Mavzu: Lipidlar tuzilishi va funksiyalari

Mavzu bo‘yicha asosiy bilimlar bayon

LIPIDLAR, ya‘ni yog’lar xamda yogsimon moddalar xayvon va odam organizmiga ozika moddalar bilan kiritilib turadi. Organizm to’qimalarida ham doim ma‘lum miqdorda lipid mavjud,ular yog’ depolarida zaxira modda sifatida ko’p to’planadi, kam miqdorda xujayra strukturasiga kiradi. O’simliklarda lipidlar uglevodlardan sintezlanib, asosan, meva va donlarda, ayniksa, moyli urug’larda ko’p yig’ilgan bo’ladi. Binobarin, biz zaxira yog’ni STRUKTURA YOG’IDAN farklashimiz kerak.
Xayvon organizmida zaxira yoki xarakatchan yog teri osti yog kavatida, charvida,ichki parenximali a‘zolar atrofida tuplanadi. Yog’ depolari deb ataladigan bu to’qimalarda, shuningdek, jigarda tuplangan zaxira yog’ning mikdori ovkatlanish sharoitiga karab, juda kam uzgarib turadi. Umuman, xayvonlar deyarli cheksiz mikdorda yog tuplashi mumkinligini, bu yoglar zaxira yokilgi sifatida uglevod va oksillarga karaganda afzal ekanligini tasdiklaydigan dalillar bor. Yog’lar boshka moddalarga Karaganda uglerod va vodorodga boyroq, shuning uchun bir gramm yogdagi yoqilgi materiali bir gramm uglevoddagi yoki oqsildagiga karaganda ancha ko’pdir. Agar kalorimetrik bombada bu moddalar yondirilsa:

• 
  1 g oksil 5700 kal
  
• 
  1 g uglevod 4200 kal
  
• 
  1 g yog’ 9300 kal issiklik beradi.
  

