Mavzu: Mehnat xarajatlari hisobi
Download 67.77 Kb.
|
kurs ishlari ishhaqi (3)
|
Mavzu:Mehnat xarajatlari hisobi MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………………….3 Asosiy qism Xarajatlar haqida tushuncha va uning turlari………………………………6 Mehnat xarajatlari tavsifi…………………………………………………13 Mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishi……………….24 Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish……………………………………………….31 Xulosa………………………………………………………………………. ……39 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………….41 Kirish
Ushbu masalalarni hal etish borasida buxgalteriya sohasida ham ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda, xususan inson mehnat qilar ekan uning hisobini to’g’ri tashkil etish va yuritish, to’lovlarni hamda ajratmalarni o’z vaqtida olib borishni taqozo etadi. Fuqarolarni mehnat qilishi uchun har qanday sharoitlar yaratilib ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mulkiy xissiyotini uyg’otishga oid qator tadbirlar qilinmoqda. Xususan Prezidentimiz o’zining bir qator qaror va qonunlarida bu kabi yuqoridagi masalalarga ijobiy yondashmoqda. Ma’lumki, mashhur besh tamoyillaridan biri bo’lmish ijtimoiy himoya qilish dasturi buning yaqqol asosidir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 24 dekabrdagi 562-sonli qaroriga muvofiq 1998 yilda ham mehnat sharoitlari o’ta zararli, o’ta og’ir bo’lgan ishchilarning daromadlaridan chegirmalar darajasi 25% dan oshmasligi hamda noqulay iqlim sharoitida ishlayotganlar daromadiga eng kam soliq stavkasi bo’yicha 15% miqdorida undirish tartibi ko’rsatib o’tilgan. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan o’sishini ta’minlovchi eng muhim omillaridan biri mehnat unumdorligini o’stirishdir. Hozirgi paytda xalqimiz oldida turgan mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy turmushini barqarorlashtirish tadbirlari, yaqin vaqt ichida iste’mol bozoridagi taqchillikni bartaraf qilish borasidagi vazifalarini bajarish uchun, birinchi navbatda, mehnat unumdorligini o’stirish talab etiladi. Keyingi paytda tarif tizimi va mehnatni muvofiqlashtirish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt jamoasiga beriladigan mukofotlari ularning mehnat hissalariga qarab belgilash borasida muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xodimlarning mehnatiga haq to’lash shakllari, tartibi va miqdori hamda daromadlarining boshqa turlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarilayotgan ishlarning murakkabligi va sharoitga qarab tabaqalash uchun davlat tarif stavkalari bo’yicha ish haqi, maoshlaridan mojl uchun foydalanishlari mumkin. 1991 yildan boshlab xo’jalik yurituvchi sub’ekt va tashkilotlarga ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish fondining miqdorini belgilaydigan nomativlar yuqoridan tasdiqlanmaydigan bo’ldi. Mehnat xarajatlarining me’yorlashtiriladigan miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab chiqish uchun aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining shaxsiy daromadi, ya’ni mehnat xarajati mablag’lari mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida qoldiriladigan foyda hisobidan beriladigan to’lovlardan iborat. Iste’molga yo’naltiradigan mablag’larni tartibga solish maqsadida soliq belgalangan. Iste’mol uchun yo’naltiriladigan mablag’lar deb, xo’jalik yurituvchi sub’ektdagi barcha xodimlarning mehnat haqi xarajatlari summasi, pul to’lovlari, shu jumladan, bir yildagi yil yakunlari bo’yicha mukofotlar, moddiy yordam, mehnat va ijtimoiy imtiyozlarni belgilashga atalgan summalar va yakka tartibdagi xususiyatlarga ega bo’lgan boshqa to’lovlar hamda ixtirolar, ratsionalizatorlik takliflar uchun to’lovlardan tashqari mehnat jamoasining a’zolari qo’shgan mablag’lari bo’yicha to’lanadigan daromadlar (dividendlar, foizlar)ga aytiladi. Hozirgi paytda ish haqini tashkil qilishni qayta qurishning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: xodimlarning juda keng bo’lgan doirasiga tegishliligi; birinchi marta ish haqini tashkil qilishning barcha qismlarini, ya’ni ta’rif tartibi, haq to’lash shakllari va mukofotlash tartibi, mehnatni muvofiqlashtirish, qo’shimcha haq to’lash mexanizmi, mehnatga haq to’lash fondlarini hosil qilish va foydalanish kabi elementlar kompleksini o’z ichiga oladi; mehnat jamoasining roli ayniqsa oshiriladi, mehnatning umumiy natijasiga har bir xizmatchi hissasini baholash hamda unga haq to’lash va mukofotlash miqdorlarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechishdagi ko’pchilik to’siqlar bartaraf qilinadi; Mehnat va ish haqiga tegishli reja topshiriqlarini hisobga olish va nazorat qilishda buxgalteriya hisobi muhim rol o’ynaydi. Chunki uning yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha bo’limlarida mehnat ko’rsatkichlarining bajarilishi va uning o’zgarishi haqida iqtisodiy asoslangan axborotlar yaratiladi. Mehnatkashlarning mehnat unumdorligini oshirish va xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishini yaxshilashga bo’lgan moddiy qiziqishlarini yanada oshirish maqsadida ularga to’lanadigan ish haqida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishining umumiy yakunini yaxshilash uchun to’lanadigan qismini oshirishga keng yo’l ochib berilmoqda. Shuning uchun sanoat xo’jalik yurituvchi sub’ektlaridagi buxgalteriya hisobining eng muhim vazifalaridan biri mehnat o’lchovi va unga haq to’lash ustidan nazorat qilib turishdir. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishini yozishdan asosiy maqsad mehnat xarajatlari hisobini o’rganish va uni buxgalteriya hisobida aks ettirish, ishlab chiqarish korxonalarida ishchi xodimlarga mehnat xaqini hisoblash yo’llarini o’rganishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun ushbu kurs ishiga qo’yilgan asosiy vazifalar quyidagilar: xarajatlar haqida tushunchaga va uning turlari haqida ma’lumotga ega bo’lish; mehnat xarajatining tavsifini o’rganish; mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishini ko’rib chiqish; mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish hisobini o’rganish. Kurs ishining tarkibi. Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qismda 4ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishining hajmi 42 betdan iborat. 1.Xarajatlar haqida tushuncha va uning turlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xarajatlar alohida o’rin tutadi. Xarajat foyda yoki boshqa manbani olish uchun resurslarni qurbon qilish deb ta'riflanishi mumkin. Masalan, mashina ishlab chiqarishda materiallar, elektr energiyasi, mashinaning yaroqlilik muddati (amortizatsiya) qiymati, mehnatga haq to'lash va boshqalar qurbon qilinadi. Biz bilamizki, ishlab chiqarish hech chiqarish aktivlarini sotib olish qiymati mavjud bo'la olmaydi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Iqtisodiy tahlil qilish , bugungi kunda ishlab chiqarish hajmi va xarajatlarni baholash usuli nisbatan amalga oshiriladi. Asosan, ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga bo’linadi. Ishlab chiqarish xarajatlari: doimiy xarajatlar- ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga bog’liq bo’lmagan chiqimlar (hududni qo’riqlash, ma’muriyatni, bino imoratlarni saqlash chiqimlari); o’zgaruvchan xarajatlar- ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko’rsatiladigan xizmat hajmiga bog’liq bo’lgan chiqimlar (materiallar xomashyo sotib olish, ishbay ishchilar mehnatiga xaq to’lash bilan bog’liq sarflar). To’liq (umumiy , yalpi) xarajatlar doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yig’indisi. Korxonalarda xarajatlar turlari va moddalarining yuzaga kelishi ularning asosiy, moliyaviy va investitsiya faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish korxonalarining xarajatlari asosan xomashyo, materiallar, yoqilg’i va mehnatga haq to’lash xarajatlari kabilardan iborat bo’ladi. Respublikamizda xarajat moddalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan (O’z.R. VM.ning 2003 yil 25 dekabrdagi 567-sonli qarori bilan bilan o’zgartirishlar kiritilgan) “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi Nizomga asoslanadi. Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin: Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar. Davr xarajatlari: sotish xarajatlari; ma’muriy xarajatlar; boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar: foizlar bo’yicha xarajatlar; xorijiy valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kurs farqlari; qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar. Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar ishlab chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya, asosiy vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini ifodalaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi schetlar belgilangan: 9610-“Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar”; 9620-“Kurs farqlaridan zararlar”; 9630-“Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar”; 9690-“Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar”. Mazkur schetlar tranzit schetlar hisoblanib, aktiv xarakterga. Ularning debet oborotlari xo’jalik muomalalari natijasida sodir bo’lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi. Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo’yilgan vazifalarga muvofiq xarajat elementlari va kalkulyatsiya moddalariga bo’linadi. Xarajatlarni elementlari bo’yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo’ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiya moddalari bo’yicha guruhlash esa mahsulotlar tannarxini aniqlashlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy ob’ektlariga sarflanadigan xarajatlar kiradi. Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko’ra bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to’lash (ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmat)larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishda foydalaniladigan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi. Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari aniq bir maxsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq va tannarxiga kiritiladigan chiqimlar. Ekspulatatsiya xarajatlari mashina, uskuna, transport vositalari va boshqalardan foydalanish bilan bog’liq chiqimlar. Muomala xarajatlariga qo’shimcha muomala chiqimlari (ishlab chiqarish jarayonlarini muomala sohasida davom etshi- qadoqlash, saqlash, sotiladigan joyga eltish va boshqa bilan bog’liq) va sof muomala chiqimlari (bevosita oldi sotdi operatsiyalari bilan bog’liq) xarajatlar kiradi. Muomala xarajatlari odatda iste’molchilar uchun (transportekspeditorlik chiqimlari, bojxona boji to’lash, port soliq va yi’gimlarini to’lash,bank xizmatlari uchun chiqimlar, vakillik xarajatlari), ishlab chiqaruvchilar uchun (savdo sotiq bo’linmasini saqlash, marketing tadqiqotlari, reklama, tarnsport ekspeditorlik chiqimlari, vositachilarga haq to’lash, sotishdan oldingi servis va texnika xizmati uchun chiqimlar, bank operatsiyalari bo’yicha xarajatlar, vakillik xarajatlari va boshqalar) va savdo uchun (tovarni xarid qilish, tashish, saqlash va sotish bilan bog’liq chiqimlar) alohida hisob-kitob qilinadi. Resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda “muqobil xarajatlar” tushunchasi (agar hozirgi mavjud ishlab chiqarish o’rniga muqobil ishlab chiqarish bo’lganida olinishi mumkin bo;lgan qiymat) qo’llanadi. Bu xarajatlarga foizlar va mulkdorlarga to’lanadigan haq ham kiritiladi. Xarajatlarni qisqartirish foydani ko’paytirishning muhim talabi hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari “Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi” Nizomga muvofiq, quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi: normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o’rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo’jalik buyumlari va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari. sotib olinadigan, kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar; tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha muomalalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov berish, ularni sifatini aniqlash uchun sinovlar o’tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish vositalarini tuzatish va boshqalar tegishli bo’ladi. Bevosita mehnat xarajatlari: bevosita ishlab chiqarish xodimlari, ishlab chiqarish jarayonida ishlayotgan mashina operatorlari va bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan boshqa xodimlar mehnat haqi xarajatlari. Shuningdek, “Xarajatlar tarkibi to’g’risida”gi Nizomga ko’ra, bevosita mehnat xarajatlariga quyidagilar kiritiladi: xo’jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar; kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar; ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan: texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq; ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar; hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar; aloqa, temir yo’l, daryo, avtomobil transporti va katta yo’llar xodimlarining va doimiy ishi yo’lda o’tadigan yoki qatnov tusiga ega bo’lgan boshqa xodimlarning ish haqiga, xo’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo’nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytgacha to’lanadigan yo’lda o’tgan har bir sutka uchun to’lanadigan ustamalar; qurilishda, rekonstruktsiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo’lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajargan xodimlar uchun ishning ko’chma va qatnov xususiyati uchun ustama; doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo’lgan xodimlarga ularning shaxtada (konda) ish joyiga jo’nab ketishlaridan oldin va orqaga qaytishlarigacha o’tadigan normativ vaqt uchun qo’shimcha haq; mehnatga haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishiga, shu jumladan rayon koeffitsientlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsientlar bilan belgilangan to’lovlar; xo’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan (yig’ilish punktidan) ish joyiga va orqaga qaytadigan yo’lda o’tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek xodimlarning meteorologiya sharoitlariga ko’ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yo’lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi, oklad miqdorida to’lanadigan summalar (vaxta usulida ishni bajarishda); ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to’lash; ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash: amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash; majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan holda, haq to’lash; donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash; davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash. xo’jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari. Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob-uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi. Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini amalga oshirishga imkon beradi. Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonani strategic maqsadini amalga oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar, yangi texnologiyalarni olib kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Korxonalar faoliyatida yarim o’zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi. Yarim o’zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o’zida ham o’zgaruvchan, ham doimiy xarajat xususiyatiga ega bo’lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon xizmati xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to’lanishi lozim bo’lgan summa – doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so’zlashuv xarajatlari esa o’zgaruvchan xarajatlar guruhiga kiritiladi. Ishlab chiqarish yo’nalishidagi hamma xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritiladi. Bu esa ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni to’liq va o’z vaqtida hisobga olish, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejash hamda ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat qilishga imkon beradi. Xarajatlarni hisoblashning muhim vazifalari bir qator. Birinchi tadbirkor u o’z mahsulotlari ulgurji narxlarda sotish maqsadida bir bazasini shakllantiradi. Mahsulot uchun qancha pul sarflaganini bilish muhim axamiyat kasb etadi. Bundan tashqari xarajatlarning hisob-kitob qilish ularni iloji boricha kamaytirib mahsulot ishlab chiqarish va foyda hisobiga sotish rejasini tuzadi. Texnologik ishlab chiqarish qiymati bu muayyan operatsiyalar bajarish uchun zarur bo’lgan xarajatlar summasi. Do’konlarda ishlab chiqarish korxonalarida aynan shu xarajat turi bor. Birinchi do’konga mahsulot talabini o’rganadi va barcha xarajatlar hisoblab chiqariladi. Bular tarkibiga ijtimoiy xavfsizlik hissasi, uning texnik operatsion xarajatlarini, ish haqi va do’kondagi ishchilarni o’z ichiga oladi. Bu xarajat turi zavod ichidagi rejalashirish va hisob-kitob narxlarini aniqlash uchun ishlatiladi. 2.Mehnat xarajatlari tavsifi Mehnat ishlab chiqarish jarayonining muhim elementidir. Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bo'yicha amalga oshiriladigan mehnat va iste'mol o'lchovi ustidan nazorat katta ahamiyatga ega. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementi bo’lib, mahsulot birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish hajmini bajarishga sarflanadigan mehnat o’lchamini belgilovchi, mehnatni normalashtirish hisoblanadi. Mehnatni normalash, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishning asosiy tarkibiy qismi sifatida, ishlab chiqarish normasini va vaqt normasini o’z ichiga oladi. Normal ish sharoitida belgilangan vaqt (soat, smena, oy) birligida ishlab chiqarsa bo’ladigan normalashtiriluvchi mahsulot birligi (dona, metr, tonna)ning miqdori ishlab chiqarish normasi bilan belgilanadi. Vaqt normasi esa ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min., soat) nazarda tutadi. Ish haqi ijtimoiy mahsulotning sarflangan mehnat miqdori va sifatiga muvofiq ishchilarning shaxsiy iste'mol fondiga yo'naltirilgan qismidir. Bundan tashqari, ijtimoiy mahsulotning bir qismi ijtimoiy ta'minot va madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish fondlariga tushadi. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish tannarxining eng muhim moddalari hisoblanadi. Tannarxga kiritish usuliga ko'ra, mehnat xarajatlari to'g'ridan-to'g'ri (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi) va bilvosita (boshqaruv, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar, ofis xodimlarining ish haqi) bo'lishi mumkin. Ish haqini hisoblash qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash tizimiga, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishga bog'liq. Mehnatga haq to'lash vaqt bo'yicha, ish haqi, ish haqi, agentlik mukofoti, ish haqi va boshqalar bo'lishi mumkin. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish chiqimlarining bir qismi sifatida mahsulot tannarxining shakllanishiga va pirovard natijada korxonaning foyda olishiga ta’sir qiladi. Mehnat xarajatlari hisobi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha yuritilishi mumkin1: • Mehnat xarajatlari hisobiga, ayrim bajarilgan operatsiyalar qiymati va ustama xarajatlar kiritilishi zarur; • Ish haqini hisoblashga, bajarilgan ish uchun ishchilarga ish haqi hisoblash, soliq organlariga, pensiya fondiga va boshqalarga to’lanishi lozim bo’lgan summani ro’yxatga olish bilan bog’liq hisoblashishlar. Jamiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish jarayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib kishining iste’molini qondiradigan mahsulot vujudga keltiriladi. Хo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tish sharoitida mehnatga haq to’lash, ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va xodimlarni himoya qilish sohasidagi davlatning ko’plab vazifalari bevosita korxonalarga berilgan. Mehnatga haq to’lashning shakllari, tizimlari va miqdorini, mehnat natijasiga qarab rag’batlantirishni korxonalar mustaqil o’zlari belgilaydi. «Ish haqi» degan tushuncha hozir qonunchilik asosida ishlamagan vaqtlari uchun ham pul va natura shaklida hisoblangan ish haqining barcha turlarini o’z ichiga oladi. Bozor munosabatlariga o’tish xodimlarga yana aksiya va obligatsiyalar bo’yicha dividend va foizlar tarzida boshqa manbalardan daromad olish imkoniyatini berdi. Har bir xodimning mehnat daromadlari, korxona faoliyatining pirovard natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi. Mehnat munosabatlarini, shu jumladan xodimlar mehnatiga haq to’lashni yuridik asosini mehnat to’g’risidagi qonuniy hujjatlar, korxonalarning jamoat shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. Daromadlarni indeksatsiya qilish va pulning qadrsizlanishi bilan bog’liq bo’lgan aholi zararlarini qoplash ijtimoiy kafolatdagi yangilik bo’lib hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlashda ijtimoiy sug’urta, pensiya fondi, bandlik fondi va boshqa davlat budjetidan tashqari fondlari alohida o’rin egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar hisobidan tashkil etilib, davlat budjetidan ajralgan holda faoliyat ko’rsatadi va muhim ijtimoiy tadbirlar va rejalarni moliyalashtirishda foydalaniladi. Mehnat xarajatlarini hisobga olish maqsadi – barcha ishchilar faoliyatining har bir turiga sarflagan vaqtni buyurtmaning alohida kartochkasida yoki tabelda qayd etish va shunga muvofiq soatbay stavkani qo’llashdir. Ishlab chiqarishga mehnat sarfini hisobga olish uchun mazmuni, shakli, harakat muddati jihatidan har xil juda ko’p boshlang’ich hisob hujjatlari mavjud. Bunga buyurtmaning hisob kartochkasi misol bo’la oladi, bu