Mavzu: kredit bo‘yicha foiz stavkalar va ularga ta’sir qiluvchi omillar

3. Tijorat banklarida kredit foiz stavkalari shakllanishining
huquqiy asoslari
Bozor munosabatlarini qaror topishi va rivojlanishi bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining muhim tarkibiy qismi hisoblangan bank tizimi
va kredit munosabatlarining qonuniy asoslarini shakllantirish zaruratini
keltirib chiqardi. Bank va bank faoliyatiga oid huquqiy islohotlar respublikamizda bozor iqtisodiyoti jarayonlariga moslashayotgan hozirgi rivojlanish davri bilan uzviy bog‘liq holda vujudga kelmoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi har qanday huquq sohasining asosiy manbasi hisoblanib, jumladan kredit munosabatlariga oid
qonunchilikning ham muhim manbasi va huquqiy asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Tijorat banklari va ulaming kredit munosabatlarini huquqiy
jihatdan tartibga solishda bank sohasiga taa lluqli qonunlar muhimdir.
Mamlakatimizda har qanday munosabatlami tartibga solish
borasidagi huquqiy me’yorlar va tartiblar 0 ‘zbekiston Respublikasining
Fuqorolik Kodeksida o‘z aksini topgan. Kredit munosabatlari
0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksiga muvofiq tartibga
solinadi. Fuqorolik Kodeksining 41-bobi «Qarz va kredit» to‘g‘risida
bo‘lib, uning ikki paragrafi kredit munosabatlariga bag‘ishlangan. Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, tomonlar o‘rtasida kredit bitimining shartnomaviy xarakterga ega ekanligidir. Kredit munosabatlarida ikki tomon, qarz oluvchi va kreditor ishtirok etib, ular o‘rtasida yuzaga keladigan o'zaro talablar va majburiyatlar shartnoma asosida mustahkamlanishi ko‘rsatib o‘tilgan.
«Banklar va bank faoliyati to ‘g‘risida»gi qonunning 3-bobi 31-
moddasiga muvofiq, banklar o‘z mijozlari bilan o‘zaro munosabatlami
shartnomalar asosida amalga oshiradi110. Kreditor va qarz oluvchi
o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasi huquqiy-iqtisodiy shartlami,
huquq va majburiyatlami aniqlaydi.
Qarzdor va kreditor o‘rtasida kredit shartnomasi yozma ravishda
tuzilib, tomonlar o'rtasida imzolanib huquqiy kuchga kiritiladi.
Fuqarolik Kodeksining 744-moddasiga muvofiq, kredit shartnomasida
bir tomon - tijorat banki yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor)
ikkinchi subyektga (qarzdorga) shartnomada ko‘rsatilgan miqdorda va
belgilangan shartlar asosida pul mablagiarini (kredit) berish, qarz
oluvchi esa olingan pul m ablagiarini va undan foydalanganlik uchun
foizlami qaytarish majburiyatini oladi.
Huquqiy nuqtayi nazardan qonuniy foizlar bilan shartnomaviy
foizlar farqlanadi. Qonuniy foizlar pul majburiyatlari bo‘yicha
qonunchilikda belgilangan tartibda o‘matiladi. Shartnomaviy foizlar
esa, qoidaga ko‘ra majburiyatlar o ‘z vaqtida bajarilmasa va uni bajarish
m aium bir muddatga cho‘zilgan hollarda majburiyat summasiga
nisbatan foizlar belgilash tomonlar o‘rtasidagi shartnomada
ko‘rsatilgan taqdirda yuzaga keladi. Qarz shartnomasi yoki mahsulot
sotish va xizmatlar ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnomalarda
shartnomaviy xarakterdagi foizlami belgilash mumkin. Bunda qarz
bitimlarida foizlami to iash shartnomada ko‘rsatilgandagina amalga
oshiriladi. Kredit shartnomasida esa, foizlami qonun asosda
belgilanishi majburiy hisoblanadi. Kreditor va qarz oluvchi kredit
shartnomasida toianishi lozim foizlami kelishib belgilamasa, bunday
kredit shartnomasi tuzilmagan hisoblanadi. Xuddi shu jihati bilan
kredit kredit shartnomasi qarz (pullik) shartnomasidan farq qiladi. Qarz
shartnomasi esa imzolangan hisoblanadi va unda foiz shartlari
boimasligi mumkin. Toianishi lozim bo‘lgan foizlar to‘g‘risidagi
shart kredit shartnomasidagi ta’minlanish xarakterini ifodalaydi.
