Mavzu: Kattaliklar va o`lchashlar nazariyasining asoslari Reja

Hosilaviy kattaliklaming oichamliligini aniqlashda quyidagi qoidalarga amal qilish
lozim
1. Tenglamaning o`ng va chap tomonlarining olchamliligi mos kelmasligi mumkin emas, chunki, faqat bir xil xossalargina o‘zaro solishtirilishi mumkin. Bundan xulosa qilib aytadigan bolsak, faqat bir xil olchamlilikka ega bolgan kattaliklamigina algebraik qo‘shish mumkin.
2. Olchamliliklaming algebrasi ko‘payuvchandir, ya’ni faqatgina ko‘paytirish amalidan iboratdir:
2.1. Bir nechta kattaliklar ko‘paytmasining olchamliligi ularning olchamliliklarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: А, В, C, Q kattaliklarining qiymatlari orasidagi boglanish Q=ABC ko'rinishda berilgan bolsa, u holda: dim Q = (dimA)(dim B)(dim C).
2.2. Bir kattalikni boshqasiga bolishdagi bo‘linmaning olchamliligi ulaming olchamliliklarining nisbatiga teng, ya’ni Q –A/B bolsa, u holda: dim Q = dim A/ dim B.
2.3.Darajaga ko‘tarilgan ixtiyoriy kattalikning olchamliligi uning olchamliligini shu darajaga oshirilganligiga tengdir, ya’ni,
Q = A n bolsa, u holda:
dim Q = dimAn.
Masalan, agar tezlik v = l/t bolsa, u holda:
dim v = dim I/dim t = L/T = L T ‘K
Shunday qilib. hosilaviy kattalikning o`lchamliligini ifodalashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
dimQ = L"MmJ
bunda, L, M, mos ravishda asosiy kattaliklarniog o`lchamligi; n, m, A:r ..,-o`lchamlilikning daraja ko‘rsatkichi. Har bir o‘lchamlilikning daraja ko'rsatkichi musbat yoki manfiy, butun yoki kasr songa yoxud nolga teng bo‘lishi mumkin. Agar barcha daraja ko‘rsatkichlari nolga teng bo‘lsa. u holda bunday kattalikni `ochamsiz kattalik deviladi. Bu kattalik bir nomdagi kattaliklaming nisbati bilan aniqlanadigan nisbiy (masalan, dielektrik o‘tkazuvchanlik). logarifmik (masalan, elektr quvvati va kuchlanishining logarifmik nisbati) bo`ishi mumkin.
Xalqaro birliklar tiziminiitg (SI) asosiy va hosilaviy birliklari
1960 -yilda 0 ‘lchov va Tarozilarning XI Bosh Konferensivasi Xalqaro birliklar tizimini qabul qilgan. Mamlakatimizda bu SI (SI - Systeme international) xalqaro tizimi deb yuritiladi. Keyingi Bosh konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o'zgartirishlar kiritilib. hozirgi holati va birliklarga qo‘shimchalar va ko‘paytirgichlar haqidagi ma’lumotlar 1- jadvalda keltirilgan

Kattalik Birlik
Nomi O`lchamliligi Nomi belgisi Ta`rifi

Uzunlik L metr m Metr – yorug`lik 1/299 792458 s vaqt oralig`ida va-

kumda bosib o`tadigan masofasi
Massa M kilo- kg Kilogram massa birligi, xalqaro kilogramm tisolining
gram massasiga teng
Vaqt T sekund s Sekund seziy- 133 atomi asosiy holatining ikki o`ta
nozik sathlar orasidagi bir-biriga o`tishga muvofiq
keladigan nurlanishning 9192631770 davri
Elektr amper A Amper vakumda bir-biridan 1 m oraliqda joylashgan
toki I cheksiz uzun o`ta kichik dumaloq ko`ndalang kesimli
Ikki parallel to`g`ri chiziqli o`tkazgichdan 1m uzunlik-
da 2 ^. 10^-7 N ga teng o`zaro ta`sir kuchini hosil qiladi
oladigan o`zgarmas tok kuchi.