kartochkada aniq bajarilgan ish sarflari yoziladi. Shunday hujjatlardan yana biri ishga qatnashish vaqtini hisobga olish tabelidir, unda ishchilarni bajargan ish vaqti aks ettiriladi. Buyurtmaning hisob kartochkasi – bu aniq bir bajarilgan ishga sarflangan vaqt yozuvidir. Odatda u ishchi kuchining qiymatini ko’rsatadi. Vaqtni qayd etishning aniqligini ta’minlash uchun imkoni boricha xrona kartalardan foydalanish tavsiya qilinadi. Ishga qatnashish tabeli – bu ishchi ish vaqtini sarflagani to’g’risidagi yozuvdir. Ishga qatnashish tabeli buyurtmaning alohida hisob kartochkasi kabi aniq emas, buyurtma kartochkasi ma’lum operatsiya bilan bog’liq ishlar tugallangandan so’ng darhol ofisga qaytarilishi kerak. Ishga qatnashish tabeli qo’llanilgan hollarda band bo’lmagan ish vaqti to’la ochilmay qoladi. Mehnat xarajatlarining to'liq ro'yxati soliq kodeksida keltirilgan. Unda ko'rsatilgan to'lovlarni quyidagi toifalarga guruhlash mumkin: ostida to'lovlar tarif stavkalari, rasmiy ish haqi, ish haqi stavkalari (shtatda emas, balki tashkilotda bo'lgan xodimlarga va boshqalar); rag‘batlantiruvchi va rag‘batlantiruvchi to‘lovlar va nafaqalar (ishlab chiqarish natijalari uchun bonuslar, tarif stavkalari uchun ustamalar va boshqalar); ish rejimi yoki mehnat sharoitlari bilan bog'liq kompensatsiya to'lovlari (qo'shimcha ish vaqtidan tashqari ish uchun qo'shimcha to'lovlar, kompensatsiyalar). foydalanilmagan ta'til va hokazo.); uy-joy sotib olish uchun olingan kreditlar va qarzlar bo'yicha foizlarni to'lash xarajatlarini qoplash; xodimlarni saqlash bilan bog'liq xarajatlar (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bepul uy-joy, oziq-ovqat, ish kiyimi va boshqalar); uchun zaxiralarga ajratmalar yaqinlashib kelayotgan to'lov ta'tillar va ish staji uchun yillik ish haqini to'lash uchun. Bundan tashqari, mehnat xarajatlari xodimlarning hayotini ixtiyoriy sug'urta qilish, ixtiyoriy pensiya sug'urtasi, nodavlat pensiya ta'minoti shartnomalari bo'yicha xarajatlarni o'z ichiga olishi mumkin. tashkilotning mehnat pensiyalarining moliyalashtiriladigan qismiga qo'shimcha badallari sifatida. Ro'yxatga olingan barcha xarajatlar daromad solig'ini hisoblashda qo'shilishi uchun ular bir vaqtning o'zida quyidagi shartlarga javob berishi kerak: Qonunchilik normalarida (qonun hujjatlarining amaldagi normalari), mehnat shartnomalari va (yoki) jamoaviy bitimlar; Soliq kodeksida nazarda tutilgan mezonlarga javob berish (xarajatlar iqtisodiy jihatdan asoslangan, hujjatlashtirilgan, daromad olishga qaratilgan). Mehnat xarajatlari tarkibi: mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilgan va foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan mehnat xarajatlarining tarkibi. mehnat xarajatlari ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga kiritilgan. mehnat xarajatlariga xodimlarga naqd yoki natura ko'rinishidagi har qanday hisob-kitoblar, rag'batlantirish to'lovlari va nafaqalar, ish rejimi yoki mehnat sharoitlari bilan bog'liq kompensatsiyalar, mukofotlar va bir martalik rag'batlantirish hisoblari, ushbu xodimlarni saqlash bilan bog'liq xarajatlar kiradi. Ish haqiga quyidagilar kiradi: shaklda berilgan amalda bajarilgan ish uchun haq (tashkilot tomonidan qo'llaniladigan amaldagi shakllar va tizimlarga muvofiq uni hisoblash usulidan qat'i nazar) Pul yoki moddiy boyliklar; kompensatsiya yoki rag‘batlantirish to‘lovlari. Birinchisi ish joyida, alohida tarkibiy bo'linmalarda yoki umuman tashkilotda yuqori ishlab chiqarish natijalariga erishish uchun (mehnat shartnomasida nazarda tutilgan bonuslar, kasbiy mahorat va boshqalar), ikkinchisi maxsus ish uchun kompensatsiya uchun mo'ljallangan. alohida xodimlarning normal mehnat sharoitlaridan farq qiladigan sharoitlar (tungi vaqtda, ko'p smenali rejimda, og'ir yoki zararli sharoitlarda); sanoatning ayrim tarmoqlarida ishchilarga bepul yoki arzonlashtirilgan narxlarda beriladigan xarajatlar Milliy iqtisodiyot kommunal xizmatlar, uy-joy, kiyim-kechak va boshqalar, agar ular haqiqatda naturada taqdim etilmagan bo'lsa, unda kompensatsiya naqd pul berish yo'li bilan amalga oshiriladi; amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq yillik va qo'shimcha faol ta'tillar (yoki foydalanilmagan taqdirda kompensatsiya), o'smirlar uchun imtiyozli soatlar, emizikli onalarning ishidagi tanaffuslar, amalga oshirish uchun to'lash. davlat vazifalari, kasbiy muvofiqlikni tasdiqlash uchun tibbiy ko'rikdan o'tish bilan bog'liq vaqt; oliy o‘quv yurtlari, kollejlar, texnikumlar, litseylar va maktablar talabalari va talabalarining korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o‘tash davridagi ish haqi; bir martalik to'lovlar xalq xo'jaligining ma'lum bir sohasidagi mutaxassislik bo'yicha ish staji uchun ish haqiga ustama sifatida ish stajiga haq to'lash shaklida; amaldagi qonunchilikka muvofiq ishlamagan vaqt uchun turli to'lovlar (o'qish ta'tillari, ishdan bo'shatish to'lovi ishdan bo'shatilganda); ishchilarning ish haqini mintaqaviy tartibga solish zarurati tufayli to'lovlar (ushbu tartibga solish mintaqaviy koeffitsientlar bo'yicha to'lovlarni belgilash shaklida amalga oshiriladi); kam haq to'lanadigan ish uchun haq to'lash (ish beruvchining aybi bilan ish bo'lmagan taqdirda, u ishchini malakasi avvalgisidan past bo'lishi mumkin bo'lgan boshqa ishga o'tkazishi kerak; bu holda, agar xodim o'z majburiyatlarini bajarsa. yangi ish joyida ishlab chiqarish normasi, uning ilgari ega bo'lgan o'rtacha daromadiga qo'shimcha to'lov amalga oshiriladi ); ish haqi xodimlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimida o‘qish davrida asosiy ish joyidan tanaffus bilan; fuqarolik-huquqiy shartnomalarga muvofiq ishlarni bajarish uchun chetdan jalb qilingan xodimlarning mehnatiga haq to'lash, ularni bajarish va to'lash hujjatlarida smetalarda nazarda tutilgan miqdorlar doirasida; sug'urta tashkilotlari bilan xodim foydasiga tuzilgan majburiy va ixtiyoriy sug'urta shartnomalari bo'yicha ish beruvchilar tomonidan to'lanadigan to'lovlar. Ish beruvchining xarajatlari majburiy sug'urta xodimlar mehnat xarajatlari summasining 12 foizidan ko'p bo'lmagan miqdorda soliqqa tortish uchun hisobga olinadi. Ixtiyoriy sug'urta shartnomalari bo'yicha badallar mehnat xarajatlari summasining 6 foizidan ko'p bo'lmagan miqdorda xarajatlarga kiritiladi. tomonidan moliyalashtiriladigan ish haqi xarajatlari bundan mustasno, ish haqi fondini tashkil etuvchi boshqa to'lovlar sof foyda korxonalar va boshqa maqsadli daromadlar. Mehnat xarajatlari tarkibidan tashqari, ish haqi xarajatlarini qayta ishlash uchun buxgalteriya hujjatlari shakllarini ham bilish kerak. Birlamchi hujjatlar ulardan foydalanishning ishonchliligi va oqilonaligi talablariga javob berishi, to'ldirish, guruhlash, qayta ishlash va nazorat qilishda sodda bo'lishi kerak. Tashkilot turiga, texnologiyasiga va ishlab chiqarishni qurish printsipiga, shuningdek mahsulotning tabiatiga mos keladigan hujjatlarni aniq tanlash muhimdir. Ish haqini to'lash xarajatlarining bir qismi sifatida xodimlarga pul va moliyaviy ko'rinishdagi to'lovlarni kiritish mumkin. To’g’ri va yordamchi mehnat. To’g’ri ish haqi ishlab chiqarish mehnat xarajatining mahsulotni tayyorlash bilan oson