Mavzu: Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Reja

2 -§. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi

Hayvon va o‘simliklar hayotining tashqi muhit bilan bog‘liqligi va tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar qadim zamonlardan ma’lum. Darhaqiqat, O‘zbekistonning mustaqilligi tufayli yurtimizda qadim-qadim zamonlarda kechgan davlatchilik taraqqiyoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayotni atroflicha tahlil va tadbiq etish imkoniyati vujudga keldi.

O‘zbek xalqining betakror tarixi va madaniy-ma’naviy merosining naqadar chuqur ildizga ega ekanligi haqida 1-Yurtboshimiz Islom Abdug‘aniyevich “Turkiston” gazetasi muxbiriga intervyusida: ”Biz jahon maydonida kuni kecha paydo bo‘lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz, xalqimiz ko‘hna Xorazm zaminida “Avesto” paydo bo‘lgan zamonlardan buyon o‘z hayoti, o‘z madaniyati, o‘z tarixi bilan yashab keladi”, degani e’tiborli. Zero, insonlarning tabiat va atrof-muhit bilan bog‘liqligi, ular o‘rtasidagi munosabatlar bir necha ming yillar qadimgi davrlarga borib taqalishini qadimgi va eng nodir qo‘lyozmamiz bo‘lgan “Avesto” asarining “Vandidod” qismidan bilib olishimiz mumkin. Ushbu manbaning 3-, 9-, 10-, 16-17- boblarida insonlarning ruhan pok bo‘lish bilan bir qatorda tana ozodaligiga e’tibor berishlari, ayniqsa, yuz-qo‘llarni va boshini kunda bir necha marta yuvib turishlari, sochni tarash va tishni toza tutish, tirnoqlarni tez-tez olib turishlari, mudom badan tarbiyasi bilan shug‘ullanishlarining amaliy mohiyatiga dahldor mulohazalar yuritilgan va foydali maslahatlar berilgan. Unda ekin yerlarini ko‘paytirish, shudgor qilingan joylarni asrab-avaylash, uni muqaddas hisoblash, uy-joy qurish va uni olov bilan, uy hayvonlari, xotin, bola-chaqa bilan to‘ldirish, o‘simlik va daraxt ko‘kartirish, katta-kichik hayvonlarni ko‘paytirish, yerni parvarish qilish Zardushtiylikning asosini tashkil qilishi, Zardushtiylik ta’limotiga e’tiqod qo‘ygan odam esa, tozalik va poklikka rioya qilishi shartligi e’tirof etiladi. Mazkur falsafiy yo‘nalishning pirovard-natijasi insonparvarlik g‘oyasiga borib taqaladiki, bu g‘oya oradan uch ming yillar o‘tgan bo‘lishiga qaramasdan, hamon o‘zining axloqiy-ma’naviy ahamiyatini yo‘qotmasdan kelmoqda. Zero, maqsad - yer, suv, daraxt, kiyim, yotoq, joy, inson va hokazolarning poklanishi orqali barcha yaratilgan moddiy va ma’naviy dunyoda odamzodning tinch va ezgu hayot kechirishiga qaratilgan bo‘lib, buning uchun Zardushtiylikning asosiy axloqiy-falsafiy tamoyili – ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal birligiga amal qilmoq lozim. Shunday qilib, “Avesto”dagi: “Yosh avlodga inson butun umri davomida yer, olov, suv va havoni, umuman, dunyodagi jamiiyki narsalarni pok va bus-butun asrashga burchlidir, inson o‘zi o‘sib-ulg‘aygan zaminni sevsa, ardoqlasa, atrof-muhitni toza saqlashni o‘zining vatanparvalik burchi deb tushunmog‘i kerak”, degan g‘oyalar bugungi yoshlarimizga ham mos kelishini, ular ma’naviyati tarbiyasidagi o‘rni hozirgi kunda ham juda ahamiyatli ekanligini e’tirof etish joiz.
Hayvon va o‘simliklar hayotining tashqi muhit bilan bog‘liqligi va tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishni birinchi bo‘lib, eramizgacha yashagan Aristotelning (e.av. 384-322 yy.) ishlarida uchratamiz.
U o‘zining “Hayvonlar tarixi” asarida suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar, shuningdek, suzuvchi, havoda uchuvchi va o‘rmalovchi hayvonlar kabi hayotiy shakllarga ajratgan. Hayvonlarning 500 turini o‘rganib, ularning xulq-atvori, ko‘chib yurishi, qishda uyquga ketishi va qushlar to‘g‘risida ma’lumot qoldirgan.
Teofrast (e.av. 380-271 yy.) o‘simliklarning yashash joylarini hisobga olib, ularni o‘t, chala buta, buta va daraxt kabi hayotiy shakllarga bo‘ladi.
XVII-XVIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o‘rganishga qaratilgan edi. J.Byuffon ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri; J.B.Lamark o‘simlik va hayvonlarning evolyutsion o‘zgarishlarida eng muhimi tashqi muhit ta’siri ekanligi; ekologik g‘oyalarning rivojlanishida ingliz tabiatshunos olimi (1809-yilda Angliyada tug‘ilgan) Ch.Darvinning organik olam evolyusiyasi haqidagi ta’limotida ilgari surilgan. Nemis biologi Ernest Gekkel 1866 -yilda fanga “ekologiya” tushunchasini birinchi bo‘lib kiritdi va unga ta’rif berdi.