Mavzu: Korxonaning moliyaviy resruslari

Operativ lizing - lizing beruvchining, asbob-uskunaning sotuv qiymatini 
moliyalashtirish bilan birga lizing oluvchiga xizmat ko’rsatish, remont qilish va 

---

texnik konsulhtao’iya berish majburiyatlarini olgan notulik to’lovli lizing 
hisoblanadi. 
Oxirgi yillarda maxsuslashgan xizmat ko’rsatish lizingi keng yoyildi. Bunda 
lizing beruvchi asbob-uskunaning remonti va xizmat ko’rsatilishiga tulaligicha 
javobgarlikni o’z buyniga oladi. Lizing beruvchi bunda ma’lum mulk yoki 
mashina va asbob-uskunaning bir turiga ixtisoslashadi. 
Tulik to’lovli lizing - mashina yoki asbob-uskunaning ishlash o’ikliga teng 
muddatdagi davriga imzolanadigan lizing shartnomasidir. Bunda, lizing 
shartnomasining asosiy davrida lizing beruvchi asbob-uskunaning tulik sotish 
qiymatini tulaligicha oladi. Bunday kelishuvlarga misol bo’lib, moliyaviy 
lizingni keltirsak bo’ladi. Moliyaviy lizing operatsiyalari orasida ajratilgan va 
qaytuvchi lizingni aloxida ajratish kerak. Ajratilgan lizing moliyaviy lizingni 
murakkablashgan turi hisoblanadi. Ajratilgan lizing operatsiyalarida lizing 
firmasi ijaraga berilayotgan mulkning egasi mulkdor bo’lib va mulkdorning 
xamma huquq va majburiyatlarini uzida saqlab kolgan xolda operatsiyaning 
faqat bir kismini moliyalashtiradi. Moliyaviy vositalarning katta kismi qoida 
bo’yicha kattarohi bank zayomlari yoki boshqa zayom beruvchilar tomonidan 
ta’minlanadi. Qaytuvchi lizing operatsiyalarida esa faqatgina ikki tomon 
qatnashadi - ma’lum mulkka ega shaxs va lizing firmasi. Mulkdor mulkini lizing 
firmasiga sotadi, so’ng uni moliyaviy lizing shartlariga asosan ijaraga oladi. 
10.5. Korxonaning moliyaviy ahvolini baholashi. 
Xar qanday korxonaning, xissadorlik jamiyatining moliyaviy axvoli barcha 
uchun befark emas. Chunki, ularning moliyaviy axvoli davlat, xissadorliklar va 
ta’sischilarning manfatlariga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun 
korxonalarning moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega. 
Korxonalarda mulkiy va moliyaviy munosabatlarni rasmiy xujjatlashtirish 
uchun buxgalteriya xisobi olib boriladi. Davr oxirida u moliyaviy xisobot tuzish 
bilan yakunlanadi. Xujjatning moliyaviy xisobotlari esa xar 1 xo’jalik yili 

---

oxirida xissadorliklarning yoki ularning vakillarining umumiy yigilishida 
muxokama etiladi xamda tasdiklanadi. 
Xujjatning ta’sis xujjatlari va ta’sis shartnomasida kuzda tutilgan takdirda 
unga kredit ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a’zo bo’lgan 
assoo’iao’iyalarga, birjalarga va boshqa tashkilotlarga buxgalterlik xisobining 
nusxasi topshiriladi. 
O’z mablagi yoki mulkini xujjat faoliyatiga safarbar etgan investor yoki 
kreditor mulkdan jamiyatning nechogli samarali foydalanganini baxolay olishi, 
foydaning va dividentning to’g’ri xisoblanganiga ishonch xosil qilishi kerak. 
Moliyaviy xisobotning asosiy shakli buxgalterlik balansidir. 
Yangicha xisobot balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bozor 
iqtisodiyoti munosabatlariga muvofik keladigan darajada o’z ifodasini topgan. 
Xujjatning aktivlari balansda jamiyat tomonidan xisobot davrida tasarrufida 
bo’lgan va uning nazoratiga olingan vositalar xamda bergan qarzlarning qiymati 
sifatida ifodalangan. 
Passiv uzilishi vositalar qiymati va tushadigan daromadlarning kamayishiga 
olib keladigan qarz xamda kreditorlik qarzi bo’yicha jamiyat zimmasidagi 
majburiyatlardir. Aktivlar qiymatining passivlar qiymatidan oshishi jamiyatning 
o’ziga qarashli vositalarini tovarlar etadi va uning qiymati xisobot balansining 
passivida, o’ziga qarashli vositalar manbai bo’limida ifodalanadi. Shu yerda 
jamiyat foydasi xam o’z foydasini topadi. Xujjatning yangicha balansi 
aktivlarning 3 ta bo’limi va passivlarning 3 ta bo’limidan iborat. Balans 
aktivlarining 1-bo’limida asosiy vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari 
va pudratchilarga berilgan avanslar, uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar 
qiymati ifodalanadi. Shu yerda foydaning ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan 
vositalar amalga oshirilgan xisob kitoblar xam ifodalanadi. 
Balansning aktiv kismi 2-bo’limida jamiyat ixtiyoridagi moddiylashgan 
aylanma vositalar: ishlab chiqarish zaxiralari qiymati, tugallanmagan ishlab 
chiqarish, tayyor maxsulotlar va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlar beriladi. 
Ishlab chiqarishdagi arzon vositalar, maxsus jixozlar va moslamalar, maxsus 