Kredit summasiga hisoblanadigan foizlar bu kredit shartnomasidan
kelib chiqqan holda kredit muddati va qarz oluvchining shartnomada
qayd etilgan shartlarda va tartibda to‘lanadigan to‘lov hisoblanadi.
Huquqiy tasnif nuqtayi nazaridan kredit summasi uchun foiz bu bank
kreditor uchun uning ko‘rsatgan xizmatlari uchun toianadigan “pul
mukofoti” (kredit berilganlik uchun to‘lov) hisoblanadi. Bunday
mukofotni pul mablag‘larini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida
olinadigan bank kreditor daromadlarining bir turi sifatida qaraymiz.
Foizlar hajmi (foiz stavkasi) to‘g‘risidagi shart kredit shartnomasida
tomonlar o‘rtasidagi kelishilgan foiz stavka sifatida ifodalanadi. Bunda
foiz stavka hajmi tomonlar manfaatiga mos bo‘lishi lozim, ya’ni foiz
stavkasi miqdori nolga teng boimasligi va juda yuqori bo‘lmasligi lozim.
Bank kreditni foizsiz berganda, boshqa bitimni tuzish yoki qarz
oluvchidan boshqa manfaat ko‘zlayotgan bo‘ladi. Ushbu amaliyot
ayrim mamlakatlar bank amaliyotida mavjud bo‘lib, foizsiz kreditlar
taqdim etish orqali bank mijozlaridan boshqa ko‘rinishda daromad
olishni ko‘zlaydi.
Kredit shartnomasi konsensual shartnoma hisoblanib, u kredit
munosabatlari ishtirokchilari tomonidan imzolanishi bilanoq tuzilgan
hisoblanadi va huquqiy kuchga kiradi. Ammo, berilgan kreditga foizlar
shartnoma tuzilgan kundan emas, balki haqiqatda kredit mablag‘laridan
foydalanilgan davr uchun to‘lanadi. Bank kreditor va qarz oluvchi
o‘rtasida tuziladigan kredit bitimining o‘ziga xos xususiyati shundaki,
u ma’lum bir to‘lov evaziga tuziladigan, ya’ni qarzdor kreditorga kreditdan foydalangani uchun foiz, vositachilik - komission ko‘rinishida
haq to‘lashi haqidagi shartnomadir.
Kredit shartnomasining muhim elementlaridan biri foiz stavkalarining belgilanishidir. Bank kreditidan foydalanganlik uchun toiov
miqdori shartnomada ko‘rsatib oiiladi. Bank kreditor va qarz oluvchi
o‘rtasidagi shartnomaga muvofiq, bank kreditidan foydalanganlik
uchun foiz toiovlarini o‘z vaqtida qaytarishni qarzdordan talab qilish
huquqiga ega boiadi. Bundan tashqari, kredit shartnomasida bir
martalik vositachilik va komission haq toianishi belgilash mumkin
(qonunchilikda belgilangan tartibda). Ushbu shartlar kredit shartnomasining tegishli boiim ida aks ettirilishi lozim.
Demak, kredit foiz stavkasi qarz oluvchi va kreditor o‘rtasida
tuziladigan kredit shartnomada ko‘rsatib o‘tiladi. Endi kredit
shartnomasida kredit foizi miqdorini o‘matishning qonunlarda qayd
etilgan jihatlarini ko‘rib chiqamiz.
Qonunlar oliy yuridik kuchga ega 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi tomonidan
qabul qilinadigan huquqiy akt hisoblanadi. Qabul qilinadigan
qonunlarda hamma sohalar singari, bank faoliyatiga oid iqtisodiy
munosabatlaming asosiy mazmuni va ulami huquqiy jihatdan tartibga
solishning asosiy usullari, maqsad hamda vazifalari ko‘rsatilgan
bo‘ladi. Tijorat banklari operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalar, xizmat
haqi va komission toiovlar Qonun va qonun osti hujjatlariga muvofiq
banklar tomonidan mustaqil belgilanadi. Jumladan, «Banklar va bank
faoliyati to‘g‘rida»gi Qonunning 28-moddasi birinchi bandiga
muvofiq, bank kredit operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari va
vositachilik haqi miqdorini mustaqil belgilaydilar113. Kredit foiz
stavkasi va boshqa toiovlam i belgilash tartibi bank siyosatida o‘z
aksini topadi.
