Mavzu: kanada davlatiga umumiiqtisodiy geografik ta’rifi reja: kirish

Uchinchi darajali Kanada

Faoliyat YaIMga nisbatan % Har xil xizmatlar 22 % Moliyaviy xizmatlar vakoʻchmas mulk xizmatlari 19 % Ulgurji va chakana savdo 11 % Transport va aloqa 9 % Davlat xizmatlari 6 % Infratuzilma tarmoqlari 3 % Jami 70 %

Xodimlar % ish bilan band 6 600 600 38 % 1 042 200 6 % 2 779 200 16 % 1 737 000 10 % 868 500 5 % 173 700 1 % 13 201 200 76 %

Kanada temir yoʻl tarmogʻi 80 000 kilometrdan ortiq yoʻlni oʻz ichiga oladi. Bu dunyodagi toʻrtinchi yirik temir yoʻl tarmogʻi boʻlib, AQSh, Rossiya va Xitoydan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Mamlakatning ikkita asosiy temir yoʻl kompaniyasi Kanada milliy temir yoʻli va Kanada Tinch okeani temir yoʻli boʻlib, ikkinchisi 1884-yilda tashkil etilgan dunyodagi eng yirik transkontinental temir yoʻl hisoblanadi. Bu ikki kompaniya xususiy mulk hisoblanadi. VIA Rail — Kanada hukumati tomonidan boshqariladigan shaharlararo temir yoʻl yoʻlovchi xizmati. Mamlakatning eng katta temir yoʻl tutashuvi Monreal, undan keyin Kalgari va Toronto. Toronto, Vankuver va Monrealda zamonaviy metro tizimlari mavjud.
Kanadaning yirik shaharlari avtomagistrallar bilan bogʻlangan. Ular orasida Tinch okeanidan Atlantikagacha sakkiz ming kilometrga choʻzilgan Trans-Kanada avtomagistrali („Trans-Kanada avtomagistrali“) va dunyodagi eng koʻp ishlatiladigan avtomagistral boʻlgan 401 -magistral yoki Makdonald-Kartier avtomagistrali ajralib turadi.
Kanadaning asosiy port markazlari Vankuver, Monreal, Galifaks, Sent-Jon va Torontodir. Sent-Lorens dengiz yoʻli yirik kemalarning Atlantika okeanidan Buyuk koʻllarga oʻtishiga imkon beradi. Mamlakatning asosiy havo yoʻllari Toronto, Vankuver va Monrealdir. Air Canada mamlakatning asosiy aviakompaniyasi hisobanadi. Mamlakatning asosiy aeroport markazlari Toronto, Vankuver Monrealdir. Mamlakatning asosiy havo transporti kompaniyasi Air Canada hisolanadi.
Kanada, birinchi navbatda, sanoatlashgan iqtisodiyoti va qishki qattiq sovuq iqlimi tufayli, dunyodagi aholi jon boshiga energiya isteʼmol qiladigan eng yirik mamlakatlardan biridir. Kanada qayta tiklanadigan energiyaning katta manbalariga ega, masalan, koʻplab yirik daryolar va koʻllar, markaziy va sharqiy mintaqalarda kuchli doimiy shamollar va Yangi Shotlandiyadagi Fundi koʻrfazidagi eng baland dengiz toshqini. Mamlakat qayta tiklanmaydigan energiya zahiralari boʻyicha ham ajralib turadi. U Saskachevandagi dunyodagi eng yirik uran zahiralariga va Albertadagi yirik neft va tabiiy gaz zahiralariga egalik qiladi. Oxirgi viloyat, shuningdek, qatron qumining dunyodagi eng katta zaxiralariga ega.
Mamlakatda isteʼmol qilinadigan elektr energiyasining 60 dan ortigʻi GESlar, 18 % i atom elektr stansiyalari, 12 % i tabiiy gazli issiqlik elektr stansiyalari, 8 % i koʻmirda ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari tomonidan ishlab chiqariladi, 2 % i esa boshqa elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Kanadaning barcha provinsiyalari, Shahzoda Eduard orolidan tashqari, AQShga eksport qilinadigan ortiqcha (ayniqsa Kvebek) bilan elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Kanada xorijga energiya eksport qiladigan kam sonli rivojlangan davlatlardan biridir. AQShga elektr energiyasi eksporti Kvebek, Nyufaundlend va Labrador uchun muhim daromad manbai hisoblanadi.
2017-yildan beri sharqiy provinsiyalarda shamol stansiyalari qurilishi kengaymoqda, biroq ular tomonidan ishlab chiqariladigan energiya miqdori ahamiyatsizligicha qolmoqda. Kanadaning yirik tashqi savdo sherigi Amerika Ko'shma Shtatlari hisoblanadi Bundan tashqari mamlakat jahonning Buyuk Britaniya, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Shveysariya va Rossiya kabi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarni olib boradi.
Kanada chetga avtomobil, qogʻoz, bugʻdoy, yogʻochtaxta, sellyuloza, nikel, alyuminiy, neft va neft mahsulotlari, temir rudasi, mis, asbest, uran, kaliyli tuzlar, tabiiy gaz, mis, sanoat jihozlari va boshqalae chikaradi. Chetdan mashina va sanoat uskunalari va mollari, koʻmir, kofe, kauchuk, banan va kakao sotib oladi. Savdosotiqdagi asosiy mijozlari: AKSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya.
1989-yilda Kanada bilan AQSH oʻrtasida erkin savdo haqidagi bitim kuchga kirishi va 1992-yilda Shimoliy Amerika erkin savdo mintaqasi toʻgʻrisidagi uch tomonlama (AKSH—Kanada —Meksika) bitim imzolanishi bilan Kanada iqtisodiyotining Amerika iqtisodiyoti bilan birlashuvi va uning Shimoliy Amerika yagona iqtisodiy makoni tarkibiy qismiga aylanish jarayoni tezlashdi. Pul birligi — Kanada dollari.