---

kiyimlar va poyafzal dastlabki qiymatida ifodalanadi. Jamgarilgan emirilishi, 
eskirish qiymatiga esa aloxida modda shaklida balans passivida ifodalanadi. 
Balans aktivlarining 3- bo’limida gaznadagi va bank schetidagi mavjud pul 
mablaglari, qisqa muddatli qiymatli kogozlar sotib olishga qilingan sarflar va 
boshqa sarmoya sarflari, tovarlar va xizmatlar bo’yicha debitorlik qarzlari 
to’g’risida ma’lumotlar jamlangan. 
Balans passivining 1-bo’limida xujjatning o’ziga qarashli aktivlari manbai 
to’g’ri ma’lumotlar o’z ifodasini topgan. Bu yerda ustav fondi, maxsus fondlar, 
ta’minlash fondi, kelgusi davr daromadlari va balans foydasi, xisob-kitoblar va 
moliyaviy kapital qo’yilmalari bo’yicha kreditorlik qarzlarining xajmi kayd 
etiladi. Ushbu bo’limda asosiy fondlar va nomaterial aktivlarining eskirishiga 
qilingan ajratmalar, kam qiymatli vositalar, kutilayotgan xarajatlar va to’lovlarni 
koplashiga ajratilgan rezerv mablaglari, xam sotilmagan tovarlar savdo 
ustamasining jamlangan qiymati foydalaniladi. 
Balans passivlarining 2- bo’limida banklardan va boshqa mablaglardan 
olingan kredit to’g’risidagi ma’lumotlar ifodalanadi. Shu bo’limda barcha 
turdagi uzaytirilgan ssudalar bo’yicha jamiyatning bankdan qarzi to’g’risidagi 
ma’lumotni xam ifoda etiladi. Balansda bank kreditlari 3 modda bo’yicha 
turlarga ajratiladi: 
 qisqa muddatli kreditlar (1yilga); 
 o’rta muddatli kreditlar (1yildan 3yilgacha); 
 uzoq muddatli kreditlar (3 yildan ortik muddatga olingan kreditlar) 
Balans passivlarining 3 - bo’limida tulash muddati yuzaga kelgan kunidan 
boshlab, 1 yil mobaynida tugaydigan qisqa muddatli kreditorlik qarzlari 
ifodalanadi.Ushbu bo’limda tulash muddati 1 yildan oshmaydigan vekselh 
evaziga olingan qarzlar xam ko’rsatiladi. Uzoq muddatli veksellar bilan 
rasmiylashtirilgan qarzlar esa balans passivining 2- bo’limida “uzoq muddatli 
qarzlar” tarkibida ifodalanadi. 
Balans foyda xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijasi sifatida xar qanday 
jamoa uchun katta ijtimoiy-iqtisodiy axamiyatga ega. Balans foyda mazmunan 

---

brutto ko’rsatkich bo’lib, xujjat undan foydaga qo’yilgan soliqni tulagan kolgan 
sof foydaga egalik qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xujjatning barqarorligi sarmoyadorlarning 
diqqatini tortishi, boshqa korxonalar bilan raqobatlashga olishi uning rentabellik 
darajasiga boglik. Xo’jalikning rentabelligi uning foydaliligi bo’lib, foyda 
summasining vositalar qiymati va sarmoyaga nisbatan foiz xisobidagi darajasini 
bildiradi. Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko’rsatkichlari: 
 maxsulot rentabelligi; 
 ishlab chiqarish fondlari rentabelligi; 
 korxonalarga qo’yilgan qo’yilmalar rentabelligi -hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish fondlarining rentabelligi sotilgan maxsulot rentabelligi, 
fondlarning xajmi va tarkibi, aylanma vositalar aylanishi tezligi o’zgarishi, 
foyda o’zgarishi va boshqa kuplab omillar ta’sir etadi. 
Rentabellik ko’rsatkichlari sof foyda bo’yicha hisoblanadi.