Respublikamizda tijorat banklari chakana xizmatlarining rivojlanib borishi, aholi va banklar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlami
takomillashtirishni talab etdi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan qabul qilingan «Iste’mol krediti to‘g‘risida»gi, «Ipoteka
to‘g‘risida»gi va «Mikromoliyalash to‘g‘risida»gi Qonunlariga
muvofiq, bank va qarzdorlar o‘rtasida kredit munosabatlari qonuniy
jihatdan tartibga solinadi. Xususan ularda bank kredit xizmatlarini
ko'rsatish shartlari, tartibi va ular bo‘yicha belgilanadigan foiz
stavkalaming huquqiy asoslari belgilab berilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Iste’mol krediti to‘g‘risida»gi
2006-yil 24-fevralda qabul qilingan Qonunning 7-moddasi 4-bandiga
asosan iste’mol kreditini berish qoidalari, kredit miqdori va muddati,
foiz stavkasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamma uchun ochiq boiishi
ko‘rsatilgan. Ushbu qonunning 10-moddasiga muvofiq bank va mijoz
shartnoma asosida kredit munosabatlari kuchga kirishi, shartnomada
foiz stavkasi ko‘rsatilishi va u tomonlar kelishuvi asosida o‘matilishi
belgilab qo‘yilgan.
«Mikromoliyalash to‘g‘risida»gi qonunning 8-moddasiga
muvofiq, kredit tashkilotlari qarz oluvchilarga mikromoliyaviy
xizmatlar ko‘rsatish qoidalarining ochiq bo‘lishini ta’minlashi lozim.
Banklar mikromoliyaviy xizmatlarni ko‘rsatishda mijozlarga moliyaviy
xizmat miqdori (summasi), muddati va undan foydalanganlik uchun
to‘lanadigan haq to‘g ‘risidagi ma’lumotlami taqdim qilishi kerak.
Ushbu qonunning 14-moddasida tomonlar o‘rtasidagi munosabatlar
shartnoma tuzilishi orqali amalga oshirilishi va unda foizlar yoki lizing
toiovlari miqdorini aniq belgilash Iozimligi ko‘rsatilgan. Shuningdek,
shartnomada ko‘rsatilgan mikromoliyaviy xizmat bo‘yicha asosiy
qarzlami qaytarish tartibi va unga hisoblangan foiz to‘lovlarini to‘lash
tartibi va muddatlari o‘z aksini topishi lozim. Bankdan olingan mablagiar muddatidan ilgari qaytarilishi va mijozlar haqiqatda foydalangan muddati uchun hisoblangan foizlami toiashi qonunning 19-
moddasida aks ettirilgan. Haqiqatda foydalanilgan davr uchun foizlar
toianish sharti kredit shartnomasida ham ko‘rsatilgan boiishi kerak.
Qonunlar asosida qabul qilingan qonun osti hujjatlar davlat
boshqaruvi organlarining o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan
me’yoriy hujjati boiib, bank faoliyatiga oid muayyan tartib -
qoidalami o‘zida mujassamlashtiradi. Tijorat banklarining kredit
operatsiyalari bo‘yicha foizlami belgilashning ikkilamchi huquqiy
manbai bu qonun osti chiqarilgan hujjatlardir. Markaziy bank о ‘zining
vakolatlaridan kelib chiqib 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida barcha
subyektlar ijro etishi majburiy boigan me’yoriy hujjatlami chiqarish
huquqiga ega. Markaziy bank tijorat banklarining kredit operatsiyalari
bo‘yicha qonunchilik doirasida normativ hujjatlami qabul qiladi.
Kreditlash bilan bogiiq me’yoriy hujjatlarda, ayniqsa imtiyozli
foiz stavkalar va ulami qoilash borasidagi tartiblar o‘z aksini topgan.