2.2.6-rasm Energiya ishlab chiqarish diagrammasi.

Savdo munosabatlari

2.2.7-rasm Kanada bilan erkin savdo shartnomasi tuzgan mamlakatlar xaritasi. Xulosa — quyuq koʻk, muzokaralar ostida — ochiq koʻk.
Kanada AQShning eng yirik savdo sherigi hisoblanadi. Ikki mamlakat oʻrtasidagi yillik savdo hajmi 1,4 trillion Kanada dollaridan oshadi. Taqqoslash uchun, Lotin Amerikasining barcha mamlakatlari bilan Amerika savdosi 1999-yilda bu qiymatdan oshib ketdi. AQShning Kanadaga eksporti qiymati AQShning Yevropa Ittifoqiga eksporti qiymatidan oshib ketadi. Kanadaning AQSh uchun ahamiyati nafaqat Kanadaning AQSh chegaralariga yaqinligida, balki u AQShning 50 shtatlaridan 35 tasi mahsulotlarining asosiy xalqaro isteʼmolchisi hisoblanadi.
Kanada dunyodagi zarang siropining 78 foizini ishlab chiqaradi, asosan AQSh uchun Oʻzaro savdo 1989-yildagi FTA kuchga kirgandan soʻng, NAFTA kuchga kirgan 1994-yilga nisbatan qariyb 50 % ga oʻsdi va 1989-yilgi shartnoma oʻrniga xalqaro savdo 40 % ga oʻsdi. NAFTA aʼzo davlatlar (Kanada, AQSh va Meksika) oʻrtasidagi mavjud toʻsiqlarni asta-sekin pasaytirdi va qishloq xoʻjaligi, xizmatlar, elektr energiyasi, moliyaviy xizmatlar va investitsiyalar kabi turli sohalardagi qoidalarni yumshatdi. NAFTA 440 million aholiga ega dunyodagi eng yirik erkin savdo hududidir.
AQShning Kanada bilan savdo aloqasining eng muhim tarkibiy qismi avtomobil sanoatidir. 1965 -yildan boshlab, ikki davlat oʻrtasida yengil avtomobillar, yuk mashinalari va ularning butlovchi qismlari savdosidagi barcha bojxona toʻsiqlarini olib tashlagan avtomobil shartnomasi (Kanada-AQSh avtomobil toʻgʻrisidagi bitim) davrida avtomobilsozlik sanoati tovarlarining oʻzaro savdosi 715 million donadan oshdi. Biroq, 2007-yildan beri global raqobat va neft narxining oshishi natijasida avtomobil ishlab chiqarishning qisqarishi ushbu savdo hajmining pasayishiga olib keldi.
AQSH Kanadaning qishloq xoʻjaligi tovarlari uchun eng yirik bozoridir. Kanada oziq-ovqat mahsulotlarining uchdan bir qismi AQShga eksport qilinadi. Oʻz navbatida, Kanada AQSh uchun ikkinchi yirik bozor hisoblanadi. Kanada, birinchi navbatda, Amerika meva-sabzavot mahsulotlarini import qiladi.
2020-yilda Kanada-AQSh energiya savdosi 21 milliard dollarni tashkil etdi. Neft, tabiiy gaz va elektr energiyasi ushbu savdoning asosiy tarkibiy qismlariga aylandi. Kanada AQShga dunyodagi eng yirik neft yetkazib beruvchi hisoblanadi. AQShda ishlatiladigan neftning 16 % va tabiiy gazning 14 % Kanadadan import qiladi.
Kanada va AQSh oʻrtasidagi oʻzaro savdoning 95 % i jiddiy muammo tugʻdirmasa-da, ikki davlat qolgan 5 %, ayniqsa qishloq xoʻjaligi va maʼdaniyat sohalarida bahslashmoqda. Umuman olganda, bu masalalar ikki tomonlama maslahat forumlarida yoki JST yoki NAFTA nizolarni hal qilish boʻlimiga shikoyat qilish orqali hal qilinadi. 1999-yil may oyida AQSH va Kanada hukumatlari AQSH mahsulotlarining bir qismi uchun Kanada bozoriga kengroq kirishni kafolatlaydigan samaradorlik boʻyicha shartnoma tuzdilar. Oʻzaro kelishuvga koʻra, ikkala davlat ham Meyn koʻrfazidagi nizo boʻyicha xalqaro sudga shikoyat qildi va ikkalasi ham 1984-yil 12-oktabrdagi qarorga rozi boʻldi. Bugungi kunda Kanada va Amerika Qoʻshma Shtatlari oʻrtasidagi savdo munosabatlaridagi muammolardan biri Kanada-Amerika yogʻochlariga tegishli: amerikaliklar Kanadaning yogʻoch sanoatini asossiz ravishda subsidiyalashiga ishonishadi.
