Мавзу: Комил Хоразмий
Umumiy yakuniy xulosalar chiqariladi
portal.guldu.uz-Milliy uyg`onish davri o`zbek adabiyoti
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzu rejasi
- Mavzuga oid muammolar
- 1 – asosiy masala bo’yicha darsning maqsadi
- 1 – asosiy masalaning bayoni
| Umumiy yakuniy xulosalar chiqariladi.
Maqsad va vazifalarning bajarilganligi tahlil qilinadi, zaruriy maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi. |
O’qituvchi |
|
|
Mavzu rejasi:
XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot
Jadidchilik harakati
Mavzuning asosiy tayanch tushunchalari:
Mustamlaka siyosatining kuchayishi, xalq ozodlik harakatlari, birinchi jahon urushi va Turkiston, jadidchilik harakati, Turkistonda jadidchilikning shakllanishi
Mavzuga oid muammolar:
1. 19-asrning ikkinchi yarmi va 20-asrning dastlabki choragida bo’lib o’tgan xalq qo’zg’olonlarini jadidchilik harakatiga bog’lab o’rganish to’g’rimi? Munosabatingiz.
2. Agar jadidchilik harakati yuzaga kelmaganda mazkur davr adabiyotidagi yangilanishlar ro’y bermagan bo’larmidi? Sizning munosabatingiz qanaqa?
1 – asosiy masala bo’yicha darsning maqsadi:
XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy–siyosiy, madaniy va adabiy o’zgarishlar to’g’risida talabalarga malumot berish.
Identiv o’quv maqsadlari:
XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy–siyosiy hayot haqida gapiradi.
Mazkur davr madaniy hayotidagi o’zgarishlarni baholaydi.
Adabiy hayotga izoh beradi.
1 – asosiy masalaning bayoni:
XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy–siyosiy hayotida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Mustamlakachilik siyosati yanada kuchaydi. Turkistonning arzon ishchi kuchidan foydalanish va xomashyosini o’zlashtirish evaziga Rossiya jahon bozoriga chiqish va taraqqiy etgan mamlakatlar bilan raqobatlashuv harakati o’lkada kapitalistik munosabatlarning jonlanishiga olib keldi. Bu jarayonga erli xalq ichidan etishib chiqayotgan sarmoyadorlarning faollashuvi o’z tasirini ko’rsatgan bo’lsa-da, iqtisodiy turmushda, ishlab chiqarishda, sanoatda taraqqiyot aytarli ko’rinmadi. Chunki mustamlakachilik siyosati Turkistonda tayyor mahsulot ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilishidan manfaatdor emas edi. Turkiston Rossiyaga, asosan, xomashyo xazinasi sifatida kerak bo’lib, tayyor mahsulot masalasida unga doim qaram bo’lib turishi lozim edi.
Rossiyadagi 1905 yilgi inqilobiy harakatlar sadosi Turkistonga ham etib keldi. Toshkent, Samarqand, Qo’qondagi zavod-fabrikalar va temir yo’l ishchilari orasida ish tashlash, mitinglar bo’lib o’tdi. Aholi o’rtasida mustamlakachi amaldorlar va mahalliy boy mulkdorlardan haq-huquqni talab qilish, og’ir ish sharoiti, etishmovchiliklar, nohaqliklarga norozilik bildirish hollari ro’y berdi.
Asr boshi Turkistondagi siyosiy harakatlar, davatlar Rossiyadagi kabi siyosiy to’ntaruv emas, balki undan farqli o’laroq, mustamlaka va istibdoddan norozilik hamda milliy-ozodlik harakati tarzida namoyon bo’ldi. Samarqand atrofidagi Nomoz kabi xalq qasoskorlarining isyoni milliy-ozodlik harakatining o’ziga xos ko’rinishi edi. Rossiyaning 1914 yildagi jahon urushiga tortilishi Turkiston xalqi boshiga ham musibatlar keltirdi. Ikki yil ichida er solig’i hunarmandlardan olinadigan soliq deyarli 2,5 barobar oshdi, salkam 100 ming ot, tuya, qoramol tekinga olindi. Xalqning 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan minglab farzandlari Nikolay podshoning amri bilan mardikorlikka yuborilib, ko’pdan ko’p oilalar boquvsiz qoldi.