Imtiyozli foizlami o‘matishning birlamchi qonuniy asosi «Banklar va
bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 28-moddasi hisoblanadi. Unda
tijorat banklarining davlat dasturlarini kreditlash uchun Markaziy bank,
byudjet, byudjetdan tashqari fondlar kredit liniyalari va boshqa
manbalardan beriladigan kreditlari bo‘yicha foizlami o‘matishida
yuqori chegarasini Markaziy bank belgilashi qayd etilgan. Bunda
tijorat banklari orqali berilayotgan markazlashtirilgan resurslar uchun
toiov va eng asosiysi tijorat banklarining kreditlash amaliyoti bilan
bogiiq xarajatlarining qoplanishi e’tiborga olinadi. Tijorat banklari
tomonidan berilgan imtiyozli kreditlar banklarga minimal daromadni
olishni ta’minlashi lozim. 0 ‘zbekiston Respublikasida kichik biznes va
tadbirkorlikni moliyaviy qoilab-quvvatlash tijorat banklari orqali
amalga oshirilib, ularga imtiyozli foizli kredit resurslarining berilishi
qonun va qonun osti hujjatlarda ham o‘z aksini topgan. Xususan,
“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi
0 ‘zbekiston Respublikasi Qonunining 30-moddasiga muvofiq kredit
resurslaridan erkin foydalanish tartibi ko‘rsatiIgan114. Unda tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq, kredit resurslaridanerkin foydalanish huquqiga ega. Shuningdek, byudjetdan tashqari fond va jam g‘armalar m ablagiari hisobidan tadbirkorlik faoliyatining ustuvor yo‘nalishlarini rivojlantirishga ajratiladigan kreditlardan foydalanganlik uchun byudjet m ablagiari hisobidan imtiyozli foiz stavkalari belgilanishi qayd etilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 5-maydagi
“Mikrokreditbank” aksiyadorlik tijorat bankini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish tarmog‘i yanada kengaytirildi. “Mikrokreditbank” aksiyadorlik tijorat banki kreditliniyalari orqali boshlangich sarmoyani shakllantirish uchun, aylanma mablagiami toidirish va biznesni risvojlantirishga va mikrolizing xizmatlari uchun imtiyozli kreditlar berish boshlandi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 10-noyabrdagi
4051-sonli «Mikrokreditbank» aksiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik subyektlarini qoilab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga ko‘rsatiladigan mikromoliyaviy xizmatlar foiz stavkalari pasaytirilib inqiroz sharoitida ularning barqaror rivojlanishining manbai yaratildi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kredit foiziga ta’sir
ko‘rsatish uchun tijorat banklarini kreditlash hajmini oshirishi va shu
asosda ularning kreditga boigan talabini qondiradi hamda banklaming
likvidliligiga ta’sir qiladi. Markaziy bank pul massasi va foizlami
tartibga solishda qayta moliyalash siyosatini amalga oshirib, tijorat
banklariga qayta moliyalash kreditlarini beradi. Markaziy bankning
“Qayta moliyalash kreditlarini berish tartibi to‘g‘risida”gi
yo‘riqnomasiga muvofiq, qayta moliyalash kreditlari miqdori tijorat
banki tomonidan kredit resurslarini tartibga solish fondiga oikazilgan
m ablagiam ing 30 foizigacha, muddati 7 ish kunigacha, tijorat banki va
Markaziy bank o‘rtasida tuziladigan shartnoma asosida beriladi.
Taqdim qilingan kreditlar uchun yillik foiz stavkasi Markaziy bankning
amaldagi qayta moliyalash stavkasidan 1,3 marta oshiriladigan
miqdorda belgilanadi. Iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini kreditlash
uchun tijorat banklariga direktiv berilishi mumkin. Vazirlar
Mahkamasining qarorida (farmoyishlarida) ustuvor tarmoqlar va
obyektlar ro‘yxati, ajratiladigan direktiv kreditlar hajmi, ulami
qaytarilishini ta’minlash shakli, xizmat ko‘rsatuvchi tijorat banklari,
kreditning maqsadi, kreditni berish grafigi, foydalanganlik uchun foiz,
asosiy qarz va u bo‘yicha foizlami to‘lash muddati va tartibi
ko‘rsatiladi. Direktiv kreditlar bo‘yicha yillik foiz stavkasi, Markaziy
bank tomonidan pul-kredit siyosatining asosiy parametrlariga
asoslangan holda belgilanadi. Ushbu kreditlar bo‘yicha foizlami
hisoblash Markaziy bankning shu davrdagi qayta moliyalash stavkasi
asosida har oyda amalga oshiriladi va kredit shartnomasida o‘z aksini