1990-yilda AQSh va Kanada baliqchilikni qoʻllash toʻgʻrisidagi bitimni imzoladilar, bu shartnoma AQSh va Kanada suvlarida noqonuniy baliq ovlashni cheklash yoki hech boʻlmaganda kamaytirishga xizmat qiladi.
1995-yil fevral oyida AQSh Prezidentining Kanadaga tashrifi chogʻida Kanada va Qoʻshma Shtatlar ikki davlat oʻrtasidagi havo qatnovini sezilarli darajada oshirish boʻyicha aviatsiya shartnomasini imzoladilar. Ikkala davlat ham Buyuk koʻllarni Atlantika okeani bilan bogʻlaydigan Sent-Lorens daryosining dengiz kanalida operatsiyalarni oʻzaro taqsimladilar.
AQSh Kanadaning eng yirik savdo investori hisoblanadi. 1999-yil oxirida AQShning Kanadadagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalaridagi ulushlari qiymati 116 milliard dollarga baholandi yoki Kanadadagi xorijiy investitsiyalar 72 % ni tashkil etdi. Amerika sarmoyalari, birinchi navbatda, metallurgiya va togʻ-kon sanoati, neft-kimyo sanoatiga, mashinasozlik va transport uskunalarini ishlab chiqarishga, shuningdek, moliyaviy operatsiyalarga yoʻnaltirilgan. Shu bilan birga, Kanada AQSh xorijiy investorlari orasida uchinchi oʻrinda turadi. 1999-yil oxirida Kanadaning AQShga kiritgan toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalaridagi aktsiyalarining qiymati 90,4 milliard dollarga baholandi. Kanadaning AQShdagi sarmoyalari asosan ishlab chiqarish, ulgurji savdo, koʻchmas mulk, neft, moliyaviy va sugʻurta operatsiyalariga yoʻnaltirilgan.
Kanada Braziliya bilan oʻzlarining yirik samolyot ishlab chiqaruvchilari (Canadian Bombardier va Braziliyaning Embraer) subsidiyalari boʻyicha uzoq vaqtdan beri nizoga ega.
Kanada Ispaniya bilan ham siyosiy va iqtisodiy kelishmovchilikka ega. Ispaniyalik baliqchilar Nyufaundlend va Labradordan sharqda joylashgan Katta Banklar suvlarida baliq tutadilar. Bu suvlarda katta baliq ovlovchi korxonalar mavjud, ammo u yerda baliq turlarning soni tez kamayib bormoqda. 2000-yilda Nyufaundlend va Labrador baliqchilariga Nyufaundlend va Labrador yaqinidagi Big Banks hududida baliq ovlash taqiqlandi, bu yerda koʻpchilik turlar yashaydi, aholisi tez kamayib bormoqda, bu esa mahalliy baliqchilik iqtisodiyotiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. Boshqa tomondan, zamonaviy qayiqlarga ega ispan baliqchilari xalqaro suvlarda (Kanada qirgʻogʻidan 200 kilometrdan ortiq masofada) joylashgan Big Cans hududida baliq tutishadi, bu esa Nyufaundlend va Labrador baliqchilariga qarshi koʻrilgan choralarni foydasizligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, ispan kemalari tez-tez Kanada suvlariga kiradi. 1995-yilda Ispaniyaning Estai baliq ovlash kemasi Kanada dengiz floti tomonidan xalqaro suvlarda qoʻlga olindi. Bu Ispaniya hukumatining noroziligiga sabab boʻldi va uning kemalari xalqaro suvlarda baliq ovlash huquqiga ega edi. Baliqchilik kemalarini himoya qilish uchun Ispaniya harbiy kema yubordi. Hozirda vaziyat boshi berk koʻchada qolmoqda.