Natijada juda ko’p joylarda g’alayonlar, qo’zg’olonlar bo’ldi. Bu davrda Turkistonga Rossiya ta’sirida ilm-fan, madaniyat, sanat, adabiyot, matbuot sohasida qator ilg’or zamonaviy yangiliklar (telefon, telegraf) ham kirib keldi.
Oktyabr to’ntarishiga qadar o’lkada qator rus-tuzem maktablari ochildi. Chor hukumati bularda erli xalq farzandlarini savodli–malumotli qilishdan ko’ra, ko’proq o’z farzandlarini o’qitishni ko’zlardi. Bunday maktablarda o’qigan tub joy aholi farzandlari oz bo’lib, ulardan ham Rossiya o’z manfaatlari yo’lida foydalanishini ko’zlagan.
Shunday sharoitda milliy uyg’onish, o’zlikni anglash, ozodlik harakatlari kuchaydi. Bu harakat 1916 yilda avj pardasiga ko’tarildi. Samarqandda xalq harbiy gubernator uyi atrofida katta g’alayon ko’tardi. Toshkentda Beshyog’och dahasi aholisi eski shahar politsiya boshqarmasi idorasiga hujum qildi. To’ytepa, Pskent, Yangibozor dehqonlarning chor askarlari bilan to’qnashuvi ro’y berdi. Natijada Chor hukumati 1916 yilning iyulida Turkistonda harbiy holat elon qilishga majbur bo’ldi.
1917 yildagi fevral inqilobi Turkistonda ham kuchli aks sado berdi. Xalq bu to’ntarishga katta umidlar bog’ladi, biroq yanglishdi. Shunga qaramay, 1917 yil oktyabr to’ntarishigacha bo’lgan muddatda Turkistonda milliy uyg’onish, o’zlikni anglash, istiqlolga erishish qonuniy va siyosiy uyushgan bir qator harakatlar sodir bo’ldi.
Masalan, «Sho’roi ulamo» tashkiloti Toshkentda 1917 yil oktyabrda bo’lgan qurultoyida «Turkiston muxtoriyati»ni tasis etishga bir ovozdan qaror qildi va mustaqillik g’oyalarini ilgari surdi. Shu qurultoy hujjatlarida Turkiston hukumati o’z pulini chiqarishi, o’z qo’shinlari va o’z militsiyasiga ega bo’lishi huquqlarini qo’lga kiritish zarurligi haqida fikr yuritildi. Shu davr adabiyotiga nazar soladigan bo’lsak, unda xalqni marifatga chorlovchi, jadidchilik g’oyalarini ilgari suruvchi asarlar bilan bir qatorda diniy yo’nalishdagi asarlar ham yaratildi. Vatanparvarlikka, milliy uyg’onishga chorlovchi ilg’or shoirlar bilan bir qatorda ananaviy ruhda o’rtamiyona sher yozuvchi shoirlar ham oz emas edi.
Ananaviy aruz vazni qatoriga barmoq vazni kelib qo’shildi. Og’ir zamonadan va chor istibdodidan norozilik ruhidagi folklor namunalari va xalq qo’shiqlari ko’paydi.
Sahna asarlari paydo bo’ldi. Xalq sahnada o’z dardi, muammolari, orzu-umidlari, ideallari badiiy talqini bilan yuzma- yuz uchrasha boshladi, bu o’zbek madaniyati uchun yangilik edi, adabiy tanqid jonlandi. Davr adabiyotida realistik, romantik, satirik yo’nalishlari paydo bo’ldi. Zamon, tuzum, mustamlaka siyosatidan norozilik kuchaya borib, hayotni o’zgartirishga chorlovchi asarlar ko’zga tashlandi Inqilobiy adabiyotning tug’ilishi shu davrga tug’ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham:
