Мавзу: Кимё ва озик-овкат саноати корхоналарида ишлаб чикаришни

2. Mehnat normalarini turlari, ularni mazmuni
Korxonalarda quydagi mehnat normalar qo’llaniladi:

1. 
   Vaqt normasi G’ - Nv;
   
2. 
   Ishlab chiqarish normasi - NisG’ch;
   
3. 
   Xizmat ko’rsatish yoki boshqarish normasi - Nb(h);
   
4. 
   Ishchilar soni normasi – In;
   

Nv - ishlab chiqarish elementlaridan ratsional foydalangan xolda 1 o’lcham mahsulot ishlab chiqarish yoki 1 ishlab chiqarish operatsiyasi uchun zarur bo’lgan vaqt sarfi (operatsiyalar 1 yoki qator operatsiyalar, bosqich yoki ishlab chiqarish jarayoni bulishi mumkin)ga aytiladi. G’soat-kishi, min-kishiG’.

NiG’ch – vaqt birligida (smena, soat, yil) 1 ishchi yoki brigada tomonidan ishlab chiqarilishi zarur bo’lgan mahsulot hajmiga aytiladi G’indiv. va brigada ishlab chiqarish normalariG’.
Nb(h) – smena mobaynida 1 apparatni boshqarish uchun zarur bo’lgan ishchilar yoki 1 ishchi boshqarishi zarur bo’lgan apparatlar soniga aytiladi.
Normalarni belgilashda asosiy bosqichlardan biri – bu ish vaqtini o’rganish va taxlil qilishdir.
Taxlil qilish ishlab chiqarish va mehnatni to’gri, ratsional tashkil qilish, ishlab chiqish va boshqarish (xzmat kursatish) normalarni hisoblash uchun zarur.
Masalan, ish vaqtini ishchiga nisbatan taxlilini ko’rib chiqamiz.
Ishlash vaqti – bu butun ish kuni (smena).
Ish kuni – bevosita ish vaqti (ishchi mahsulot ishlab chiqarish yoki uskunalar nazorati bilan mashg’ul) va tanafus vaqtlaridan iborat.
Bevosita ish vaqtini tarkibi:

1. 
   Boshlang’ich vaqt (Tb) – smena boshida ishlab chiqarish vositalarini ishga tayyorlash, bo’lajak vazifalar bilan tanishish.
   
2. 
   Ish joyini jixozlash (Ti.j) – dastgoh va uskunalarni ozoda va tartbli saqlashi bilan bog’liq ishlarni bajarish vaqt sariflari.
   
3. 
   Mahsulot ishlab chiqarish bilan bogliq ish vaqti sarflari – operativ vaqt deb ataladi.
   

Uz navbatida operativ vaqt asosiy va yordamchi ishlar vaqt sarfidan iborat.
Asosiy ish vaqti (Ta) – mehnat buyumlarini shakli, tashqi ko’rinishi, xususiyatlari, xolati o’zgartirish uchun ketgan vaqt sarflari.
Har bir ulcham mahsulotni ishlab chiqarishda asosiy ish doimo takrorlanadi va bu harakterli xususiyati hisoblanadi.
Yordamchi ish vaqti (Te) – asosiy ishni taminlash bilan bog’liq ishlar va harakatlar. U bir yoki bir necha mahsulot ishlab chiqarilgandan keyin takrorlanadi.
Yakunlovchi ish vaqti (Tya) – smena oxirida ishni yakunlash (mahsulotni topshirish, yigishtirish).
Tnafuslar ishchini o’ziga tegishli va tegishli emaslarga bo’linadilar:
Ishchi uziga tegishli tanafus:
a) shaxsiy ehtiyoj va dam olish – Tsh.e.
b) mehnat intizomini buzishlardan iborat.
O’ziga tegishli emaslar esa:
a) texnologik tanafus – texnologiya rejimi (tartibi)ni xususiyatlari bilan bog’liq;
b) texnikaviy tanafus – dastgohlari ish normalari buzilishi natijasida yuzaga keladilar.
Konkret malum mahsulot ishlab chiqarishdagi operativ vaqt miqdorini texnologik kartalar asosida xisob yo’li yoki xronometraj nazoratlari yordamida aniqlanadi.
Konkret ma’lum operatsiya uchun vaqt normasi:
Nb= u*Ton/Kon
U- ushbu operatsiyani bajarish uchun zarur ishchilar soni
Ton — operatsiyaga sarflanadigan operativ vaqt
Kon — operatsiyaga vazifani bajarishda ulush koefitsenti