Mavzu: Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish reja

2. Ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish tartiblari va xususiyatlari.
Ichki moliyaviy nazorat tartibi. Idoraviy va xo'jalik ichidagi (ichki) korxona moliyaviy nazorat. U nimani ifodalaydi. Iqtisodiyot va moliya tizimining turli sohalaridagi vazifalarning muvaffaqiyatli va samarali bajarilishi Korxona moliyaviy nazoratni to'g'ri tashkil etish va turlariga, uni amalga oshirish shakllari va usullariga bog'liq. Shuning uchun Korxona moliyaviy nazorat uni amalga oshirishning turli usullaridan foydalangan holda turli shakl va shakllarda ishlaydi. Korxona moliyaviy nazoratning maqsadi va rolini tahlil qilish uning aniq tasnifini talab qiladi.

2.1-rasm. Korxona moliyaviy nazorat sohalari.
Nazorat turi - bu butunning mazmunini qisman ifodalovchi va bir vaqtning o'zida boshqa qismlardan sub'ektlari (nazorat funktsiyalarining o'ziga xos tashuvchilari) va nazorat ob'ektlari bilan ajralib turadigan ajralmas qism bo'lib, u nazorat harakatlarini amalga oshirish usullaridagi farqlarni belgilaydi.
Xo‘jalik yoki korxona ichki korxona moliyaviy nazorati xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mulkdorlari tomonidan moliyaviy va moddiy resurslarning ortiqcha sarflanishiga, ularning fosh etilishiga, shuningdek, qonunga xilof ravishda yo‘naltirilishi va ishlatilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Bu nazorat korxonada uning moliya-xo‘jalik xizmatlari (buxgalteriya hisobi, moliya bo‘limi, moliyaviy boshqaruv xizmati) tomonidan amalga oshiriladi.
Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy, qarziy,
jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi kuzatadi,
rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar qiyoslab, tahlil
qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning
moliyaviy holatini nazorat qiladi. Ichki nazorat kapitalni investitsiyalashtirishning
butun jarayonini kuzatib boradi.
Ichki nazoratning ko’rinishlaridan biri bo’lgan va “post-audit” nomini olgan
nazorat biznes-rejaning moliya bo’limidagi ishlab chiqarish-investitsiya
faoliyatining har bir bosqichida rejlashtirilgan moliyaviy natijani haqiqiy holat
bilan taqqoslash, ularni nomuvofiq kelishi sabablarini aniqlash va bartaraf etish,
chiqimlarni kamaytirish va moliyaviy rejalashtirish metodlarini yaxshilash
yo’llarini qidirishni anglatadi. Auditorlik nazorati nodavlat Korxona moliyaviy nazoratining yangi turi bo’lib, u mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekistonda ham paydo bo’ldi. Iqtisodiyotni boshqarishning bozor tizimiga o’tilishi va turli tijorat tizimlarining paydo bo’lishi bilan ularning moliyaviy ishonchliligiga, shuningdek ular moliyaviy holatini ob’ektiv baholashga nisbatan talablar keskin oshirildi.
Ichki nazorat tizimini tahlil qilishda u ma’lum ehtimoliy daraja bilan yaratilgan va unga erishilgan maqsadlarni tasdiqlash mumkin. Buning sababi ichki nazorat tizimining quyidagi mavjud cheklovlari hisoblanadi:
- xo’jalik yurituvchi subyektning rahbariyati, ichki nazoratga xarajatlari ular keltirgan iqtisodiy foydadan kam bo’lishi uchun tabiiy talab;
- ichki nazoratning ko’pgina mablag’larining maqsadi noodatiy hisoblanganlarini emas, balki zarur bo’lmagan xo’jalik operasiyalarini aniqlashdir;
- parishonxotirligi, noto’g’ri fikrlashi yoki instruktiv materiallarni tushunmasligi tufayli parvosizligi bo’yicha adashishi ishchining xususiyatlaridir;
- ichki nazoratga mas’ul bo’lgan rahbariyat vakillari tomonidan suiste’mollikka yo’l qo’yish oqibatida ichki nazorat tizimini buzish.
Ichki nazorat asosan ichki auditdan farqli tomoni shundan iboratki, u rahbarlikning barcha darajasida amalga oshiriladi. Bundan farqli ravishda, ichki audit mustaqil auditorlar tomonidan amalga oshiriladi, ular faqat tashkilot rahbariga hisob beradi va ichki nazorat tizimini to’g’ri tuzilganligini ham tekshiradi. Ichki nazorat tizimi samarali ichki audit funksiyasi uchun dastlabki shartlardan hisoblanadi. Ichki audit funksiyasi organ (maxsus tuzilgan ichki tarkibiy bo’linma) tomonidan amalga oshiriladi, uning tomonidan rahbariyatga ichki nazorat tizimi samarali faoliyat yuritmoqda va iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga nazorat tizimining hissasi bo’yicha tavsiyalar beradi.
Ichki moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko’rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni
maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa,
bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat korxona ichki moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi ichki moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning o’zida Korxona moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan. Pul munosabatlari, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, barcha darajalardagi va xo’jalikning barcha bo’g’inlaridagi pul fondlari shaklidagi moliyaviy resurslar korxona moliyaviy nazoratning ob’ekti hisoblanadi. Tekshiruvlarning bevosita predmeti sifatida foyda, daromadlar, rentabellik, tannarx, muomala xarajatlari kabi qiymat ko’rsatkichlari maydonga chiqadi. Puldan foydalanish orqali va ayrim hollarda pulsiz (masalan, barter bitimlari) amalga oshiriladigan operatsiyalarning barchasi ichki moliyaviy nazoratning sohasi hisoblanadi. Yig’ma hisobot ichki audit yakunlangandan keyin 10 kun mobaynida tugallanishi zarur. Yig’ma hisobotlar bevosita korxonaning kuzatuvchi kengashiga uning ko’rib chiqishi va keyinchalik tasdiqlashi uchun taqdim etilishi kerak. Hisobotlar nusxalari tasdiqlangandan keyin korxona ijro etuvchi organiga taqdim etilishi kerak. Ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rishi shart. Ichki audit xizmati tekshirish davomida aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf etish, shuningdek umuman faoliyat samaradorligini oshirish bo’yicha choratadbirlarning o’z vaqtida va zarur darajada bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishi kerak. Ichki audit faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan tekshirish va monitoring o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Ichki nazoratning holatini tekshirish va ularning monitoringini olib borish yo’li bilan faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.

