Мавзу: Кимё ва озик-овкат саноати корхоналарида ишлаб чикаришни

3 Sanoat korxonalarining tasniflanishi .
Har bir korxona boshqa korxonalardan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarayotgani, ishlab chiqarish harakteri, miqyosi, joylashgan joyi, xalq xo‘jaligining boshqa bo‘g‘inlari bilan kooperatsiyalashganligi darajasi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi. Lekin bu har bir korxona uchun alohida ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish zarurligini bildirmaydi. Bularni iqtisodiyotning ishlab chiqarish tuzilmasi (strukturasi)ni yaratish, boshqarish hamda ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish kabi bir tomonlama ko‘plab muammolarini hal etish maqsadida korxonalarni tasniflash orqali aniqlash o‘zini oqlaydi.
Korxonaning eng muhim xususiyati quyidagi belgilarga, chunonchi, uning tarmoqqa mansubligi; o‘lchami; ishlab chiqarishning turli bosqichlarni qamrab olish darajasi; bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish ko‘lami va ixtisoslashtirish darajasi; ishlab chiqarishni tashkil etish usullari, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash darajasi hamda tashkiliy, huquqiy shakliga bog‘liq.
Tarmoq bo‘yicha korxona ishlab chiqarish va noishlab chiqarish korxonalariga;
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ko‘rinishiga ko‘ra sanoat, qishloq xo‘jalik, transport, moliyaviy kredit korxonalari va h.k. larga;
Umumiy texnologik belgisi bo‘yicha ishlab chiqarishi to‘xtovsiz va diskret yoki mexanik yoxud kimyoviy jarayonlarga asoslangan korxonalarga bo‘linadi.
Tayyor mahsulotning belgilanishi bo‘yicha korxonalar 2 ta katta guruhga: a) ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi; b) iste’mol mollarini ishlab chiqaruvchi korxonalarga ajratiladi.
Foydalanadigan xom ashyo harakteriga ko‘ra, sanoat korxonalari qazib olish sanoati va qayta ishlash sanoati korxonalaridan;
Ishlash davomiyligi bo‘yicha: mavsumiy va yil bo‘yi ishlovchi korxonalardan iborat.
Bundan tashqari ular ishlovchilar soniga ko‘ra kichik va yirik korxonalarga bo‘linadi. Qonun xo‘jatlariga ko‘ra mikrofirmalar deb ishlab chiqarish tarmoqlarida yil mobaynida 10 ta, savdo, xizmat ko‘rsatish va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida 5 kishi band bo‘lgan korxonalarga aytiladi. Kichik korxonalarga sanoatda – 40; qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlarda – 20; ilmiy xizmat ko‘rsatish, chakana savdo va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida – 10 nafargacha ishlovchilar bo‘lgan korxonalar kiradi.
Yirik korxonalarga yil davomida o‘rtacha ishlovchilari soni kichik korxonalardagidan ko‘p, chunonchi, sanoatda – 100; qurilishda – 50; qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari, ulgurji savdoda – 30; chakana savdo, xizmat ko‘rsatish va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida – 20 nafardan oshmagan korxonalar kiradi;
Korxonalar ixtisosligiga ko‘ra ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo‘linadi. Ixtisoslashgan korxonalarga cheklangan nomenklaturadagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar; universal korxonalarga turli xil va shakllardagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar; aralash korxonalarga ixtisoslashgan va universal korxonalar orasidagi guruhlar kiradi.
Korxonalar shuningdek, ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoniga ko‘ra, oqimli, partiyalab va donalab ishlab chiqarish uslublari qo‘llaniladigan korxonalar guruhlariga;
Mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra, majmuaviy va qisman avtomatlashtirilgan, majmuaviy va qisman mexanizatsiyalashtirilgan, mashina-qo‘l va qo‘l mehnatiga asoslangan ishlab chiqarish korxonalariga bo‘linadi.
Qonuniy hujjatlarga ko‘ra, yangi iqtisodiy kategoriya kiritildi. Ularga asosan korxonalar tashkiliy-huquqiy shakliga ko‘ra, xususiy, davlat, jamoa, aralash mulkga ega korxonalarga ajratiladi.
Xo‘jalik yurituvchi uyushmalar to‘la huquqli uyushma va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga bo‘linadi. Xususiy tadbirkorlik doirasida yakka tartibdagi (individual) va guruhli mulk shakllari mavjud bo‘lib, ularga asoslangan korxonalar uchta asosiy turga bo‘linadi:
 birinchi turdagi korxonalar mulkka egalik qilish va boshqarish vazifasining qo‘yilishi bilan harakterlanib, yakka shaxs tomonidan boshqariladi;
 ikkinchi turdagi korxonalar o‘rtoqlik uyushmalaridir, bunday biznes turida payga egalik qiluvchi ikki yoki undan ortiq shaxs ishtirok etadi, uning o‘ziga xos xususiyati boshqaruv vazifalarida ixtisoslashuvidir;
 jamiyatlar bunday boshqarish vazifasiga egalik qilishdan xoli bo‘lib, ularda korxona faoliyatiga cheklangan javobgarlik mavjud bo‘ladi.