1- Jadval








Termo- I amper A Kelvin termodenamik harorat birligi bo`lib, u suvning
dinamik uchlanma nuqtasi termodenamik haroratning
Harorat 1/273,16 qismiga teng.



Modda N mol mol Mol massasi 0.012 kg bo`lgan uglerod – 12 da qancha
miqdori atom bo`lsa, o`z tarkibiga shuncha elementlarni olgan
tizimning modda miqdori. Molni tadbiq etishda
elementlari guruhlangan bo`lishi lozim va ular atom,
malekula, ion, elektron va boshqa zarrachalardan
iborat bo`lishi mumkin.
Yorug`lik J kandela cd Kandela berilgan yo`nalishda 540-10 Hz chastotali
kuchi monoxromatik nurlanishni tarqatuvchi va shu yo`na-
lishda energetik yorug`lik kuchi 1/683 W/sr ni
tashkil etuvchi manbaning yorug`lik kuchi.

Jzohlar:

Kelvin haroratidan (belgisi 7) tashqari t=T-T₀ ifoda bilan aniqlanuvchi Selsiy harorati ham (belgisi t) qoilanadi, bu yerda ta'rifi bo‘yicha T=273,15 K Kelvin harorati kelviniar bilan, Selsiy harorati Selsiy graduslari bilan ifodalanadi (xalqaro va o‘zbekcha belgisi °C). 0 ‘lchovi bo'yicha Selsiy gradusi Kelvinga teng. Selsiy gradusi bu «kelvin» nomi o‘riga ishlatiladigan maxsus nom. 2. Kelvin haroratlarining ayirmasi yoki oralig‘i kelviniar bilan ifodalanadi. Selsiy haroratlarining ayirmasini yoki oralig`i kelvinlar bilan ham, Selsiy graduslari bilan ham ifodalashga ruxsat etiladi. 3. Xalqaro amaliy harorat belgisini 1990 -yilgi xalqaro harorat shkalasida ifodalash uchun, agar uni termodinamik haroratdan farqlash lozim bo‘lsa. unda termodinamik harorat belgisiga «90» indeksi qo‘shib yoziladi (masalan, T₉₀ yoki t₉₀)
SI ning hosilaviy birliklari SI ning kogerent hosilaviy birliklarini hosil qilish qoidalariga muvofiq keltirib chiqariladi. SI ning asosiy birliklaridan foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari keltirilgan. SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari ko‘rsatilgan. SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydoni tenglamalarini rasionallashtirilgan shakliga muvofiq hosil qilish lozim. Bu tenglamalarga vakuumning magnit doimiyligi u₀ kiradi. Uni aniq qiymati 4п10^-7 Wm yoki 12.566 370 614...-10^-7 H/m (aniq).


3. 0 ‘lchash jarayoni va o‘lchash ob`yektlari va o`lchash xatoliklari
Kattalikning qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina top'thh mumkin, ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi katlalikdan necha marta katla yoki kichik ekanligi aniqlanadi, O`lshash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayonif'/t aytiladiki, unda o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o’zaro solishtiriladi,
Bu tarifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan - o’fchash bu har xil kattaliklar to`g`risida informatsiya hosil qilishdir; ikklnchidan - bu fizik eksperimentdir; uchinchidan – o`lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligini ishlatilishidir. Demak, o‘lchashdan maqsad, o`lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov birligi sifatida qabul qliingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. Ya’ni, o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda titiladigan maqsasad. ya’ni izlanuvchi kattalik bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi hisoblanadi va o‘Ichash obyekti ishtirok etadi. 0 ‘lchash obyectli (o`lchanadigan kattalik) shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida olchanadigan kattalik solishtiriladi. Shunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kcerak: o'lchash, o`lchash jarayoni va 0‘lchash usuli.