`ulotlar go 8 hoftoda, go 8 salkin joyda 10-15 minutdan o`tkazilishi kerak. 6. Sog`lomlashtiruvchi suzish mashg`ulotlarini oktyabr oylarida o`tkazish tavsiya etiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh girometereologiya markazi ma`lumotlariga ko`ra bu oylar yilning suzish uchun eng qulay oylari hisoblanadi.