bog’lash mumkin bo’lgan xarajatlar qatoriga kiradi. Bevosita ishlab chiqarish mehnati xarajatlariga ishchilarning ishlab chiqarish liniyasidagi, yig’uv konveyeridan aniq buyurtmani bajarish bilan bog’liq mehnatini kiritish mumkin.Mahsulot tayyorlash bilan bevosita bog’liq bo’lmagan mehnatni yordamchi yoki bilvosita mehnat deyiladi. Bu xarajatlar ishlab chiqarishning ustama xarajatlariga qo’shiladi va so’ngra joriy davr oxirida mahsulotga tegishli stavka bo’yicha taqsimlanadi. Bilvosita mehnatga sex boshliqlari, brigadirlar, muhandis xodimlar, qorovullar, sex farroshlari mehnati kiradi. Noishlab chiqarish xodimlarining, ya’ni mahsulotni sotish bilan shug’ullanadigan xodimlarning ish haqi va ma’muriy boshqaruv xodimlarining ish haqi hisobot davridagi sarflar sifatida hisobga olinadi (davr xarajatlarida) va bunday xarajatlar vujudga kelishiga qarab foyda va zararlar schetiga hisobdan chiqariladi. Band bo’lmagan ish vaqti yoki bekor turgan vaqt – bu unumsiz, lekin haq to’lanadigan vaqtdir. Bartaraf etiladigan bekor turish rejalashtirish yaxshilanganda xoli bo’lish mumkin bo’lgan vaziyat oqibatida vujudga keladi. Bunday bekor turish bo’yicha sarflar mahsulot tannarxiga kiritilmasligi, balki foydalar va zararlar schetiga hisobdan chiqarilishi kerak. Bartaraf etsa bo’ladigan asosiy bekor turish hollari quyidagilardir2: • Ishlab chiqarish jarayonining to’xtab qolishi (uskunalarning sinishi, materiallarning etishmasligi, ishni yaxshi rejalay olmaslik); • Boshqaruv qarorlari (buyumlarning texnik xususiyatini o’zgartirish, omborda materiallarning yo’qligi, rejalarning o’zgarishi). Muqarrar bekor turish korxonaning nazorat qilib bo’lmaydigan yoki muqarrar xarajatidir. U odatdagi ish sharoitidan yoki tashqi omillardan, choy ichishga tanaffusdan, to’satdan mahsulotga talabning kamayishi, ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo yetkazib beruvchida boshlang’ich ish tashlashdan kelib chiqadi. Bunga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan (ularni umumiy ishlab chiqarish sarflari schetida aks ettirish yo’li bilan) xarajatlarning bir qismi sifatida qarash mumkin. Ish vaqtidan ortiqcha vaqt– bu mehnat qonunida belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ma’lum davr bo’lib, unga odatda ustama sifatida haq to’lanadi. Asosiy ishchilar uchun ortiqcha vaqt quyidagi sabablar bilan zarur bo’ladi: 1)ishlab chiqarish jarayonida to’la ishlanmagan vaqtni to’ldirish; 2)dastlab rejalashtirilgan mahsulot miqdorini ko’paytirish. Bartaraf etish imkoni bo’lgan ortiqcha ish vaqti xarajatlarini odatda shu davridagi foydalar va zararlar schetiga o’tkazib, hisobdan chiqariladi. Muqarrar yoki zaruriyish vaqtidan ortiqcha ishlar qiymati uni umum ishlab chiqarish xarajatlari schetiga o’tkazish yo’li bilan mahsulot tannarxiga qo’shiladi. Mukofot haqi asosiy xodimlarga va yordamchi ishlab chiqarish xodimlariga yuqori ishlab chiqarish ko’rsatkichlari uchun to’lanadi, unga oddiy ishlab chiqarish xarajati deb qaraladi va mahsulot tannarxiga kiritiladi (umum ishlab chiqarish xarajatlariga kirtish yo’li bilan). Noishlab chiqarish xodimlariga to’langan rag’batlantirish mukofotlari shu davrdagi foyda va zararlar schetiga o’tkaziladi. Ish haqiga quyidagilar kiradi: qo'shimcha to'lovlar va nafaqalar; rag'batlantirish to'lovlari. Ilmiy daraja uchun qo'shimcha to'lovlar ish haqining ajralmas qismi hisoblanadi, agar: ular mehnat shartnomasida nazarda tutilgan; ilmiy daraja xodimning kasbiy faoliyati bilan bog'liq bo'lgan mutaxassislik bo'yicha beriladi. Misol uchun, xodim huquq fanlari doktori darajasiga ega va uni taqdim etadigan konsalting kompaniyasida yuridik xizmatlar bo’yicha ishlaydi. Bunda ilmiy daraja uchun qo‘shimcha to‘lov, agar mehnat shartnomasida nazarda tutilgan bo‘lsa, ish haqining ajralmas qismi bo‘ladi. Agar shunga o'xshash darajaga ega bo'lgan xodim, masalan, savdo bo'limi boshlig'i sifatida ishlayotgan bo'lsa, bunday qo'shimcha to'lovlar iqtisodiy jihatdan oqlanmaydi. Davlat mukofotlari uchun qo‘shimcha to‘lovlarga kelsak, ular quyidagi hollarda rag‘batlantirish to‘lovlari sifatida belgilanishi mumkin: muayyan yutuqlari uchun davlat mukofoti kasbiy faoliyat yoki xodimning ishlab chiqarish faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lgan ilmiy yutuqlar uchun; davlat mukofotlari uchun qo'shimcha to'lov mehnat yoki jamoa shartnomasida nazarda tutiladi. Misol uchun, xodim mikrobiologiya sohasidagi ilmiy yutuqlar uchun davlat mukofotiga sazovor bo'ldi. U veterinariya ishlab chiqaruvchi korxonada ishlaydi dorilar. Bunda davlat mukofoti uchun qo‘shimcha haq to‘lash rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi. Agar ushbu korxonada ishlaydigan xodim odamlarni qutqarishda ko'rsatgan jasorati uchun davlat mukofotiga sazovor bo'lgan bo'lsa, bunday mukofot uchun qo'shimcha to'lovlar rag'batlantiruvchi to'lovlarga taalluqli emas. Va ularni xarajatlarga kiritish mumkin emas. Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementi bo’lib, mahsulot birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish hajmini bajarishga sarflanadigan mehnat o’lchamini belgilovchi, mehnatni normalashtirish hisoblanadi. Mehnatni normalash, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishning asosiy tarkibiy qismi sifatida, ishlab chiqarish normasini va vaqt normasini o’z ichiga oladi. Normal ish sharoitida belgilangan vaqt (soat, smena, oy) birligida ishlab chiqarsa bo’ladigan normalashtiriluvchi mahsulot birligi (dona, metr, tonna)ning miqdori ishlab chiqarish normasi bilan belgilanadi. Vaqt normasi esa ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min., soat) nazarda tutadi. Mehnatga haq to’lashda ishning sifatini, ishlab chiqarish normalarini bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma’lum tartibini belgilash zarur. Demak, korxonada mehnatga haq to’lashni tashkil etish biri-biriga bog’liq bo’lgan uchta elementlar bilan aniqlanadi: tarif tizimi, mehnatni normalashtirish va mehnatga haq to’lash shakllari. Sifat jihatidan mehnat tarif tizimi bilan baholanadi, sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash tartibi esa mehnatga haq to’lash shakllari bilan aniqlanadi. Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tarif setkasi asos bo’lib hisoblanadi. Тarif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur sohaning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Тarif tizimiga quydagilar kiritiladi: - bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini belgilovchi tarif stavkasi; - haq to’lashda ish va ishchilarning (malakasi) turli razradlari orasidagi munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi; - tarif-malakaviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif setkasiga binoan ish va ishchining razradi aniqlanadi. Oddiy ishlar 1-razradli ishchining tarif stavkasi bilan to’lanadi. Mehnat malakasi darajasiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif koeffitsiyentiga, qarab qolgan razradlarning tarif stavkalari bu razraddan ortiq bo’ladi. Tarif razradi har bir ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish bajarish normalarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif stavkasidan foydalaniladi. Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 16 sentyabrdagi 775-son qaroriga 1-ILOVA
