Mavzu: Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Reja

Mavzu: Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va
tarixi, fanni o‘rganish usullari.
Reja:
1. Ekologiya fani, maqsadi va vazifalari.
2. Ekologiya fanining bo‘limlari.
3. Ekologiya fani ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanadigan usullar.
5. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi.
4. Ekologik muammolar.

Keyingi paytlarda “ekologiya” so‘zi kundalik turmushimizda ko‘p ishlatilmoqda. Ekologiya – bu tirik organizmlar va hamjamoalarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqa munosabatlarini o‘rganadigan fan. Bu tushunchani fanga birinchi bo‘lib 1866 - yilda nemis biologi Ernest Gekkel kiritdi. “Ekologiya” – yunoncha so‘z bo‘lib, “oykos” – uy, Vatan, makon va “logos” – ta’limot, - degan ma’nolarni bildiradi. “Ekologiya” alohida fan sifatida XX asrning boshlariga kelib shakllandi. Dastlab “O‘simlik va hayvonlar ekologiyasi”, keyinchalik “Inson ekologiyasi” va “Ijtimoiy ekologiya” fanlari paydo bo‘lgan.

“Ekologiya fani” insonlar va har xil omillar ta’sirida tabiatdagi bog‘lanishlarning buzilishi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Tirik organizmlar (o‘simliklar, hayvonlar) va ularning atrof tabiiy muhiti ekologiyaning ob’yekti sanaladi. Tirik tabiat qanday tuzilgan, qaysi qonunlar asosida mavjud va rivojlanadi, inson ta’siriga qanday javob beradi – bularning barchasi “Ekologiya” fanining predmeti hisoblanadi.
“Ekologiya” fanining maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlar uchun ekologik xavfsiz muhitni ta’minlashdir. Ekologik xavfsiz muhit - organizmlarnnig normal (barqaror) holatda ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi uchun toza, sog‘lom va qulay atrof tabiiy muhit holati demakdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi ekologik vazifalarni bajarish talab etiladi:

1. 
   Planetamiz resurslari va atrof tabiiy muhit holatini diagnostika qilish, ya’ni hisobga olish va baholash.
   
2. 
   Sun’iy yaylovlar hosil qilish.
   
3. 
   Qumlarning ko‘chishini to‘xtatish, tuproq eroziyasiga qarshi kurash.
   
4. 
   Cho‘llanishning oldini olish.
   
5. 
   Sho‘rlanishni yo‘qotish.
   
6. 
   O‘simlik va hayvonlarni iqlimlashtirish.
   
7. 
   Ekologik xavfni aniqlash va uning oldini olish.
   
8. 
   Havo va suv tozaligini ta’minlash.
   
9. 
   Biologik xilma-xillikni asrash.
   
10. 
    Ekologik turizm orqali atrof tabiiy muhit holatini saqlab qolish.
    
11. 
    Tabiat va jamiyat orasidagi muvozanatning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik.
    
12. 
    Istiqbolga yo‘naltirilgan ekologik reja va dasturlarni ishlab chiqish va ijrosini ta’minlash.
    

Xulosa qilib aytganda, ekologiya organizmlar va ularning atrof-muhiti o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qoidalari va qonuniyatlarini tadqiq qiluvchi fan hisoblanadi va shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi.
“Ekologiya fani” to‘rt bo‘limga bo‘lib o‘rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sinekologiya va biosfera.
1. Autekologiya (“autos” – yunoncha so‘z bo‘lib, “o‘zi” degan ma’noni bildiradi) ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o‘zaro munosabatini, turlarning qanday muhitga ko‘proq va uzviy moslashganligini o‘rganadi.
2. Populyatsiyalar ekologiyasi (“populus” – lotincha so‘z bo‘lib, “aholi” degan ma’noni bildiradi, ya’ni populyatsiya deganda, bir turga mansub bo‘lgan individlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ularning bir-biri bilan oson chatishishi va ma’lum sharoitda o‘z hayotlarini boshqarib turishini tushunamiz) populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o‘zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tekshiradi.
3. Sinekologiya (“sin” – yunoncha so‘z bo‘lib, “birgalikda” demakdir) biogeotsenozning tuzilishi (biogeotsenoz – muayyan tuproq sharoitida o‘simliklar, hayvonlar va zamburug‘lar hamda sodda hayvonlardan tashkil topgan mikroorganizmlarning birgalikda yashashi) va xossalarini, ayrim o‘simlik va hayvon turlarining o‘zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o‘rganadi.
4. Biosfera ekologiyasi (“bios” – hayot, “sfera” - qobiq). Ushbu ta’limotning asoschisi, rus olimi akademik V.I.Vernadskiy (1863-1945 y.y) hisoblanadi. Sayyoramizda tarqalgan organizmlar, ya’ni Yer qobig‘idagi mavjudotlar tizimi biosfera deb ataladi. Bugungi kunga kelib, biosfera o‘z o‘rnini noosfera (aql-zakovat) bosqichiga bo‘shatib berdi. Noosfera deganda, inson mehnati va ilmiy faoliyati ta’sirida o‘zgargan va uning yashashi uchun qulay bo‘lgan biosfera sharoitlari tushuniladi.
Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o‘ta kengayib ketdi. Fanga “inson ekologiyasi” degan atama ham kirib keldi. Insonning tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi.
Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 - yilda amerikalik olimlar Park va Borjeslar tomonidan kiritildi. Dastlab, inson ekologiyasi tibbiy sohaning bo‘limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, me’moriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o‘rganildi. Inson ekologiyasi insonning atrof-muhitga va, aksincha, muhitning insonga ta’sirini o‘rganadi. Inson ekologiyasini o‘rganish natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo‘lib, ingliz olimi Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o‘rtasidagi xususiy bog‘lanishlarini o‘rganishdan iborat.
“Ekologiya” fanini o‘rganishning quyidagi usullari bor:

1. 
   Tizimli yondoshish – ekologik munosabatlarni muayyan ekologik obyektlarda uzviy bog‘langanligini inobatga olgan tarzda turli guruhdagi tadqiqot usullarini ma’lum bir ketma-ketlikda olib borish tartibi.
   
2. 
   Kuzatish usuli – joyida yoki masofadan turib ekologik monitoringni olib borish orqali amalga oshiriladi.
   
3. 
   Tajriba usuli – laboratoriya, tabiiy hudud yoki tajriba uchastkasida muhitning o‘zgarishini organizmlarga ta’sir etishini tajriba qilishni bildiradi.
   
4. 
   Ekologik modellashtirish. Model – organizmlar va atrof - tabiiy muhit o‘zgarishlarini matematik tarzda ifoda eta olishi, kuzatish, tajriba o‘tkazish va modellashtirish.
   

Ushbu usullar orqali ekologik izlanishlardan olingan natijalar ekologik xavfsizligimiz uchun mezon hisoblanadi.
“Ekologiya” fani ko‘proq kimyo, geobotanika, tuproqshunoslik, geografiya, gidrologiya, matematika, iqtisod, huquq, kompyuter texnologiyalari, umumbiologik fanlar, demak, dunyoviy bilimlarning barchasi bilan uzviy bog‘liqdir.