2.2-chizmz. Korxona moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari
Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda korxona moliyaviy nazoratga quyidagicha ta’rif berish mumkin, korxona moliyaviy nazorat - bu pul mablag’larini yig’ish, sarflash va undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda qonuniylikni ta’minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turidir.
Ichki korxona moliyaviy nazoratni olib borishda albatta qonunga rioya etish talab qilinadi. Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat ko’rsatuvchi barcha davlat organlari (mansabdor shaxslari), korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga og’ishmay amal qilishlari lozim. Ichki korxona moliyaviy nazorat moliya huquqi tizimiga kiruvchi barcha moliyaviy-huquqiy institutlarga (bo’limlarga) xosdir.
Ichki korxona moliyaviy nazorat quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin:

• 
  jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat, mahalliy davlat hokimiyati organlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarilishini tekshirish;
  
• 
  davlat va mahalliy korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ularning ixtiyorida yoki kundalik boshqaruvida bo’lgan pul mablag’laridan to’g’ri va maqsadga muvofiq foydalanilayotganligini tekshirish;
  
• 
  yuridik shaxslar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisobkitob, hisobot va pul mablag’larini saqlash va sarflashning qonunchilik bilan o’rnatilgan talablariga rioya etilishini tekshirish;
  
• 
  ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash;
  
• 
  moliyaviy intizom buzilishi hollarini bartaraf etish va ogohlantirish.
  

Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, ichki korxona moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifalarida o’z ifodasini topib, ulardan biri ‘’moliyaviy resurslarning ahvolini nazorat etishdan iboratdir. Ushbu nazorat davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq ijro etilishini, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul jamg’armalaridan foydalanishga doir operatsiyalarning to’g’ri amalga oshirilishini tekshirishni nazarda tutadi’’.
Ichki moliyaviy nazoratning boshqa vazifalari qatoriga yuridik dabiyotlarda korxonalar, tashkilotlar tomonidan ularning tasarrufidagi pul mablag’lari (byudjet mablag’lari, bank ssudalari va h.k.)dan to’g’ri foydalanilishi hamda tashkilotlar, korxonalar va muassasalar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitoblarni amalga oshirish va pul mablag’larini saqlashga oid qoidalarga rioya etilishini tekshirish kiritilgan. Yana bir vazifa sifatida moliya intizomining buzilishini bartaraf etish va buning oldini olish, ogohlantirish ajratiladi. Ular aniqlangan hollarda tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolarga nisbatan belgilangan tartibda jazo choralari qo’llaniladi, davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga etkazilgan zararni qoplash ta’minlanadi.
Ichki moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy
faoliyatda qonuniylik tamoyili tomonlaridan birini ifodalaydigan moliya intizomi
mustahkamlanadi. Moliya intizomi deganda, davlat va xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar pul jamg’armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish
vaqtida belgilangan ko’rsatmalar va tartibga qat’iy rioya etilishi tushuniladi.
Moliya intizomi talablari yuridik va jismoniy shaxslar hamda davlat organlari
uchun amal qiladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat davlat manfaatlarini
ta’minlaydi va aniq jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning huquq
va manfaatlariga rioya etilishi (masalan, byudjetga to’lovlar bo’yicha imtiyozlar
berish to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi, soliqlar to’g’ri olinishi va h.k.ni
nazorat etish)ga yordam beradi.
Ichki moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o’tkazilishi uning tashkil etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o’tkazishning metodlariga bog’liq. Ichki moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’ektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud:

