Mavzu: kichik biznes va tadbirkorlik sub`ektlarida marketing faoliyatini tashkil etish

4.4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati uchun marketing dasturini ishlab chikish
Tor ma`noda marketing dasturi (biznes reja) hujjat bo`lib, korxonaning bozorda aniq faoliyat ko`rsatish tamoyilini ifodalaydi. Marketing dasturi kenfoq ma`noda esa korxona imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirishga yo`naltirilgan taxlil, rejalashtirish va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. Marketing dasturlari qisqa muddatli(bir yilgacha), o`rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq mudtsatli (10 yilgacha va undan ko`proq) bo`ladi. Ular umumiy shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga mo`ljallangan bo`lishi mumkin.
Marketing dasturi bu korxonani umumxo`jalik faoliyatini direktiv rejasini tuzish uchun strategik tavsiyaiomadir va yuqori boshqarish bo`g’ini uchun qaror qabul qilish asosidir. Marketing dasturining asosiy mazmuni korxonani o`tgan davrdagi faoliyat natijalari bo`lib, unda maqsadli bozor rivojlanishining qisqa taxlili va bashorati, firma rivojlanishining asosiy maqsadi, bozordagi xulq-atvorining strategik yo`li, tovar, narx, sotish va rag’batlantirish siyosatlarining chora-tadbirlarini, marketing tadqiqotlari mazmuni, xarajatlar smetasi, marketing harakatlari samaradorligini oldindan baholash, marketing dasturini amalga oshirish bo`yicha nazorat chora-tadbirlari va harakatlari beriladi.
Marketing dasturi marketing kompleksi tadqiqotlari va firmaning imkoniyatlarini baholash asosida tuziladi. Dastur tavsiyali xarakterga ega bo`lsa-da, kompaniyani strategik rejalashtirishda zarur bosqich sifatida ko`riladi. Firmalar faoliyatining zamonaviy sharoitda marketing dasturi kompaniyaning yuqori boshqaruv bo`g’ini (joriy rejalashtirish, direktiv rejalar, strategik dasturlar, strategiyani tanlash) darajasida asoslanib,
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir.
Marketing dasturining strategik yo`nalishi bozordagi mavqei va korxona holatining bog’ligiga ko`ra, o`z ichiga turli variantlarni oladi.
Strategiyalar diversifikatsiyasi, tadbirkorlik faoliyatini segmentlash, xujum va ximoya strategiyalari bo`lishi mumkin.
Marketing dasturini ishlab chiqarishda ko`p variantlilik tamoyillaridan foydalaniladi. Xizmatning tuzilishiga binoan marketing dasturi va rejasining bir necha varinatlari: ikki yoki uch, ya`ni minimal, optimal va maksimal turlari bo`ladi. Dasturning minimal varianti, dasturni og’ir (yomon) sharoitlarda rivojlantirish, maksimal variantida esa yaxshi sharoitlarni rivojlantirishni ko`zda tutadi. Masalan, YAponiya firmalari marketing dasturi va rejasining minimal variantini nazarda tutib, uni amalga oshirinsha hakiqiy muvaffaqiyatga ijtimoiy va iqtisodiy hamda psixologik samarani olishni maqsad qilib erishadi. SHuningdek dasturning o`rtacha yoki optimal variantlari keng tarqalgan.
Firma turli marketing dasturlarini ishlab chiqadi, yo`nalishiga qarab markekting dasturi yuqori va pastki bo`psh uchun bo`lishi mumkin. Agar dastur yuqori bo`g’in uchun bo`lsa, u qisqa va aniq tuzilgan bo`lishi lozim. CHunki unda muhim tomonlari ajratib ko`rsatiladi, pastki bo`g’in uchun tuzilgan dasturlarda esa har bir savol yoritib beriladi.
Muddatiga ko`ra, marketing dasturlari qisqa, o`rta va uzoq muddatli turlarga bo`linadi. Ayrim firmalar esa ikki yoqlama dastur tuzadilar, ya`ni uzoq va qisqa muddatli dasturlar.
Qamrab olinayotgan vazifasiga ko`ra, oddiy yoki maqsadli dasturlarga bo`linadi.
Oddiy marketing dasturlari firmaning ishlab chiqarish, sotish faoliyati bilan barcha masalalarni hal etishga yo`naltiriladi. Maqsadli dasturda esa yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki segmentni o`zlashtirish, firma siyosatini rag’batlantirish samaradorligini oshirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirishga qaratiladi.
Ob`ektiga bog’ligiga ko`ra, marketang dasturlari mahsulotlar va ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha bo`lishi mumkin.
Ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha marketing dasturi quyidagi maqsadga ega:

• 
  tovarlar siyosatini xisobga olgan holda chiqarilayotgan mahsulotning zaruriy nomenklaturasini aniqlash;
  
• 
  innovatsiya bo`yicha qarorni asoslash;
  
• 
  chiqarilayotgan mahsulot sifati va texnik darajasini oshirish bo`yicha qaror qabul qilish;
  
• 
  tovar ishlab chiqarish tuzilishida har bir mahsulot ulushini o`rnatish;
  