Yog’lar tarkibida vodorod atomlari ko’p bo’lganidan ular yonganda suv ham deyarli ikki marta ortik hosil bo’ladi: 1 g yog’ yonganda 1.07 g, 1 g uglevod yonganda 0.55 g, 1 g oqsil yonganda esa faqat 0.41 g suv xosil buladi. Bu omil, ko’pincha, suv yetarli bo’lmagan sharoitda yashaydigan hayvonlar, ayniqsa, tuxumda embrionning o’sishi uchun katta axamiyatga ega. Tovuq tuxumi tarkibida ma‘lum va qat‘iy chegaralangan umuman aytganda, embrionning rivojlanishi uchun yetmaydigan miqdorda suv bo’ladi. Jo’ja embrioni tuxum ichida o’sadigan uch xafta mobaynida oksidlanadigan moddalarning 90 % i yog’larga to’gri keladi, shu yo’l bilan organizm o’zining suvga bo’lgan extiyojini qondiradi.
Lipidlar strukturasi va vazifasi Tirik tabiatda keng tarqalgan organik birikmalardan lipidlar (yunoncha,lipos-yog`) hisoblanadi. Ular qutblanmagan, suvda deyarli erimaydigan, kichik molekulali birikmalar bo`lib, organik erituvchilarda – efir, atseton, benzol va xloroformlarda yaxshi eriydi.Lipidlar sinfini tashkil qiluvchi moddalar turli xil strukturaga va biologic vazifaga ega bo`lgan birikmalardir. Barcha lipidlar yog` kislotalari va rangbarang spirtlarning murakkab efirlaridir. Mazkur sinfga kiruvchilarga xos xususiyat shuki, ular gidrofob (yoki lipofil) bo`lsalar ham, kimyoviy tabiati har xil bo`lib, tarkibida spirt, yog` kislotalari, azotli asoslar, fosfor kislotalari, uglevod va oqsillar uchraganligi uchun ularga aniq ta'rif berish ancha murakkab hisoblanadi. Yog` kislotalari-uzun alifatik zanjirli karbon kislotalari bo`lib, gidrofob
xossaga ega. Ko`pchilik yog` kislotalari monokarbon holatda, tarkibida С4 dan С26 gacha uglerod atomiga ega bo`lgan organik kislotalar topilgan. Tabiiy yog` kislotalar tarkibida juft uglerod atomi bo`lib, ular to`yingan va to`yinmagan holda bo`lishi mumkin. Yog` kislotalari-uzun alifatik zanjirli karbon kislotalari bo`lib, gidrofob xossaga ega. Ko`pchilik yog` kislotalari monokarbon holatda, tarkibida С4 dan С26 gacha uglerod atomiga ega bo`lgan organik kislotalar topilgan. Tabiiy yog` kislotalar tarkibida juft uglerod atomi bo`lib, ular to`yingan va to`yinmagan holda bo`lishi mumkin. To`yingan yog` kislotalarining jonli tabiatda ko`p uchraydiganlari palmitin, stearinlar bo`lib, to`yinmaganlarga olein kiradi. Paxta moyi tarkibida linol va linolen yog` kislotalar ko`proq uchraydi. Yog`lar tarkibida olien (30%), pal metin (15-50%) mavjud. Fiziologik vazifasi bo`yicha lipidlar zahirali va strukturalilarga bo`linadi. Zahirali (rezerv) yog`lar aksariyat bo`yrak, yurak, jigar, qorin bo`shlig`ida, teri ostida, ichak devorlarida to`planadi. Organizmning ehtiyojiga qarab energiya sifatida ishlatiladi. Bular asosan triglitsiridlardir. Qolgan yog`lar strukturali lipidlarga qo`shiladi. Lipidlar hayotiy jarayonlarda muhim va turli xil vazifalarni bajaradi: Lipidlar oqsillar bilan birikib, biologik membrananing strukturasini tashkil qiladi. Demak, ular biomembranalarda o`tkazuvchanlikni va nerv impulslarini uzatilishida ishtirok etadilar. Energetik vazifasi. Ular energiya sig`imi katta bo`lgan, hujayra yoqilg`isidir. 1 gr yog` oksidlanganda 39 kDj energiya ajraladi.Bu esa uglevodlarning shu miqdordagi energiyasidan ikki marta ko`pdir. Lipidlardagi energiya ixcham, kompakt zaxira holda adipotsitlarda, ya'ni yog` to`qimalarida to`planadi. Yog`lar termoizolyatsiya shaklida himoya vazifasini bajaradi. Lipidlar o`zlarining issiqlikni o`tkazuvchanlik xususiyati past bo`lganligi uchun organizm haroratini bir me'yorda saqlashda xizmat qiladi. Yog` qatlamlari organizmlarni turli xil mexanik jarohatlardan, o`simlik qobiqlari tarkibidagimumlar kasal tarqatuvchi infeksiyalardan va suvni ortiqcha sarflanishidan saqlaydi. Yog`lar tarkibidagi uzun uglevodorod zanjirida yog` kislotalar borligi uchun va kislorod kamligidan har bir gramm yog` oksidlanganida ko`p miqdorda suv molekulalari hosil bo`ladi. Kam suvli sharoitda yashaydigan hayvonlarning suvga bo`lgan talabi va tuxumdan jo`ja ochishda suvga bo`lgan ehtiyoji, asosan yog` kislotalarining oksidlanishi hisobiga qondiriladi. Inson tanasining 10-20% ini lipidlar tashkil etadi. Yoshi katta odamlarda 10-12 kg yog`lar bo`ladi, bu lipidlarning 2-3 kg strukturali yog`lariga to`g`ri keladi.