• 
  umumdavlat moliyaviy nazorati;
  
• 
  idoraviy moliyaviy nazorat;
  
• 
  xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;
  
• 
  xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;
  
• 
  mustaqil moliyaviy nazorat.
  

Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (prezident,
hukumat, Oliy majlis, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona
qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu turdagi moliyaviy
nazoratning bosh maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat xarajatlarining
sarflanishi bo’yicha davlat va jamiyatning manfaatlarini ta’minlashdan iborat.
Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat-taftish boshqarmalari va
boshqa tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu idoraga bo’ysunuvchi
korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab oladi. Xo’jalik ichidagi
moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va moliyaviy xizmatlari
tomonidan o’tkaziladi. Bu erda moliyaviy nazoratning ob’ekti sifatida korxona,
tashkilot va muassasalarning xo’jalik va moliyaviy faoliyati maydonga chiqadi.
Jamoatchilik moliyaviy nazorati nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladi. Nazoratning ob’ekti uning oldiga quyilgan vazifalarga muvofiq ravishda
aniqlanadi. Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va
boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi
Ichki moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish,
taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat
etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat
funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan ehtiyoj va
moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam beradi. Bunda
moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar nazorat
faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari, amalga oshirish usul va
shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari huquqiy maqomi, ularning
huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Yuqorida bayon etilgan
holatlarni hisobga olib, aytish mumkinki, moliyaviy nazorat huquq me’yorlari
bilan tartibga solingan, davlat va nodavlat organlari hamda xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya resurslarini boshqarish qonuniyligi va samaradorligini
belgilash, moliya intizomini ta’minlash hamda aniqlangan tartibbuzarliklarni
tugatish va ogohlantirish bo’yicha o’z vaqtida chora-tadbirlar qabul qilishga doir
faoliyatidir.
Ichki moliyaviy nazorat doimiy ravishda uzluksiz davom etadigan jarayon
hisoblanadi. Moliyaviy nazorat bozor munosabatlarini takomillashtirish sharoitida
iqtisodiyotni erkinlashtirish tizimining yetakchi zarur elementi sifatida shakllanib,
rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda mavjud milliy boyligimizni
va yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda aholining manfaatlarini himoya
qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani boshqarish borasidagi faoliyati ko’p
qirrali, turli-tuman moliyaviy munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular
moliya nazorati orqali amalga oshiriladi. Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifalarida o’z ifodasini topib, ulardan biri «moliyaviy resurslarning ahvolini nazorat etishdan iboratdir. Ushbu nazorat davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq ijro etilishini, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul jamg’armalaridan foydalanishga doir operatsiyalarning to’g’ri amalga oshirilishini tekshirishni nazarda tutadi.
Ichki moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish,
taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat
etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat
funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan ehtiyoj va
moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam beradi. Bunda
moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar nazorat
faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari, amalga oshirish usul va
shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari huquqiy maqomi, ularning
huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Yuqorida bayon etilgan
holatlarni hisobga olib, aytish mumkinki, moliyaviy nazorat huquq me’yorlari
bilan tartibga solingan, davlat va nodavlat organlari hamda xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya resurslarini boshqarish qonuniyligi va samaradorligini
belgilash, moliya intizomini ta’minlash hamda aniqlangan tartibbuzarliklarni
tugatish va ogohlantirish bo’yicha o’z vaqtida chora-tadbirlar qabul qilishga doir
faoliyatidir.
Ichki nazoratning oldida hal qilinishi lozim bo‘lgan quyidagi vazifalar turadi:

• 
  tarmoqlar iqtisodiyotidagi pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab o‘rtasidagi mutanosiblikka ta’sir o‘tkazish;
  
• 
  davlat budjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida va to‘liqligicha bajarilishini ta’minlash;
  
• 
  moliyaviy resurslarni yuksaltirishda ichki ishlab chiqarish rezervlarini aniqlash;
  
• 
  tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo‘llarini ko‘rsatish;
  
• 
  xo‘jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarini maqsadga muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobi va hisobotini to‘g‘ri yurgizish;
  
• 
  harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilishni ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish uchun takliflar berish;
  
• 
  korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan yuksak iqtisodiy samara olishga shart-sharoit yaratish va shu kabilar.
  