Izoh. Tarif stavkasi miqdorini (lavozim maoshini) belgilash uchun tarif koeffitsienti mehnatga haq to’lashning qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdoriga ko’paytiriladi. Ishchining ish haqi yoki oklad summasini aniqlash uchun birinchi razryadning mehnatiga to’lanadigan summani mazkur ishchiga belgilangan razradning koeffitsiyentiga ko’paytirish kerak. Yuqorida keltirilgan yagona tarif setkasini budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilot va korxonalar qo’llashga majbur. Shunday qilib, xarajatlarda qo'shimcha to'lovlarni hisobga olish mumkin. Ammo ular mehnatga haq to'lash tizimida ta'minlangan bo'lsa va xodimning yutuqlari uning kasbi va tashkilotdagi faoliyati bilan bevosita bog'liq bo'lsa. Aks holda, qo'shimcha to'lovlar ish haqi bilan hech qanday bog'liq bo'lmagan iqtisodiy asossiz xarajat sifatida to'liq tan olinishi mumkin. 3.Mehnat xarajatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirilishi Mehnat xarajatlari mahsulot tannarxining muhim elementi bo'lib, moddiy ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlarida barcha ishlab chiqarish xarajatlarining uchdan bir qismiga etadi. Shuning uchun mehnat xarajatlari hisobini aniq tashkil etish va ularni kalkulyatsiya ob'ektlari o'rtasida aniqroq taqsimlash mahsulot tannarxini hisoblash ishonchliligining muhim sharti hisoblanadi. Mehnat xarajatlarini hisobga olishda ushbu xarajatlarni xarajatlar sohalari va ularning paydo bo'lish joylari (sex, brigada, uchastka, bo'linma va boshqalar) bo'yicha oqilona aks ettirish kerak. Normativ hujjatlarda u yoki bu yo'nalishda xarajatlarni hisobdan chiqarish tartibini belgilash kerak. Barcha mehnat xarajatlari hujjatlashtirilgan bo'lishi kerak. Ratsional ravishda tashkil qilish muhimdir asosiy hujjatlar, ayniqsa ishlab chiqarishni hisobga olish uchun, chunki bu hujjatlar ma'lum turdagi mahsulotlarga mehnat xarajatlarini kiritish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishga sarflangan mehnat xarajatlarini ma'lum turdagi mahsulotlar tannarxiga kiritish uchun ish haqini asosiy va qo'shimchaga bo'lish qo'llaniladi. Ko'pincha bilvosita xarajatlarni taqsimlash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi alohida ahamiyatga ega. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar ayrim turdagi mahsulotlar tannarxiga “Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha ajratmalar” alohida bandida tegishli turdagi mahsulotlar (ishlar, ishlar) tannarxiga kiritilgan ish haqiga foizlarda (amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan) xizmatlar kiritiladi. Mehnat xarajatlari ishlab chiqarish tannarxining eng muhim moddalari hisoblanadi. Tannarxga kiritish usuliga ko'ra, mehnat xarajatlari to'g'ridan-to'g'ri (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi) va bilvosita (boshqaruv, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar, ofis xodimlarining ish haqi) bo'lishi mumkin. Mehnat xarajatlari buxgalteriya hisobida tan olinadi va ular to'langan paytda emas, balki tashkilotning majburiyatlari sifatida aks ettiriladi. Va bunday ehtiyoj tashkilotdagi xodimning har bir soatida paydo bo'ladi. Shuning uchun ish haqi bo'yicha majburiyatlar sintetik hisobda xarajatlarni tan olish sifatida aks ettiriladi. Ish haqini hisoblash qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash tizimiga, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishga bog'liq. Mehnatga haq to'lash vaqt bo'yicha, ish haqi, ish haqi, agentlik mukofoti, ish haqi va boshqalar bo'lishi mumkin. Mehnatga haq to'lash bo'yicha hisob-kitoblar mehnat xarajatlarini hisobga olish uchun dastlabki hujjatlar va tashkilotda ishlab chiqilgan mehnatga haq to'lash shakllari bo'yicha me'yoriy hujjatlarga asoslanadi. Ish haqini hisoblash uchun quyidagi hujjatlar asos bo'ladi: Kadrlar jadvali; Xodimlarning mehnatiga haq to'lash to'g'risidagi nizom bilan tasdiqlangan; Vaqt jadvali; ish tartibi; ishlab chiqarishni hisobga olish varaqasi; Bonus to'lash uchun buyurtma; Mehnat shartnomasi va bajarilgan ish dalolatnomasi; Mehnat munosabatlari va mehnatga haq to'lash bilan bog'liq boshqa hujjatlar. Xodimlar bilan hisob-kitoblarni hujjatlashtirish mehnatga haq to'lashni hisobga olishning ajralmas qismi hisoblanadi, chunki ish haqi ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish hujjatlariga muvofiq hisoblanadi. Vaqt bo'yicha ish haqi bilan bunday hujjat ichki, birlamchi, yig'ma va vaucher buxgalteriya hujjati bo'lgan vaqt jadvali (standart shakl No T-13), shuningdek ish vaqtini operativ qayd etish reestri hisoblanadi. Har bir xodim tomonidan bajarilgan ish hajmini natura ko'rinishida o'lchash va hisoblash va vaqt birligi uchun rejalashtirilgan, standartlashtirilgan vazifalarni belgilash imkoniyati mavjud bo'lgan taqdirda, mehnatga haq to'lashning dona to'lov shaklida ishlab chiqarishni hisobga olish tashkil etilishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarishni hisobga olish hujjatlari tashkilotga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori va sifati va bajarilgan ishlar to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etishi kerak; bajarilgan ishlar hajmining bu holda iste'mol qilinadigan materiallar, xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar miqdoriga muvofiqligi to'g'risida; ishlab chiqarish standartlarini amalga oshirish darajasi va ish haqi miqdori bo'yicha. Barcha ishchilar ishlab chiqarish hisobi ustalar, ustalar va boshqa ishchilar tomonidan yuritiladi. Ishlab chiqarishning xususiyatiga, tashkil etish va mehnatga haq to'lash tizimiga, sanoatda mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga qarab, birlamchi buxgalteriya hujjatlarining quyidagi shakllari qo'llaniladi: qismlarga buyurtma, marshrut varaqasi (xarita), ishlarni ishlab chiqish va qabul qilish to'g'risidagi hisobot. smenada, buxgalteriya hisobini ishlab chiqish kartalari (bayonotlari), vaqt jadvali, bajarilgan ishlarni qabul qilish dalolatnomasi, buyurtma va boshqalar. Shakldan qat'i nazar, birlamchi hujjatlar quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak: ish joyi (ustaxona, uchastka, bo'lim va boshqalar), hisob-kitob davri (yil, oy, kun), xodimning familiyasi va bosh harflari, uning xodimlar soni va unvoni. , xarajatlarni hisobga olish kodi (mahsulot, buyurtma, schyot-faktura, xarajat moddasi), ishning nomi, rejalashtirilgan va haqiqiy hajm, bajarilgan ish birligi narxi, haqiqiy daromad. Ushbu hujjatlar texnologik xaritalar, joriy me'yorlar va narxlar asosida sex (uchastka) ishlab chiqarish dasturiga, ish jadvaliga muvofiq to'ldiriladi. Ushbu hujjatlar ishni boshlashdan oldin tuziladi va ishchi yoki jamoaga topshiriladi. Ish oxirida texnik nazorat bo'limi haqiqiy sarflangan vaqtni va ishlab chiqarilgan, qabul qilingan yaxshi mahsulotlar miqdorini qo'yadi va rad etadi. Ushbu hujjatlar ish boshlig'i, normalizator va usta (agar ish jamoa tomonidan bajarilgan bo'lsa) tomonidan imzolanadi va tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Bir martalik ishlab chiqarishda, individual (takrorlanmaydigan) mahsulotlar ishlab chiqariladi, buyum uchun asosiy hujjat kiyim hisoblanadi. Shakl bo'yicha individual kiyimlar (bir kishi uchun) va brigada (jamoa) kiyimlari farqlanadi; amal qilish muddati bo'yicha - bir martalik (bir xil buyurtma, ishlab chiqarish tannarxining kodi bilan bog'liq bir smena yoki oy davomida bir turdagi ish uchun) va jamlangan buyurtmalar. Ammo butun hisobot davri yoki uning yarmi uchun jamlangan buyurtmalar yanada mukammal hisoblanadi. Bunday kiyimda normallashtirilgan vazifalar va ularning bajarilishi ketma-ket qayd etiladi. Ular oyning har yarmi uchun hisoblanadi. Oyning oxirida kiyim-kechak yopiladi va buxgalteriya bo'limiga topshiriladi, u erda uni keyingi qayta ishlash amalga oshiriladi: buxgalteriya ma'lumotlarini to'ldirishning to'g'riligi, daromad miqdori va normallashtirilgan vaqt soatlari soni tekshiriladi. hisoblab chiqiladi, umumiy daromad miqdori va standart soatlar aniqlanadi. Agar oy oxiri bilan bir qatorda ish tugallanmagan bo'lsa, unda bajarilgan qism baholanadi va ishni bajarish uchun keyingi oy uchun buyurtma beriladi. 