Mavzu: Kattaliklar va o`lchashlar nazariyasining asoslari Reja

Mavzu: Kattaliklar va o`lchashlar nazariyasining asoslari
Reja

1. 
   Kattaliklar
   
2. 
   Fizikaviy kattalikni o'lchash jarayon
   

Xalqaro birliklar tizimining -(SI)_asosiy va hosilaviy
birliklari

3. 
   0 ‘lchash jarayoni va o‘lchash ob`yektlari va o`lchash xatoliklari
   

1. Kattaliklar

Kattaliklarni ta’riflashdan oldin ularning mohiyatiga muqaddima keltiramiz. Yon-veringizga bir nazar tashlang, har xil buyumlarni, jonli va jonsiz predmetlami ko‘rasiz. Balki oldingizda dostlaringiz ham o'tirishgandir (albatta dars tayyorlab!). Garchi bu sanab o'tiiganlar bir-biriaridan tubdan farq qilsa ham, hozir ko'rishimiz kerak bo'Igan xossalar va xususiyatlar bo4yicha ulardagi muayyan umumiylikni ko4rishimiz mumkin. Masalan, ruchka, stol va do4stingizni olaylik. Bular bir-biridan qanchalik o`zgacha bo‘Imasin, lekin o`zlarida shunday bir umumiylikni kasb etganki, bu umumiylik ulaming hammasida ham bir xilda tavsiflanadi. Agarda gap ularning kattakichikligi xususida boradigan bo4Isa, biror bir yo4nalish bo4yicha olingan va aniq chegaraga (oraliqqa) ega bo'Igan makonni yoki masofani tushunamiz. Aynan mana shu xossa barcha uchta obyekt uchun bir xil ma’noga ega. Ushbu ma’no nuqtai nazaridan qaraydigan bolsak, ular orasidagi tafovut faqat qiymaldagina bolib qoladi. Yoki og'irlik tushunchasini, ya’ni misol tariqasida olingan obyektlaming Erga tortilishini ifodalaydigan xususiyatini oladigan bo`Isak ham, mazmunan bir xillikni ko'ramiz. Bunda ham ular orasidagi tafovut ulaming Yerga tortilish kuchining katta yoki kichikligida, ya;ni qiymatidagina bo4ladi. Biz buni oddiygina qilib og‘ir!ik deb atab qo'yamiz. Bu kabi xususiyatlar talaygina bo`lib, ularga kattalik nomi berilgan. Kattaliklar ikki turga bo`linadi: real va ideal.

Ideal kattaliklar asosan matematika sohasiga tegishli va metrologiya fan sifatida bu bilan shug4ullanmasa-da, amalda o4lchash natijalarini qayta ishlashda matematik qonunlarga murojaat qilinadi. Ideal kattaliklar u yoki bu o`lchash usullari yoraamida aniqlanishi va mahum sharoitlarda xattoki xatolik ham bo'lmasligi mumkin, lekin
Real kattaliklar uchun bu jumla joiz emas. Real kattaliklar, o`z navbatida, fizikaviy va nofizika-viy kattaliklarga boclinadi. Fizikaviy kattaliklar material obyektlarga, fizikaviy hodisalar va jarayonlarga xos kattalik sifatida aniqlanishi mumkin. Kattaliklarning turlari Fizikaviy kattaliklar asosan tabiiy va texnikaviy fanlar doirasida o`rganiladi va ular miqdor jihatidan o`lchanadi. Ayrim fizikaviy kattaliklar esa baholanishi ham mumkin. Nofizikaviy kattaliklar esa gumanitar fanlar (falsafa, sosiologiya, ekonomika, psixologiya va boshq.) amaiiyotida olianadi. Nofizikaviy kattaliklar ballik tizim, testlar to‘plamini, ekspert baholash, hisoblash koeffitsiyentlaridan foydalanib baholanishi mumkin. Shuning uchun fizikaviy kattaliklar o‘lchanadigan va baholanadigan kattaliklarga bolinadi. 0 ‘lchanadigan fizikaviy kattalikning qiymati uni o‘lchash birligining o‘lchami [Q] va sonli qiymati q bilan ifodalanadi, bu o‘lchashlaming asosiy tenglamasi deb yuritiladi. Q=q^.[Q]
bu yerda: q - o'lchanadigan kattalikning sonli qiymati; [Q] - 0 ‘lchash birligining o‘lchami. Ba'zida, u yoki bu sabablarga ko‘ra fizikaviy kattalikning o‘lchamini aniqlash imkoni bo£lmaydi, shuning uchun uning o‘lchami faqat baholanishi mumkin. Kattalikning baholanishi deganda muayyan fizikaviy kattalikka uning o`lchamini xarakterlovchi qiymatini yozilishi tushuniladi. Fizikaviy kattalikning shkalasi - muayyan kattalikni o'lchash uchun boshlangich asos bo`lib xizmat qiladigan fizikaviy kattalikning tartiblashtirilgan qiymatlarining majmuasidir
2. Fizikaviy kattaliklarni o`lchash jarayonni va Xalqaro birliklar tizimining (SI)_asosiy va hosilaviy birliklari

Qandaydir fizik kattalik to‘g‘risida informatsiya olish uchun dastavval uni anglash, ilg'ash, identifikatsiyalash zarur, keyin esa tekshirilayotgan obyekt xossalarini hisobga olgan holda uni o‘Ichash masalasi belgilanadi. Ilmiy tadqiqot o'tkazishda yoki ishlab chiqarishda biror fizikaviy kattalikni olchash uchun avvalo 1) nima o‘lchanishi kerak yoki real olchash obyekti aniqlanishi kerak va u obyekt qanday xossalarga ega va qanday kattaliklar orqali xarakterlanadi;