Moliya intizomiga rioya qilish uchun moliyaviy nazorat korxona, tashkilot va muassasalar javobgarligi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Bunday javobgarlik moliya intizomini buzgan shaxsga nisbatan, ham ma’muriy ko‘rinishda, ham iqtisodiy usulda bo‘lishi mumkin, iqtisodiy usul bilan ta’sir ko‘rsatish muayyan moliyaviy jazo choralari (sanksiyalari) orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy javobgarlikni kuchaytirish, bir tomondan, moliyaviy ichki nazoratning ta’sirini yuksaltirishda qo‘llanilayotgan moliyaviy sanksiyalar miqdorini kamaytirishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, ularning samaradorlik darajasini oshirishni talab etadi.
Moliya pul munosabatlarining alohida usullari yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala va iste’molning barcha bosqichlarini namoyon qiladi.
Moliyaning ichki nazorat funksiyasini mavjudligi o‘z o‘rnida moliyaviy nazorat mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining muhim tashkil etuvchi faoliyatini taqazo etadi.
Moliyaviy ichki nazorat - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda moliyani muhim rolining bir ko‘rinishidir. Ichki nazorat davlat boshqaruv organlari faoliyatining ko‘rinishlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Moliyaviy ichki nazorat - boshqaruvning tartibga solish, rejalashtirish, hisob-kitob va xo‘jalikni yurituvchi subyekt faoliyatining tahlili singari mustaqil vazifasidir. Taqsimlash munosabatlari orqali moliyaviy nazorat ishlab chiqarish, ayirboshlash, muomala va iste’mol munosabatlariga tatbiq etiladi.
Ichki nazorat menejmentning asosiy funktsiyalaridan biri bo'lib, boshqaruv qarorlarining asosliligi va samaradorligini baholash, og'ishlar va noqulay vaziyatlarni aniqlash, qarorlar qabul qilish uchun rahbariyatni o'z vaqtida xabardor qilish uchun tashkilot ishini doimiy monitoring va tekshirish tizimidir. faoliyatidagi xatarlarni bartaraf etish, kamaytirish va ularni boshqarish. Shunday qilib, ichki nazorat teskari aloqa shakli bo'lib, u orqali tashkilotning boshqaruv organi boshqariladigan ob'ektning haqiqiy holati va boshqaruv qarorlarini amalga oshirish to'g'risida zarur ma'lumotlarni oladi. Demak, xo'jalik ichidagi nazoratning asosiy xarakteristikalari quyidagilardan iborat;
Asosiy boshqaruv funktsiyalaridan biri;
Doimiy kuzatuv tizimi;
Xavfsizlik choralari to'plami;
Bu boshqaruv va xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan jarayon.
Nazorat samaradorligini ta'minlash uchun boshqaruv organi tashkilotda ichki nazoratning adekvat tizimini ishlab chiqishi va joriy etishi kerak. Korxona tashkilotning ichki nazorat tizimi uchta asosiy elementni o'z ichiga oladi: nazorat muhiti, buxgalteriya hisobi tizimi va nazorat tartiblari. Barcha holatlarda yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun ishlab chiqilgan qoidalar, usullar, qoidalar va hujjatlar mavjudligi nazarda tutiladi. Birgalikda nazorat tizimining barcha elementlari tashkilotga xo'jalik va moliyaviy faoliyat, shuningdek, buxgalteriya hisobi xavfini kamaytirishni ta'minlaydi. Nazorat muhiti - bu ma'muriyat va tashkilot egalarining nazoratga umumiy munosabatini, uning ahamiyatlilik darajasini aks ettiruvchi harakatlar, faoliyat va tartiblar. Bu muhit quyidagi tarkibiy qismlardan shakllanadi: boshqaruv uslubi va asosiy tamoyillari, tashkiliy tuzilma, vakolat va majburiyatlarni taqsimlash, boshqaruvni nazorat qilish usullari, kadrlar bilan ishlash, tashqi omillar. Boshqaruvning uslubi va asosiy tamoyillari, masalan, faoliyatning ko'plab elementlarini boshqarish bilan bog'liq holda ifodalanadi.

3.