Kapitalining kelib chiqishi va faoliyat darajasiga ko‘ra, korxonalar (firmalar) milliy yoki millatlararo turlarga bo‘linadi. Millatlararo asosan yirik konsernlar bo‘lib, ular xalqaro miqyosdagi tarmoqlararo faoliyati bilan harakterlanadi.
O‘rtoqlik uyushmalariga kiruvchi jamiyatlarda ishtirokchilar o‘zaro tuzilgan shartnomalarga ko‘ra faoliyat olib boradilar hamda shu jamiyat majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli mulk doirasida javob beradilar. Bu to‘la huquqli jamiyat bo‘lib, javobgarlik darajasi cheklanmagan.
Komandit uyushma – xo‘jalik faoliyatini yuritish maqsadida o‘zaro tasdiqlangan shartnomaga asosan birlashuvchi bir necha fuqaro yoki yuridik shaxslar uyushmasidir.
Birlashma va uyushmalarga integratsiyalashuvga intilayotgan firma va korxonalarning vazifalari quyidagilardan iborat: 1) integratsiya kompleksi doirasida moliyaviy barqarorlikni oshirish; 2) yangi mahsulotni yaratishda investitsiya (texnologiya)ni jalb etish, investitsiyalarni amalga oshirishning harakatchan usullarini ta’minlashishiga erishish; 3) to‘rejagan natijalarni yanada istiqbolli faoliyat yo‘nalishiga jalb qilish; 4) ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish, ularga bo‘lgan talab darajasini saqlab qolishga erishish; 5) progressiv asosdagi texnik qayta jihozlashni amalga oshirish; 6) xalqaro bozorlarga chiqish uchun millatlararo biznesga kirib borish; 7) bozorning tor segmentlaridan foydalanish, uning imtiyozlarini ta’minlash; 8) turli xil yordam (konsalting, treyning, marketing va boshqalar) olishga erishish. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagi uyushmalar tuzilishi mumkin: konsorsium, kartel, «Pool».
Konsorsium – bu, ishtirokchilarning kartel kelishuvi asosidagi shunday birlashmasiki, unda kapital chuqur ilmiy loyihalarni amalga oshirish uchun yirik moliyaviy operatsiyalarni bajarishga jalb qilinadi. Konsorsiumni tashkil etishda barcha ishtirokchilar maqsadga erishish uchun o‘zaro kelishib saylangan rahbariyatga bo‘ysunib, o‘z mustaqilligini saqlab qoladi.
Kartel – bu, kelishuv asosidagi uyushma bo‘lib, unda barcha ishtirokchilar uchun majburiy bo‘lgan quyidagi shartlar belgilanadi: ishlab chiqarish hajmi, mahsulot hajmi, bozorga chiqariladigan tovarlar me’yori va boshqalar. Kartel ishtirokchilari o‘zlarining yuridik va xo‘jalik yuritishdagi mustaqqilligini saqlab qoladi. Kartel shartlarining bo‘zilishi ishtirokchilarning jarima to‘lashiga olib keladi. Kartelning umri ishtirokchilarning moliyaviy ahvoliga va ichki raqobatiga bog‘liq bo‘ladi.
“Pool” –manfaatdor ishtirokchilar tomonidan patent va litsenziyalardan birgalikda foydalanilishi uchun kortel kelishuvi asosidagi firmalar, korxonalar birlashmasidir.
Sindikat – kelishilgan shartnomaga ko‘ra, firmalarning reklama bilan ta’minlash va marketing vazifalarini markazlashtirish maqsadida tuzilgan birlashma shaklidir. Sindikat ishtirokchilari ixtiyoriy ravishda boshqaruv apparatiga tijorat vazifalarini topshiradi, lekin bunda ishlab chiqarish va yuritish maqsadlarini saqlab qoladi.
Konsern – tadbirkorlikning birlashmalari orasida keng tarqalgan tashkiliy shakllaridan biri bo‘lib, unda yirik kompaniya atrofida birlashgan korxonalarning uyushmasidir. Bunda yirik kompaniya boshqalarning aksiyasiga egalik qiladi. Konsern korxona va firmalarning mexanik yig‘indisi emas, balki ularning ilmiy, ishlab chiqarish, savdo-sotiq, tashkiliy, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda tanlangan taraqqiyot strategiyasiga ega bo‘ladi.
Trest – bu ko‘rinishdashi tashkilotlar doirasida integratsiya majmuiga kirgan korxonalar ishlab chiqarish, tijorat, yuridik mustaqqilligini to‘la yo‘qotadi. Trest tuzilmasiga kirgan korxonalar o‘z aksiyalarining nazorat paketiga ega mulkdorga yuridik huquqlarini topshiradilar, ya’ni boshqa birlashmalardan farqli ravishda trestda yagona mulkdor yuzaga keladi.

4.