topadi. Agar kredit shartnomasida boshqa tartib ko‘zda tutilsa,
shartnoma shartlariga amal qilinadi.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirishda bilvosita
instrumentlardan kengroq foydalanadi. Markaziy bank tijorat
banklariga lombard kreditini (qayta moliyalashtirish kreditining turi)
berish orqali iqtisodiyotdagi pul massasi va shu orqali foiz stavkalariga
o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Markaziy bank “0 ‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan banklarga lombard krediti berish tartibi
to‘g‘risida”gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvida
tasdiqlangan 1998-yil 22-avgustda 416-sonli yo‘riqnomasiga asosan,
tijorat banklariga lombard kreditini banklar arizalarini o‘zgarmas
lombard foiz stavkalari bo‘yicha qondirish yo‘li bilan, shuningdek,
yuzaga kelgan chegirish stavkalari bo‘yicha banklar arizalarining
auksionlarini o‘tkazish orqali beriladi. Banklarga lombard krediti uch
oy gacha bo‘lgan muddatga berilib, berilgan lombard kreditining
qaytarish muddati uzaytirilmaydi. Tijorat banklariga lombard krediti
o‘zgarmas foiz stavkasida beriladi va unda Markaziy bank Boshqaruvi
tomonidan tasdiqlangan va shartnoma tuzish sanasida amalda bo‘Igan
Markaziy bankning stavkasi asos qilib olinadi. Markaziy bank lombard
stavkasi o‘zgarganda lombard kreditidan foydalanganlik uchun foizlar
qayta o ‘matiladi. Foizlami hisoblash va ulami undirish Markaziy bank
Boshqaruvining lombard stavkasi miqdorini o‘zgartirish to‘g‘risidagi
qarori kuchga kirgan vaqtdan boshlab tuzilgan shartnoma bo‘yicha
amalga oshiriladi. Ushbu shartnoma bir tomonlama xarakterga ega.
Tijorat banklarida kreditlar operatsiyalari va ulaming buxgalteriya
hisobini yuritish 0 ‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq tashkil qilinadi. Ushbu Qonunga
muvofiq tijorat banklarining muomalalari va operatsiyalami hisobga
olishning tartib qoidalarini 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan tartibga solinishi 5-moddada ko‘rsatib o‘tilgan. Tijorat
banklarining berilgan kreditlari va ular bo‘yicha hisoblanadigan foizlar
bank balans hisobvaraqlarida aks ettirilib borilishi lozim. Bank
muassasalarida kredit foizlarining buxgalteriya hisobi Markaziy
bankning 2004-yil 27-noyabrdagi 25/9-sonli Qarori bilan tasdiqlangan
594-sonli “Tijorat banklarida kreditlaming buxgalteriya hisobini
yuritish tartibi to‘g‘risida”gi nizom va 2004-yil 30-yanvarda qabul
qilingan “Tijorat banklarida foizlami hisoblash to‘g‘risida”gi 1306 -
sonli nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Tijorat banklarida kreditlar
bo‘yicha foizlarni hisoblash va ulami buxgalteriya yozuvlarida aks
ettirish tartib - qoidalarini o‘zida mujassamlashtirgan. Shuningdek,
banklaming depozitlar va kreditlar bo‘yicha foizlami hisoblash
bo‘yicha Markaziy bankning 1998-yil 2-oktyabrda qabul qilingan 424-
sonli “Tijorat banklarida kreditlar va depozitlar bo‘yicha foizlami
hisoblash to‘g‘risida”gi nizomga asosan kreditlami foizlarini hisoblash
amalga oshiriladi. Ushbu tartib talablariga muvofiq bank kunlik asosda
balans hisob varag‘ida foizlami hisoblaydi. Kreditlar bo‘yicha foizlami
undirish kredit shartnomasida ko‘zda tutilgan muddatlar va davriylikda
amalga oshiriladi.
Tijorat banklarini foiz siyosatini amalga oshirishda Markaziy
banki 2003-yil 11-oktyabrdagi 27/7-sonli qarori bilan tasdiqlangan
“Foizlami o‘stirmaslik to‘g‘risida”gi 541-sonli nizomga muvofiq
kreditlar va ular bo‘yicha foizlami Moliyaviy hisobotlaming xalqaro
standartlariga muvofiq o‘stirmaslik tartibini belgilaydi. Tijorat
banklarida kreditlarga o‘stirmaslik maqomi berilishi, ya’ni bankning
berilgan kredit bo‘yicha hisoblangan foiz daromadini toTiq olish
ehtimoli mutlaqo qolmaganda yoki mijozdan asosiy qarzning
summasini to‘liq olish mumkin bo‘lmagan taqdirda, kreditga hisoblash
usulini qo‘Uash to‘xtatilishi tushuniladi. Tijorat bankining krediti
bo‘yicha foizlami balans hisobvaraqlarida hisobga olish to‘xtatiladi va
balansdan tashqari balans hisobvaraqlarda hisobga olib boriladi.