Zahiradagi lipidlarning 98% i yog` to`qimalarida to`planadi. Nerv to`qimalarida 25% gacha, biologik membranalarda esa 40%gacha strukturali yog`lar uchraydi (quruq vazniga nisbatan)
Lipidlarning sinflarga bo`linishi
Lipidlarni kimyoviy tarkibiga ko`ra ikki guruhga : oddiy va murakkab yog`larga bo`lish mumkin. Oddiy lipidlarning ko`pchiligi ikki komponentli
bo`lib, spirtlarning yog` kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlardir. Ularga yog`lar, mumlar (o`simliklarda) va steridlar kiradi. Murakkab lipidlar ko`p komponentli bo`lib, ularning tarkibida yog` kislotalar va spirtlardan tashqari azot asoslari, fosfat kislota va uglevodlar qoldig`I uchraydi. Ularga fosfolipidlar, glyukolipidlar, diol- va ornitinolipidlarni (mikroorganizmlarda) kiritish mumkin.
Oddiy lipidlar Yog`lar Yog`lar tabiatda keng tarqalgan bo`lib, hozirgi vaqtda ularning 600 dan ortiq turlari aniqlangan. Yog`lar kimyoviy jihatdan individual moddalar bo`lmay, ularning tarkibida ko`p atomli spirt - glitserinning yog` kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlari mavjuddir. Ularni atsilglitserinlar yoki neytral lipidlar deyiladi. Ularning umumiy formulasi quyidagicha ifodalanadi Нayvonlar yog`i ko`proq to`yingan yog` kislotalarga, o`simliklarniki esa to`yinmagan yog` kislotalarga boy bo`ladi. Uy haroratida hayvon lipidlari qattiq holda bo`lib, ularni yog`lar, o`simliklarniki esa suyuq holda bo`ladi, ularni moylar deb ataladi. To`yinmagan kislotalar ichida biologik jihatdan eng muhimlari linol, linolen, araxidon va linol kislotalar bo`lib, ular hayvonlar va odam organizmida sintezlanmaydi. Shuning uchun ular almashmaydigan yog` kislotalar deb ataladi va vitaminlar qatoriga kiritiladi. Glitserin tarkibidagi yog` kislotalarining har xil bo`lishi, ularning rangi, mazasi bir xil bo`lmasligiga sabab bo`ladi. Ularning rangi ajratib olingan ob'ektga, agar hayvon yog`i bo`lsa, oziqlanish sifatiga bog`liq bo`ladi. Masalan, qo`y yog`ining rangi oq, mol yog`i sarg`ish va hokazo. Ularning gidrolizlanishi ishqor ishtirokida borsa glitserin hosil bo`lib, yog` kislotalarining ishqoriy metallar bilan hosil qilgan tuzi - sovundir. Ma'lumki, yog` kislotalari kimyoviy jihatdan bir-biriga qarama-qarshi ikki xususiyatga ega. Bir tomoni bosh qismi qutblangan, suvda eruvchan, ikkinchi oxiri "dum" tomoni qutblanmagan, suvda erimaydiganlardan tashkil topgan. Demak, yog` kislotalari bir vaqtda suvda eriydigan va erimaydigan uglevodorodlardan tashkil topgan. Ular suv satxida monomolekulyar qatlamni tashkil qilib, suvga karboksil tomoni botgan bo`lib, tashqarida esa uglerod zanjiri bo`ladi. Suv sathidagi yog` kislotalarining monomolekulyar qatlami suvning sirt tarangligini bo`shashtirib, "yuvish" va "ho`llash" xususiyatini oshirib yuboradi. Sovunning ta'sirini shu asosda tushuntirish mumkin. Agar NaOH o`rniga KOН bo`lsa, suyuq sovun hosil bo`ladi. Shunday jarayonni sovunlanish deyiladi. Suyuq yog`larni qattiq yog`larga aylantirish (margarin ishlab chiqarish) vodorodni biriktirib olish reaksiyasiga asoslanadi. Bu jarayon sanoatda gidrogenlanish deb ataladi. Yog`larning sifati va xususiyatini aniqlashda turli xil konstantalardan (kislota soni, sovunlanish va yodlanish sonlari) foydalanish mumkin. Yod soni 100 gr yog` biriktirib olgan yodning gramm miqdori bilan ifodalanadi. Yog`ning yod soni qanchalik yuqori bo`lsa, uning tarkibidagi to`yinmagan yog` kislotalari ham shunchalik ko`p bo`ladi. Sovunlanish soni - 1 gr yog`ni neytrallash uchun sarf bo`ladigan KOH ning milligram miqdori. Bu ko`rsatkich yog`larning ishqorli gidrolizida hosil bo`ladigan yog` kislotalar miqdorini ko`rsatadi.
Нayvonlardagi va odamdagi zaxira yog` miqdori organizmning yoshiga, ovqatlanish darajasiga, muhitiga va boshqa omillarga bog`liq. Protoplazmatik, ya'ni strukturali yog`lar hujayra protoplazmasi tarkibiga kirib, oqsil hamda boshqa moddalar bilan murakkab komplekslar hosil qiladi va muhim biologik vazifalarni bajaradi. Ularning miqdori ovqatlanish darajasiga bog`liq emas.