• 
  ishlab chiqarishning ustuvor yo`nalishlari bo`iicha xarajatlarnshg umumiy hajmi va tuzilishini hisoblash;
  
• 
  moliyalashtirish manbalarini topish;
  
• 
  ishlab chiqarishni moddiy va mexnat resurslari bilan ta`minlash;
  
• 
  ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini hisoblash;
  

• ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash va foydani bashorat qllish. Ishlab chiqarish bo`limi bo`yicha marketing dasturi firmaning to`liq ichki
rejalashtirish va ishlab chiqarish rejasini hisobga oluvchi optimallashtirilgan ko`rsatkichlarni o`z ichiga olishi lozim. SHunday qilib, ishlab chiqarish bo`yicha marketing dasturi ishlab chiqarish bo`limining xo`jalik faoliyatining jami ko`rsatkichlari to`plamiii taxlili asosida ishlab chiqilgan asosiy xujjat hisoblanadi.
Mahsulot bo`yicha marketing quyidagi maqsadlarga ega:

• 
  mahsulotning optimal texnik-iqgisodiy ko`rsatkichlarini ishlab chiqish;
  
• 
  mahsulotni ishlab chiqish va sotish samaradorligining ko`p variantli hisob-kitobini o`tkazish;
  
• 
  yangi (takomillashgan) tovar ishlab chiqarish rentabelligi va zarurligini asoslash;
  
• 
  chiqarilayotgan mahsulot hajmshi natural va qiymat birligida belgilash;
  
• 
  iste`molchilarning maqsadli bozorda ko`zlagan maqsadlarini hisobga olgan holda, har bir tovar bo`yicha sifat ko`rsatkichlarini o`rnatish;
  
• 
  har bir mahsulotni integral baholash (xarajatlari, narx va foydani solishtirish);
  
• 
  maqsadli bozorda raqiblarning mavjud o`xshash tovarlarini hisobga olgan holda, har bir tovar bo`yicha raqobatbardoshlik darajasini hisoblash.
  

Marketing dasturlarini ishlab chiqishda maqsadli yondashish uslubiga asosan korxonaning mo`ljallangan maqsadiga erishish va uning bajarilishini
nazorat qilish resurslari va tadbirlari tyuimi shakllantiriladi.
Korxona (firma)ning marketing dasturi (biznes rejasi) tarkibi quyidagicha:
1. Korxonaning imkoniyatlari tahlili (holatli taxlil).
Faoliyati, shart-sharoitlari resurslari, samarali natijaga erishish yo`nalishlari. Korxonaning ichki va tashqi muhitlarini solishtirish.
2. Rivojlanish maqsadlarini aniqlash.(Marketang sintezi).

Ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor maqsadlari va bozorda foydaga erishish yo`llarini aniqlash.

3. Strategiyani ishlab chiqish.
Korxonaning modtsiy, mehnat va moliya resurslaridan samarali foydalanishni ko`zlagan uzoq muddatli maqsadni aniqlash (bozor segaentlari, marketing vositasi, bozorga kiryup vaqti va boshqalarni tanlash).
4. Rejani ishlab chiqish.
Ishlab chiqarish, moliya, baho, kadrlar, reklama, sotish va boshqalarni amalga oshirish xarajatlari va natijalarini rejalashtirish tizimi.
5. Nazorat qilshp.
Strategik nazorat (tanlangan tamoyilning aniq bozor holatiga to`g’ri kelishi). Iillik nazorat (rejadagi tadbirlar va xarajatlarning bajarshgashi), foyda olish darajasi nazorati.
Qisqa xulosalar
Marketing ehtiyoj va muhtojlikni ayriboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining turidir.
Marketing firmani uzoq muddatli, yuqori darajani foyda olishi niyatida faqat iste`molchiga qaratilgan maqsadli ishlab chiqarish va sotish faoliyati hisoblanadi.
Bozorni o`rganish, bilish va ishlab chiqarishni boshqarish bugungi kunga kelib, har bir tadbirkorning eng asosiy vazifalardan biri bo`lib qolmoqtsa. Mamlakatimiz bozor iqgisodiyotiga o`tish munosabati bilan tadbirkorlikka keng yo`l ochib berilganligi, yurtimizda faoliyat ko`rsatayotgan ko`plab firma va korxona uchun, ishlab chiqarishni boshqarish, mahsulot sotish yo`llarini, maqsad va vazifalarini marketing asosida tashkil etishi uchun sharoitlar yaratildi.
Nazorat va mulohaza uchun savollar:

1. 
   Marketing tushunchasini mazmuni nimadan iborat?
   
2. 
   Marketing tushunchasini tadbirkorlik tushunchasi bilan bog’liqligi va
   farqi nimadan iborat?
   
3. 
   Marketingni maqsadi nimadan iborat?
   
4. 
   Marketingni maqsadi nimada?
   
5. 
   Bozorni segmentlash deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Bozorni segmentlashning qanday turlarini bilasiz?
   
7. 
   Maqsadli segmentni tanlash deganda nimani tushunasiz?
   
8. 
   Marketing tadqiqotlari qanday tashkil etiladi?
   

9. Marketing tadqiqotlarining qanday turlarini bilasiz? YU.Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatida marketing dasturini ishlab chiqish ketma-ketligi nimadan iborat?