Shuningdek, Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining kredit
siyosatiga qo‘yiladigan talablari mavjud. Banklar kredit operatsiyalari
bo‘yicha foizlami o‘matishda alohida olingan kredit turlari bo‘yicha
mavjud qonun va me’yoriy hujjatlarga asoslanadi. Tijorat banklari
kredit siyosatining muhim elementi foiz stavkasi bo‘lib, u orqali
banklaming kredit operatsiyalari bo‘yicha foizlar o‘matilishi tartibi
belgilanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 22-fevral
2000-yilda qabul qilingan 429-sonli “Tijorat banklari kredit siyosatiga
nisbatan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi nizomga muvofiq bank
kredit siyosatini ishlab chiqadi. Kredit siyosati alohida huquqiy hujjat
bo‘lib, bankning kreditlash faoliyati maqsad va vazifalarini aniqlab
beradi.
Kredit siyosati amaldagi qonunchilik va m e’yorlarga asoslanib har
yili kamida bir marta ishlab chiqilishi va tasdiqlanishi lozim. Tijorat
banklari kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablardan biri kreditlar
bo‘yicha belgilanadigan foiz stavkalari va uni o‘matishga doir
qo‘yiladigan talablardir. Ushbu nizomning 2.9-bandiga muvofiq kredit
siyosati tijorat bankining kredit turlari va qarzdorlar toifalari bo‘yicha
belgilanuvchi foiz stavkalami o‘matishda foydalaniladigan omillami
o‘zida mujassamlashtirishi lozim. Tijorat banki kreditlar bo‘yicha foiz
hajmini belgilashda bank resurslari qiymatini, kredit operatsiyasini
amalga oshirish bilan bog‘liq bank xarajatlari, vositachilik haqi, kredit
sifatiga ko‘ra ehtimoliy yo‘qotishlar uchun zaxiralar me’yori va bank
minimal foyda olishini ta’minlovchi marjani hisobga olishi nazarda
tutilgan.
Kredit siyosatida bank qarz oluvchi mijozlarga ularning olgan
kreditlari bo‘yicha o‘matiladigan foiz stavkalarini belgilanishi tartibini
asoslab berishi lozim.
Tijorat banklari va mijozlar o‘rtasida tuziladigan kredit
shartnomasida iqtisodiyotda yuz beradigan inflyatsion ta’sir va bazaviy
stavkalarning o ‘zgarishini hisobga olishlari lozim. Bu ham bank
kreditlari va ularda olinadigan foizlaming qiymatiga ta ’sir ko‘rsatadi.
Suzib yuruvchi foizlami qoilash mexanizmini shartnoma shartlari
sifatida kiritish maqsadga muvofiq boiib, bank faoliyatida yuzaga
keadigan foiz risklarini kamaytiradi. Kreditlami suzuvchi foiz
stavkasida berish banklarga berilgan kreditlaming foiz stavkasiga
bozordagi foiz stavkalarining tebranishni hisobga olib tegishli
o‘zgarishlar kiritish imkoniyatini beradi va bank krediti foizi ssuda
bozorida foizning me’yori oshishi natijasida ko‘rilishi mumkin boigan
zararlardan qochish uchun zamin yaratadi.
Bank va mijozlar o‘rtasidagi munosabatlami huquqiy tartibga
solish, ulami ilmiy va amaliy jihatdan tahlil qilish dolzarb
masalalardan boiib, ushbu muammolami rivojlangan mamlakatlaming
bank qonunchiligi bilan solishtirish asosida ulami tajribasini o‘rgangan
holda xulosa va tavsiyalar berish, respublikamiz bank qonunchiligini
takomillashtirishga xizmat qiladi.