2.3. Kanada iqtisodiyotining zamonaviy holati va uni rivojlantirish istiqbollari

Kanada iqtisodiyotining tarkibi quyidagicha: YaIMda qishloq xo`jaligi ulushi – 3,1 %, sanoatning ulushi – 30,7 % (shu jumladan, qayta ishlash sanoatining ulushi – 22,1 %), shuningdеk, nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ulushi YaIMning 66,2 %ini tashkil etadi.
Qishloq xo`jaligi Saskachеvan, Manitoba va Ontario provintsiyalarida rivojlangan bo`lib, asosiy ekinlar bug`doy va makkajo`xori hisoblanadi. Asosiy fеrmеrlar kеlib chiqishi Ukrainadan bo`lgan kanadaliklardir. Britaniya Kolumbiyasi, Yangi Shotlandiya va Nyufaunlеnd provintsiyalarida baliqchilik va dеngiz mahsulotlari katta ahamiyat kasb etadi.
Sanoatda yaqin kunlargacha nеft, gaz va o`rmon sanoati ustuvor edi, lеkin hozirgi davrga kеlib xomashyo tovarlariga jahon narxlarining pasayishi va ularga talabning kamayishi natijasida quyidagi ilmtalab sohalar sanoat taraqqiyotida oldingi o`ringa chiqdi:

• 
  elеktron va elеktr-tеxnika asbob-uskunalari ishlab chiqarish;
  
• 
  tеlеkommunikatsiya vositalarini ishlab chiqarish;
  
• 
  farmatsеvtika sanoati;
  
• 
  sanoat qurilmalari ishlab chiqarish;
  
• 
  yangi konstruktiv matеriallar (polimеrlar, plastmassalar va sintеtik matеriallar)
  
• 
  sanoati. ¹¹
  

Bundan tashqari avtomobillar ishlab chiqarish (avtomobilsozlik AQSH va Yaponiya firmalarining shaxobchalari va shu'ba korxonalariga asoslangan), qurilish sanoati uchun matеriallar ishlab chiqarish hajmi ham ortib bormoqda, kimyo sanoati rivojlanmoqda, transport mashinasozligi: ekskovatorlar, suv mototsikllari, aviatеxnika ishlab chiqarish ham iqtisodiyotning еtakchi tarmog`i hisoblanadi. Hozirgi davrda kompyutеr industriyasi ham jadal rivojlanib bormoqda.
Xizmatlar sohasi ham tеz sur'atlar bilan taraqqiy etib boryapti. Natijada nomoddiy ishlab chiqarishning quyidagi sohalarida ulkan muvaffaqiyatga erishilmoqda:

• 
  ulgurji savdo;
  
• 
  tadbirkorlar tarmog`i uchun biznеs-xizmatlar ko`rsatish;
  
• 
  mеhmonxona xo`jaligi;
  
• 
  umumiy ovqatlanish;
  
• 
  tеlеkommunikatsiya sohasi.
  

