Mavzu: Kompleks-iqtisodiy tahlilning sistemasini yaratishning zaruriy shart-sharoiti

Kompleks (hartomonlama) iqtisodiy tahlilni o`tkazish tartibi.

Korxonalarning xo`jalik faoliyatini tahlil qilish hozirgi vaqtda ob’ektiv zaruriyatdir. «Kompleks» so`zi lotincha so`zdan kelib chiqib, aloqa, muvofiqlik, majmua, barchasi, jami degan ma’noni anglatadi.

Xo`jalik faoliyatining kompleks tahlili deb xo`jalik faoliyatini bo`laklarga bo`lib, bir-biriga bog’liq holda batafsil o`rganishga aytiladi.

Korxona xo`jalik faoliyati murakkab, bir-biriga bevosita bog’liq ij-timoiy-iqtisodiy jarayonlar majmuasidan iboratdir. Shu bois bu jarayon-larni batafsil o`rganmasdan turib, uni boshqarish uchun qulay, samarali tadbirlar ishlab chiqib bo`lmaydi. Shu tufayli xo`jalik faoliyatini yaxshilash uchun uni kompleks holda atroflicha o`rganish lozim. Bu masalani o`rganishda batafsil (detalno`y) tahlil bilan kompleks tahlilni farqlash kerak. Ba-tafsil t a h l i l, deganda xo`jalik faoliyatini (makonni) yoki bir iqtisodiy ko`rsatkichning bir-biriga bog’liq holda bir davr (zamon) mobay-nida har tomonlama o`rganishga aytiladi. K o m p l ye k s tahlilda esa ushbu batafsil tahlilga muntazam yondashish tufayligina erishiladi, ya’ni xo`jalik faoli-yatini yaxlit holda bir qancha davr mobaynida o`rganishdir. Misol uchun korxo-na xo`jalik faoliyati yilning bir choragi bo`yicha batafsil o`rganiladi – bu yaxlit, ya’ni batafsil tahlil bo`lib hisoblanadi. K o m p l ye k s tahlil bo`lish uchun shu yilning hamma choraklarini va shu hisobot yilida erishilgan barcha natijalarni batafsil s i s t ye m a l i o`rganish zarurdir. Agar tahlil besh yillik muddatga o`tkazilayotgan bo`lsa, xo`jalik faoliyatini bir yilda atroflicha o`rganish bu b a t a f s i l tahlildir. Shu tarzda besh yil mobaynida tahlil qilib borsak, shundagina k o m p l ye k s tahlilga erishgan bo`lamiz.

Demak, xo`jalik faoliyatining kompleks tahlili xo`jalik faoliyatini batafsil o`rganishga sistemali yondashishdan iborat. Agar buni korxona misolida yoritadigan bo`lsak, korxonaning xo`jalik faoliyatini bir hisobot davri mobaynida to`liq o`rganish b a t a f s i l tahlil bo`ladi. Uni alohida bo`limlari bilan bir qancha davrlar bo`yicha batafsil o`rganish kompleks tahlil bo`ladi. Kompleks tahlil xo`jalik faoliyatininng barcha ko`rsatkichlarini qamrab olgan holda batafsil o`tkazilishi mumkin. Shuningdek, bu tahlil alohida ko`rsatkichlar, sohalar bo`yicha ham amalga oshiriladi. Masalan, iqtisodchilar oldiga faqat korxonaning moliyaviy natijalarini o`rganish maqsad qilib qo`yilsa, aynan shu ko`rsatkichlar bo`yicha ham kompleks tahlil o`tkazish mumkin.

Iqtisodiy tahlilning asosiy tamoyillari: haqqoniylik va to’g’rilik- tahlilning turli iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishdagi asosiy maqsadidir. Ilmiy yondashish, kompleks va sistemali o’rganishlik iqtisodiy tahlilning asosiy tamoyillari ekanligi.

