Mavzu: Meda osti bezi shirasining tarkibi va sekretsiya jarayoning kashf etilishi odam medasining sekretor funksiyasini o’rganish metodlari. Reja

Insulin. Bu gormon oqsildir. Me'da osti bezidan insulin olish usulini rus shifokori L. V. Sobolev (1902) kashf etgan, keyinchalik esa kanadalik olimlar Best va Bantinglar (1922) ishlab chiqqan. Bu kashfiyot jahon ilm-fani tarixining yorqin sahifasidir, chunki talaygina odamlarning hayoti shuning natijasida qutqarib qolingan. Hozir insulinning kimyoviy tuzilishi aniqlangan. U nisbiy molekular massasi 6000 ga teng bo'lgan 51 ta aminokislotadan iborat. Insulin sintetik yo'l bilan olingan birinchi oqsilli moddadir.
Insulin organizmga yuborilganida jigar, skelet muskulaturasi, yurak muskuli, silliq muskuliar va boshqalarning hujayralariga qon plazmasidan zo'r berib glukoza o'tib turadi. Hujayralarda insulin ta'siri ostida glukozadan glikogen sintezlanadi. Insulin glukoza uchungina emas, balki aminokislotalar uchun ham hujayra membranalari o'tkazuvchanligini oshiradiki, bu oqsil sinteziga yordam beradi. Insulin yog' hujayralariga glukoza o'tishini kuchaytiradi, shu hujayralarda undan yog'lar hosil bo'ladi (anabolik ta'siri).
Shunday qilib, insulin glukozaning to'qimalarga o'tishini ta'min-laydi va shu bilan uning energetik, plastik va zaxira modda tariqasida o'zlashtirilishiga yordam beradi. Insulin miqdorining yetishmasligi uglevodlar, oqsillar va yog'lar almashinuvining buzilishiga olib keladi.
Qandli diabetning davosi insulin berib turishdan, ya'ni o'rinbo-sar davo qilishdan iborat. Kasallikning ba'zi formalarida insulinni har kuni va hatto kuniga 2—3 mahai yuborib turishga ham to'g'ri ke­ladi. Shu sababdan, ta'siri uzoq davom etadigan insulin unumlari olingan va ishlatiladi, masalan, protamin—rux—insulin shular jum-lasidandir.
Organizmga katta dozalarda insulin yuborish qonda glukoza konsentratsiyasining tez kamayib ketishiga (50—40 mg % gacha kamay-ishiga) olib keladi, shuning natijasida gipoglikemik koma degan hodisa boshlanishi mumkin. Venaga glukoza yuborish yo'li bilan organizmning shunday og'ir ahvolini bartaraf etib, asliga keltirsa bo'ladi.
Glukagon. Me'da osti bezining bu gormoni jigarda glikogen parcha-lanishini kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini ko'paytiradi. Glukagon yog' to'qimasida yog' parchalanishini ham tezlashtiradi. Shunday qilib, gluykagon insulinga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadigan gormondir.
Qondagi glukoza miqdorini gormonal yo'l bilan idora etib turishda qatnashadigan insulin bilan gluykagon sekretsiyasi o'z navbatida nerv sistemasining nazorat qilib boruvchi ta'siri ostida bo'ladi. Adashgan nervni ta'sirlash insulin hosil boiishini stimullasa, simpatik nervlarni ta'sirlash uni tormozlab qo'yadi. Chunonchi, ovqat hazm qilinib, qonga talaygina miqdorda glukoza o'tib turganda adashgan nerv yadrolari neyronlarining faolligi kuchayishi natijasida insulin sekretsiyasi ko'payadi. Jismoniy ish, his-hayajonlar vaqtida qondagi qand miqdorining ko'payib ketishi ham insulin sekretsiyasi kuchayishiga olib keladi. Qondagi glukoza konsentratsiyasining kuchayishi, aksincha, insulin sekretsiyasini tormozlaydi, lekin gluykagon hosil bo'lishi va ajralib chiqishini kuchaytiradi. Ana shunday mexanizmlar qonda qand miqdorining o'zgarmay turishini ta'minlab boradi.
Lipokain. Me'da osti bezining bu gormoni jigardagi letsitin hosil bo'lishi va yog' kislotalarining oksidlanishini kuchaytiradi, ya'ni yog'larning organizm tomonidan o'zlashtirilishiga yordam beradi.