4. Kredit foiziga ta’sir qiluvchi omillar
Tijorat banklaming kreditlash operatsiyalari va bu jarayonda
yuzaga keladigan muammolardan biri kredit uchun foizlami belgilash
hisoblanadi. Kreditdan foydalanganlik uchun foiz bir qator omillar
ta’sirida yuzaga keladi va belgilanadi. Kredit uchun foizlami shakllanishida ta’sir qiluvchi omillami ikkita katta guruhga ajratilgan holda
o'rganiladi. Foiz stavkasining makroiqtisodiy darajada harakat
qilishdagi asos bo‘lib bozor jarayonlarining rivojlanishi va kreditga
to‘lov miqdorining erkin o‘zgarishi sharoitida xo‘jalikda o‘rtacha foyda
normasi hisoblanadi. Foyda normasidan u yoki bu tomonga
o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillami tashqi va ichki omillarga
bo‘lamiz.
Tashqi omillar banklar va banklaming kreditlash faoliyati bilan
bog‘liq bo‘lmasdan balki, tashqi ta’sir qiluvchi omillarga bo‘linadi.
Kredit foiz stavkasining o‘zgarish dinamikasi, butun iqtisodiyotga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Agar kredit foiz stavkasi talab va taklif asosida
shakllanadigan bo‘Isa, iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslari va
moliya bozorlaridagi muvozanat ta’minlanadi.
Markaziy bank pul-kredit siyosati va uning holati. Ushbu omillar ichida Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit
siyosatini yuqori ta’sirga ega deb baholaymiz. Sababi, mazkur omil
iqtisodiyotdagi pul massasiga ta’sir ko‘rsatadi va uning natijasida
kredit resurslariga nisbatan talab va taklifga ta’sir ko‘rsatadi.
Kredit uchun foiz stavkalami shakllanishida, bevosita Markaziy
bank pul-kredit siyosatining ta’siri yuqori boiadi. Chunki pul
bozorlaridagi ishtiroki orqali, pul-kredit siyosatini amalga oshirib pulga
boigan talab va taklifga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunda tijorat banklari
va Markaziy bank o‘rtasidagi kredit auksionlarini o‘tkazish, tijorat
banklarini qayta moliyalashtirish orqali mamlakatdagi pul bozorlariga
o‘zining ta’sirini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, mamlakatdagi
kutilayotgan inflyatsiya darajasi ham kredit foiz stavkasi darajasiga
ta’sir qiladi. Bunday sharoitda kreditning bahosi oshadi, chunki
m aium bir vaqt ichida bank krediti o‘zining oldingi qiymatini
qoplamasligi mumkin.
Pul bozoridagi talab va taklif nisbati. Mamlakatdagi pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, iqtisodiyot subyektlari pul bozorda
kreditga boigan talab va unga nisbatan tijorat banklari tomonidan
taklif qilinadigan kreditlar taklifi nisbati to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatadi. Kredit resurslariga boigan talab oshsa kredit foiz stavkasi
ortadi, aksincha taklif oshib borsa, u holda bank kredit foiz stavkalari
pasayadi.
Inflyatsiya sharoitida milliy valyuta jam g‘arish funksiyasini
xorijiy valyutalarga o'tkazadi va natijada valyuta bozorida xorijiy
valyutalarga boigan talab oshadi. Bunday sharoitda ulami tartibga
solishda foiz stavkasi asosiy ahamiyatga ega. Agar foiz me’yori
iqtisodiyotdagi baholar o‘sishini qoplasa, mijozlarda banklarga
nisbatan ishonch hosil boiadi. Buning natijasida bank depozit bazasi
oshadi hamda valyuta bozorida xorijiy valyutaga boigan talab
qisqaradi.
Inflyatsiya va bandlik darajasi. Mamlakatdagi inflyatsiya
darajasi keyingi ta’sir qiluvchi omillardan hisoblanadi. Inflyatsiya
darajasi yuqori sharoitda qarzga berilgan pul egasiga qaytib kelgunicha
o‘z qadrini to iiq yoki qisman yo‘qotishi mumkin. Ushbu sharoitda
kredit tashkilotlarining aktivlari qadrsizlinishi ro‘y beradi. Bugungi
kundagi kreditning qiymati berilgan vaqtdagi qiymatini qoplamaydi
yoki boshqacha so‘z bilan ifoda etganda kredit tashkilotlari yutqazadi.
Shu sababdan, kredit foiz stavkalarini shakllantirishda inflyatsiya
darajasini hisobga olish lozim. Bandlik darajasi yuqori bo‘lgan
sharoitda ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish barqaror
rivojlanishidan dalolat beradi. Bunday sharoitda kreditga boigan talab
mavjud va doimiy o‘sib borishi mumkin. Bu esa kreditlar foiz stavkasi
darajasini yuqori boiishini ta’minlaydi. Aks holda ishsizlik darajasi
oshib borishi, ishlab chiqarish qisqarishi va resurslarga b o igan ehtiyoj
kamayishi mumkin.