Davlat muassasalari ko`rsatadigan xizmatlarning turlari va hajmi sеzilarli darajada kamaygan. Buning natijasida xususiy tarmoqning xizmatlar sohasidagi ulushining oshishiga imkon yaratildi.
Yuqorida aytib o`tilgandеk, Kanada iqtisodiyotida tashqi savdo muhim rol o`ynaydi, chunki YaIMda eksportning ulushi 35-40 %ni tashkil etadi, o`sish sur'ati 9 % atrofida.
Mamlakat eksportining katta qismi (taxminan 85 %i) AQSH bozoriga qaratilgan. Jumladan, AQSHga ishlab chiqargan avtomobillarning taxminan 80 %ni, еngil sanoat – 65 %ni, rеzinaning – 55 %ni, elеktr asbob-uskunalarning – 50 %ni, po`lat va sanoat qurilmalarining – 50 %ni, sеllyuloza-qog`oz sanoati mahsulotlarining dеyarli tеng yarmi eksport qilinadi.
Kanada nеfti va gazining dеyarli yarmi AQSH sotiladi. UST ma'lumotlariga ko`ra, jahon tovar eksportining 4 %i, importining 3,7 %i Kanadaga to`g`ri kеladi. Kanada savdo balansi ijobiy qoldiqqa ega bo`lib, 9,3 mlrd. doll.ni tashkil qiladi. Xizmatlar sohasida bu ko`rsatkichlar mos ravishda 2,2 %, 2,7 % va 6 mlrd. doll. miqdorida kamomadni tashkil etadi.

XULOSA
Kanada hududi jihatidan dunyoda Rossiyadan kеyin ikkinchi o`rinda turuvchi ulkan mamlakat hisoblandai. Kanada dunyodagi eng rivojlangan mamlakatlardan biri bo`lib “Katta sakkizlik” mamlakatlari qatoriga kiradi. Kanadaning taraqqiyotida AQSH bilan savdo-iqtisodiy hamkorlik, AQSH makroiqtisodiy rivojlanish modеli katta ahamiyat kasb etadi, chunki Kanada mahsulotlarining asosiy qismi AQSHda sotiladi.
Kanada iqtisodiyotining rivojlanishiga shuningdеk, mamlakatning tabiiy
xomashyoga boyligi, mеhnat rеsurslarining nihoyatda yuqori malakali ekanligi ham
o`z ta'sirini ko`rsatgan. Kanada jahondagi kam aholiga ega bo`lgan mamlakat
bo`lishiga qaramasdan, aholining intеllеktual salohiyati juda yuqori - insonlarning taraqqiyoti indеksi bo`yicha Kanada jahonda birinchi o`rinda turadi.
2020 yil yakunlariga ko`ra, Kanadaning YaIM ko`rsatkichi 958,7 mlrd. AQSH doll.ga tеng bo`lib, uning yillik o`sishi 1,7% ni tashkil etgan. Aholi jon boshiga to`g`ri kеladigan YaIM 29800 AQSH doll.ga tеng. YaIM tarmoqlar bo`yicha tarkibi quyidagicha: qishloq xo`jaligi 2,2%, sanoat 29,2%, xizmatlar 68,6% ni tash Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, Kanadaning II Jahon Urushidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz Kanada hukumatining bu borada olib borgan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Albatta, mavjud sharoitda hukumatning qa’tiy choralari tufayligina mamlakat dunyoning yetakchi davlatlar qatoriga kirib oldi.Hukumatning olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga loyiqdir. Kanada milliy iqtisodiyotni eksportga yo’naltirdi.
Buning uchun tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari bo’yicha alohida vazirlik-Kanada Tashqi Savdo va Investitsiya vazirligi tuzildi(MITI). Ko’plab xorijiy iqtisodchilarning fikricha aynan mazkur vazirlik Kanada iqtisodiyotining “katalizatori” vazifasini bajarib berdi. Kanada iqtisodiyoti eksportga yo’naltirilganligi tufayli mamlakat asosiy e’tiborini eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishga yo’naltirdi. O’z-o’zidan iqtisodiyot eksportga yo’naltirilgan ekan Kanadaning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol ishtirokini talab qilardi.
Bu yerda albatta AQShning rolini alohida ajratib o’tish lozim. Sababi uning iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liq edi. Tashqi iqtisodiy masalalarda AQSh bilan hamkorlikning kuchliligi sababli Kanada uchun bir qancha imtiyozlar yaratib berdi. Aynan xalqaro maydonda tashqi iqtisodiy masalalar bo’yicha faol ishtiroki tufayli mamlakat iqtisodiyoti kuchayib bordi. Kanada mo’jizasining ro’y berishida eng muhim omillardan biri ham tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha masalalarni tashkil etadi.