Korxonalarning xo`jalik faoliyatini tahlil qilish uchun asos qilib olingan quyidagi tamoyillari mavjud:

• 
  Ob’ektning holatini dastlab iqtisodiyotning nazariy asoslariga binoan tahlil qilishning zarurligi va o`rganiladigan hodisalarning mohiyati va bir-biriga o`zaro boh`liqligi;
  
• 
  Tahlilning kompleks hususiyatga egaligi hamda o`zaro bir-biriga uzviy ravishda boh`liq iqtisodiy ko`rsatkichlar sistemasining qo`llanilishi;
  
• 
  Iqtisodiy ma’lumotlarni analitik jihatdan qayta ishlash jarayonida o`rganiladigan hodisalarni turkumlash va ularga ta’sir ko`rsatuvchi omillarni miqdoriy va sifat belgilariga qarab tavsiflash;
  
• 
  Korxonalarning xo`jalik faoliyatini tahlil qilishda taqqoslash usulining ichki xo`jalik rezervlarini aniqlashdagi ahamiyati;
  
• 
  Tahlil natijalari asosida ilg`or tajribalarni keng yoyish va ommani ishlab chiqarishni boshqarishga yana ham keng jalb qilish;
  
• 
  Korxonalarni boshqarishda hisob va hisobotning hal qiluvchi roli va uning tahlilda asosiy axborot manbai ekanligi.
  

funktsional yondashish, ya’ni o`rganiladigan jarayonlar asosiy, qo`shimcha va yordamchi, keraksiz guruhlarga ajratilib o`rganiladi;

__ mulk egalarining manfaati nuqtai-nazaridan yondashish;

__ sistemali va kompleks yondashish;

__ ijodiy yondashish;

__ istiqbolli tahlil metodlarini qo`llash

Tabiat va jamiyatdagi voqelikni o`rganuvchi va ularning tadqiq qilish ob’ekti deb qarovchi alohida fanning o`zi amal qiladigan tamoyillari mavjud bo`ladi. Tamoyillar o`rganiladigan ob’ektni bir butunligi, realligi va voqeligini tavsiflaydi.

Shu jihatdan tahlilning ham iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o`rganishda o`zi amal qiladigan tamoyillari bor. Mazkur tamoyillar tahlil fani ob’ektlarni ob’ektivligini, mantiqiyligini, shakl-mazmunini, miqdor-sifatini va shu kabi jihatlarni tavsiflab real voqelikni yagona tushunchasini hosil qiladi.

Bu tamoyillarning halqaro va milliy hisob andozalari asosida quyidagi shakllarni aytib o`tish mumkin.

№	Tamoyillar	Mazmuni
1.	Tizilmalilik	Tahlil etilayotgan ob’ekt alohida bir butun tizilma yoki tizilmaning elementi deb qaraladi.
2.	haqqoniylik	Olingan ma’lumotlarda xato yo`qligi va haqqoniy ekanligi, realligi
3.	Taqqoslanuv-chanlik	Ko`rsatkichlar taqqoslanuvchanliga, ularning bir asosli tarzda turli davrlar va boshqa korxonalar faoliyati to`g`risidagi huddi shunday ma’lumotlar bilan qiyosiy o`rganish
4.	Betaraflilik	Axborot foydalanuvchilarining bir guruhining zarari hisobiga boshqa guruhlar manfaatlarining qondirishning o`rinsizligi
5.	Davriylik	Olingan ma’lumotlarning davriy oralig`i, xo`jalik faoliyati to`g`risidagi ma’lumotlar bilan vaqti bilan ta’minlab turish
6.	Pulli baholash	Barcha aktivlar, kapital va majburiyatlarninng so’mda ifoda etilishi
7.	Hisobga olish	Daromad va harajatlarning yuzaga chiqish vaqti, o`rni va markazlari bo`yicha hisobga olinishi
8.	Mazmunning shakldan ustunligi	Ma’lumotlarning hisob va hisobotdagi huquqiy shaklida uning mohiyati va iqtisodiy voqeligi bo`yicha hisobga olishdagi ifodasini ustunligi
9.	Aniq baholash	Aktivlar va foydaning joriy davr bozor narxlarida qayta ifodalanishi
10.	Uzluksizlik	Korxona xo`jalik faoliyati yuzasidan barcha jarayonlarni o`z yakuniga qadar hisobda o`zluksiz aks ettirilishi
11.	Boshqa tamoyillar	………………………………………………