Iqtisodiyotda kutilayotgan inflyatsiya darajasi qanchalik yuqori
boisa, kredit taklifi kam boiadi. Kredit taklifi kamayishi natijasida
uning bahosi oshadi. Markaziy bankning ekspansionistik monetar siyosati (qayta moliyalash stavkasini tushirish, pul massasini ko‘paytirish)
pul massasining o‘sishiga, shuningdek, kredit taklifining ko‘payishiga
olib keladi. Buning natijasida esa bank aktivlari tarkibida sezilarli
o‘zgarishlar kuzatiladi. Ayniqsa qisqa muddatli kreditlaming kredit
portfelidagi ulushi keskin oshib boradi va uzoq muddatli kreditlar
hajmi qisqaradi.
Moliya borzori va bankiararo pul resurslari bozorining
rivojlanganlik darajasi
Moliya bozorining rivojlanishi qimmatli qog‘ozlar bilan bogiiq
operatsiyalami rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Bankiararo kredit
resurslari bozori kreditlar va investitsiyalami real iqtisodiyotga tez va
samarali qayta taqsimlash hamda joylashtirishni ta’minlaydi.
Bankiararo bozor zamonaviy bank tizimining asosini tashkil etib,
banklaming zarur m ablagiardan foydalanish imkoniyatlarini oshiradi,
bank operatsiyalari hajmining oshishini ta’minlaydi hamda zaxira
m ablagiam i band qilish zaruriyatini pasaytiradi. Bankiararo kreditlar
bozorida o‘rtacha foiz stavkalari bo‘yicha m aium otlar bilan ta’minlash
va shu orqali bankiararo kredit bozorida pul m ablagiarining milliy
ko‘rsatkichlarini aniqlash muhim hisoblanadi.
Bankiararo kredit bozori mexanizmining amal qilishi, foiz stavkalaming e’lon qilib borilishi tijorat banklarida kredit foiz stavkalarining
keskin tebranishlarini kamaytiradi hamda kelajakdagi holatini prognoz
qilish imkonini yaratadi.
Bankiararo raqobat kredit foiz stavkalarini va u bilan bogiiq
kreditlash xarajatlarini pasaytirishning samarali bozor vositasi hisoblanadi. Raqobat sharoitida banklar kredit foiz stavkalarini optimal
shakllantirish orqali mijoz bazasini oshirish, mavjud mijozlami saqlab
qolishi va yangi mijozlami keng jalb qilishi mumkin. Bank tizimida
sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish mijozlar manfaatlarini himoya
qilish bilan birga kreditlash ko‘lamini kengayishiga sezilarli yordam
beradi.

Xulosa
Ushbu omil dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga keladigan iqtisodiy tanglik yoki turli inqirozlar natijasida boshqa davlatlar bank-moliya tizimiga ta’simi keltirib chiqaradi. Chunki, bugungi globallashuv sharoitda dunyo mamlakatlari o‘zaro turli aloqalarga kirishadi.
Jahon mamlakatlari iqtisodiyotida yuz berishi mumkin bo‘Igan
inqirozlar natijasida bank tizimida foiz stavkalarining tez-tez o‘zgarishi
milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflyatsiyaning kuchayishi, valyuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi.
Iqtisodiyotning rivojlanish darajasi ham kredit foiz stavkasiga
ta’sir qiluvchi makrodarajadagi omillar qatoriga kiradi. Bunday
sharoitda kredit resurslariga bo‘lgan talab oshadi va aksincha taklif
qisqaradi. Natijada bank kredit foiz stavkalari oshishiga olib keladi.
Kredit foiz stavkalarini shakllanishiga boshqa turdagi omillaming
ta’siri boiishi mumkin. Masalan, qarzga olinadigan pulni foydalanish
yo‘nalishi yoki tadbirkorlik sohasi. Kredit tadbirkor uchun ko‘p foyda
keltirsa yoki iste’molchi ehtiyojini toiaroq qondirsa, foiz yuqori
bo‘Iadi, aks holda u pasayib ketadi.
Tijorat banklari kredit foiz stavkalarini shakllantirishda ichki
omillaming ta’siri ham yuqori hisoblanadi. Ichki omillar tijorat
banklari holatidan kelib chiqib baholanadi.