18 yoshgacha bo'lgan xodimlar bundan mustasno, tashkilotga kirganidan keyin 11 oy o'tgach, birinchi ta'tilni olish huquqi xodimlar uchun paydo bo'ladi; rezervga o'tkazilgan va tashkillashtirilgan ishga qabul qilish tartibida ishga yuborilgan harbiy xizmatchilar - uch oylik ishdan keyin; ayollar - tug'ruq ta'tilidan oldin yoki darhol keyin; chernobil AESdagi halokat natijasida radiatsiya ta'siriga uchragan fuqarolar; barcha xodimlarga bir vaqtning o'zida ta'til berish; xodimni boshqa tashkilotdan o'tkazish (agar ish muddati 11 oy bo'lsa); yarim kunlik ishchilar, asosiy ish joyidagi ta'til bilan bir vaqtda va boshqa ba'zi toifadagi ishchilar. Ta'til har yili tashkilot tomonidan tasdiqlangan ta'til jadvalida nazarda tutilgan muddatda beriladi. Ta'tilni o'tkazishga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, xodimni armiyaga chaqirish, davlat yoki jamoat vazifalarini bajarish holatlarida yo'l qo'yiladi. Ikki yildan ortiq muddatga ta'til bermaslikka yo'l qo'yilmaydi. Ishni tugatgandan so'ng, xodim oxirgi va oldingi yillar uchun foydalanilmagan ta'til kunlari uchun kompensatsiya olishi kerak. Kompensatsiya faqat ishdan bo'shatilgan taqdirda to'lanadi, boshqa hollarda ta'til o'rniga pul kompensatsiyasini to'lashga yo'l qo'yilmaydi. To'lov turi bo'yicha hisoblangan. Jami summada bu to‘lovlar 67-“Xodimlar bilan ish haqi uchun to‘lovlar” schyotining krediti bo‘yicha aylanma sifatida aks ettiriladi; To'lov va hisob-kitob turlari bo'yicha ushlab qolingan va kreditlangan - xuddi shu hisobvaraqning debeti bo'yicha aylanma; Oyning oxirida tashkilotga topshirish yoki tark etish uchun. Ushbu miqdor hisoblangan va ushlab qolingan summalar o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi va 6700 hisobdagi qoldiqga tengdir. 6700 sonli "Xodimlar bilan ish haqi uchun to'lovlar" schyotining sintetik hisobi. 2-jadval
Birlamchi hujjatlarning ma'lumotlari registrlar va hisobotlarning ma'lumotlariga mos keladi. Korxonada ish haqi hisobi avtomatlashtirilgan. Buxgalteriya hisobi "1-C: Buxgalteriya" dasturi yordamida amalga oshiriladi. Kredit bo'yicha 6710-schyotlar bo'yicha barcha manbalar bo'yicha ushbu oyda to'lanishi kerak bo'lgan ish haqini hisoblash bo'yicha operatsiyalar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (asosiy ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to'lash summalarini aks ettirish uchun), 2310 ushbu manbalar hisobga olinadigan schyotlar bilan korrespondensiyada aks ettiriladi. "Yordamchi ishlab chiqarish" (yordamchi sanoat xodimlari uchun), 2510 "Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari" (sex xodimlarining mehnatiga haq to'lash). Zaxira qilingan summalar quyidagi yozuvda aks ettirilgan: D 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (mahsulot turi bo'yicha) D 2310 "Yordamchi ishlab chiqarish" (mahsulot turi bo'yicha) D 2510 " Umumiy joriy xarajatlar» (seminarlar kontekstida)» Tovar-moddiy zaxiralarni, o‘rnatish uchun asbob-uskunalar va kapital qo‘yilmalarni xarid qilish va sotib olish bilan bog‘liq operatsiyalar uchun ish haqi fondi 0710 «O‘rnatish uchun asbob-uskunalar», 0810 «Kapital qo‘yilmalar», 1010 «Materiallar», 1510 «Materiallarni xarid qilish va sotib olish» schyotlarining debeti bo‘yicha hisobga olinadi. ". Davlat ijtimoiy sug‘urtasiga badallar bo‘yicha nafaqalarni hisoblash 69-“Ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha hisob-kitoblar” schyotining debeti bo‘yicha amalga oshiriladi. Debet 2010 Kredit 6710 - asosiy ishchilarning ish haqi hisoblab chiqiladi; Debet 2510 Kredit 6710 - ish haqi do'konning menejerlari va texnik xodimlariga hisoblab chiqiladi; Debet 9420 Kredit 6710 - ish haqi xodimlar va boshqaruv xodimlariga hisoblab chiqiladi. 6710-sonli debet schyotida ish haqi va daromadlarning hisoblangan summasidan ajratmalar aks ettiriladi (6410-sonli «Byudjet bilan hisob-kitoblar» schyotining krediti bo‘yicha - hisoblangan daromad solig‘i summasi bo‘yicha; o‘tkazmalar, to‘langan ish haqi summalari, mukofotlar, nafaqalar va to‘lovning boshqa turlari (5010 “Kassa”, 5110 “Hisob-kitob hisobvaraqlari” schyotlarining krediti) va depozit. Buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar kiritiladi: Debet 6700 Kredit 6400- shaxsiy daromad solig'ini ushlab qolish; Debet 6700 Kredit - aliment ushlab qolingan; Debet 6700 Kredit 5000 - kassadan berilgan ish haqi; Debet 6700 Kredit 5100- ish haqi xodimning shaxsiy bank hisob raqamiga o'tkaziladi. 6710-sonli «Xodimlar bilan mehnatga haq to'lash uchun to'lovlar» schyotining qoldig'i kreditda. U hisoblangan to'lovlar uchun tashkilotning xodimlarga qarzini ko'rsatadi (ya'ni oy oxirida ish haqi yoki ish haqi fondida to'lanishi kerak bo'lgan umumiy miqdor). Kamdan kam hollarda qoldiq debetda bo'lishi mumkin (masalan, kelajakdagi daromadlar uchun rejadan tashqari avans to'langanda yoki ortiqcha to'langanda). 6700-schyotda hisobga olish uchun asos bo'lib hisob-kitob, hisob-kitob va to'lov va ish haqi varaqalari, kassir hisobotlari, berilmagan ish haqi registrlari hisoblanadi.Tashkilot o'z vaqtida olinmagan ish haqini uch yil davomida saqlaydi va uni 6720 schyotda, "Deponentlangan ish haqi" schyotida qayd etadi. Bunday holda, buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv kiritiladi: Debet 6710 Kredit 6720- olinmagan ish haqi depozitga qo'yilgan. Ish haqi bo'yicha hisob-kitoblarning analitik hisobi har bir xodim uchun individual to'lovlar va ajratmalar sharoitida amalga oshiriladi. Ish haqini analitik hisobga olish registrlariga xodimning shaxsiy hisobi, jismoniy shaxsning umumiy daromadlarini hisobga olish uchun soliq kartasi, hisob-kitob va ish haqi fondi kiradi. Mehnat va ish haqini hisobga olish mehnatning miqdori va sifati, ish haqi fondiga kiritilgan mablag'lar va ijtimoiy xarakterdagi to'lovlar ustidan tezkor nazoratni ta'minlashi kerak. Ish haqi bo'yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarning analitik hisobi tashkilotning har bir xodimi uchun amalga oshiriladi. Xodimning mehnat faoliyati va ish tajribasi to'g'risidagi asosiy hujjat belgilangan namunadagi mehnat daftarchasi hisoblanadi. Ishlayotgan nafaqaxo'rlarga barcha turdagi ish haqi, mukofotlar, nafaqalar, pensiyalar, ushbu tashkilotning aktsiyalari va boshqa qimmatli qog'ozlari bo'yicha daromadlarni to'lash uchun tashkilot xodimlari bilan hisob-kitoblarning sintetik hisobi 6700 "Xodimlar bilan ish haqi uchun to'lovlar" passiv hisobvarag'ida amalga oshiriladi. ". 4. Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va foydalanishni nazorat qilish Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisoblashishlar buxgalteriya hisobi schyotlarining 6710 “Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar” passiv schyotlarida yuritiladi. Mehnat va unga haq to’lash hisobi tizimida asosiy o’rinlardan birini egallaydi va u mehnatning son hamda sifati, iste’molga yo’naltirilgan mablag’lardan foydalanish ustidan operativ nazoratni yo’naltirilgan mablag’lardan foydalanish ustidan nazoratni ta’minlashga qaratilgan. Ish haqini to’g’ri hisoblash uchun barcha hujjatlarda quyidagi ma’lumotlar keltirilishi kerak: ish joyi (sex, uchastka, bo’lim); hisoblash davri (sana); familiyasi, ismi, otasining ismi; tabel raqami va ishchining razryadi; ish birligiga belgilangan vaqt normasi va baho, ish haqi summasi; bajarilgan ish bo’yicha norma-soat miqdori. 1.Korxonada qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay narxlar, tarif stavkalari va okladlar asosida haqiqatdan bajarilgan ish uchun hisoblangan ishlab chiqarish xarakteridagi ish haqi, quyidagilar qo‘shilgan holda: a) og‘ir tabiiy iqlim joylarda uzoq muddat uzilishsiz ish stajiga ega bo‘lganlar uchun ish haqiga qo‘shimcha; b) doimiy ishi yo‘lda amalga oshiriladigan aloqa, temir yo‘l, suv, avtomobil transport va boshqa sohalarda band bo‘lgan xodimlar ish haqiga qo‘shimcha. Bunday xodimlar uchun korxonalardan chiqib, qaytib kelgungacha bo‘lgan har bir sutka uchun qo‘shimcha haq to‘lanadi; d) to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilishda, kapital ta’mirlash kabi ishlarda band bo‘lgan xodimlarga qonunda ko‘zda tutilgandek ayrim ishlarni bajarganligi uchun to‘lanadigan qo‘shimcha haq; e) yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga to‘lanadigan qo‘shimcha haq; f) amaldagi qonunlarga muvofiq cho‘l, suvsiz va tog‘li hududlarda mehnat qiluvchi xodimlarga to‘lanadigan haqlar; h) avangard ishlarni bajarishda band bo‘lgan xodimlar, transport tashkiloti va yo‘lda ob-havo noqulayligi tufayli ushlanib qolgan xodimlar uchun to‘lanadigan summalar; g) maxsus shartnomaga muvofiq korxona, tashkilotlardan muayyan ishlarni bajarish uchun jalb qilingan xodimlarga va ulami yuborgan tashkilotga to‘lanadigan summalar. 2.Me’yordan ortiqcha ishlagan hamda yaxshi ishlagan kunlari va holatlar hisobiga berilgan dam olish kunlari uchun to’lanadigan haq. 3. Miqdor ko‘rinishida to‘lanadigan mahsulot qiymati. 4. Amaldagi qonunlarga muvofiq, rag‘batlantirish xarakteridagi to’lovlar, mukofotlar, kasb mahorati uchun tarif stavkalari, oylik maoshiga qo shimchalar va boshqa rag‘batlantirishlar. 5.Tungi smenada, smenadan ortiqcha, shuningdek dam olish kunlari mehnat sharoiti og‘ir va zararli bo‘lganligi uchun to‘!anadigan to’lovlar. 6. Amaldagi qonunlarga muvofiq, navbatdagi mehnat ta’tili va qo’shimcha ta’lillar, o‘smirlaming imtiyozli soatlari, bolali onalarning tanaffus soatlari uchun to‘lovlar va boshqalar. 7.Ish haqi qisman saqlangan holda, majburiy ta’tilda bo‘lgan xdimlarga to’lanadigan haqlar. 8.Qon topshiruvchilar uchun to’lanadigan to‘lovlar, tekshirish vaqon topshirish, dam olish kunlari uchun beriladigan to‘lovlar. 9. Korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o‘taganligi uchun oliy va o'rta maxsus o‘quv yurti talabalari uchun to’lovlar. 10. Talabalar qurilish otryadlari tarkibida ishlovchi oliy va o‘rta maxsus o'quv yurti talabalari mehnatiga haq. 11. Tuzilgan shartnomaga ko‘ra bajarilgan ishlar uchun korxona shtatida bo’lmaganlar mehnatiga haq. 12. Amaldagi qonunlarga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga qo‘shiladigan boshqa to‘lov turlari. Ish haqi xarajatlarini to‘g‘ri hisoblash uchun ularni hisobvaraqlarga qilingan ishlar bo‘yicha to‘g‘ri mutanosiblikda ta’minlash kerak bo‘ladi. Ya’ni ishlab chiqarishda ishchilarning maxsulot biron-bir turini ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan asosiy ish haqi odatda boshlang‘ich hujjatlarga asoslanib, kalkulyatsiya qilish obyektlari bo‘yicha hisob qilinadi va tannarxga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o'tkaziladi. Ishlab chiqarish normasini bajarish uchun korxona rahbari va mulkdorlari normal ish sharoitlarini yaratishlari lozim. Agarda bunday sharoitlar tashkil qilinmagan bo‘lsa va ishlab chiqarish normasi xodimning aybisiz bajarilmasa, u holda ishchining oxirgi ikki kalendar oyidan kelib chiqib aniqlanadigan o‘rtacha ish haqi saqlanib qoladi. Bekor turish - bu ishchilar korxonada bo’lgan paytlarida ulami ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish mumkin bo’lmagan majburiy tanaffuslardir. Bekor turib qolishga ishchilarning o‘zlari, korxona yoki sex rahbarlari, shuningdek tashqi mol yetkazib beruvchilar, energiya bilan ta’minlovchilar va boshqalar sababchi bo‘lishlari mumkin. Ishchining aybi bilan bekor turishga haq to‘lanmaydi. Xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqtda uning o‘rtacha ish haqi saqlanadi. Xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqtda o‘rtacha ish haqi oxirgi ikki kalendar oyining o‘rtacha oylik ish haqidan kelib chiqib hisoblanadi. Agar kasanachining aybi bilan uskuna ishdan chiqqan bo‘lsa, bekor turib qolingan vaqt uchun unga haq to‘lanmaydi. Yangi ishlab chiqarish turlarini o‘zlashtirish davrida ishchining aybisiz bekor turib qolinganda, vaqtbay asosda ishlaydiganlarga ularning razryadlariga mos bo‘lgan tarifning to‘liq stavkasi bo‘yicha haq to‘lanadi. Bunda bekor turish to‘g‘risdagi varaq to’ldiriladi va unda bekor turib qolish sabablari, aybdor shaxslar, uning davomiyligi, ishchining tarif stavkasi va to‘lov miqdori ko‘rsatiladi. Bekor turib qolingan davrda ishchilarni boshqa ishga yo‘naltirish mumkin. Bunday ishlar uchun mehnat haqi yo ishbay narxlar bo‘yicha, yoxud o‘rtacha ish haqi saqlanishi tarzida toianadigan naryad bilan ramiylashtiriladi. Bekor turib qolish varag‘ida naryad tartib raqami va ishlagan vaqti ko‘rsatiladi. Ishchining aybisiz bo‘lib o‘tgan bekor turib qolish uchun unga hisoblangan ish haqi ishlamagan vaqt uchun to‘lovlarga kiradi va unga JShDS, YalT hamda majburiy ijtimoiy sug‘urta badali solinadi. Ishlab chiqarishda yaroqsizlik (brak) - bu texnologik sharoitlarda xatolik bilan tayyorlangan va o‘rnatilgan standart talablariga yoki texnik shartlariga javob bermaydigan, unda nuqsonlari bo’lganligi sababli tegishli maqsadda foydalanib bo’lmaydigan mahsulotlardir. Yaroqsizlik qisman va to’liqligi bilan farqlanadi. Qisman yaroqsiz bo‘lganda - mahsulot kamchiliklari bartaraf etilganidan so‘ng, undan belgilangan maqsadlarda foydalanish mumkin. Mahsulotdan tegishli maqsadda foydalanib bo‘lsa, uning nuqsonlarini bartaraf qilish esa qimmatga tushishi sababli maqsadga muvofiq emas deb topilsa, unda mahsulot to‘liq yaroqsiz hisoblanadi. Ishchining aybisiz yaroqsiz (brak) mahsulot chiqqan bo‘lsa, ish haqi ishchiga o‘rtacha ish haqi miqdorida to‘lanadi. O‘rtacha ish haqi oxirgi ikki kalendar oyining o‘rtacha oylik ish haqidan kelib chiqib hisoblanadi. Ishchining aybi bilan qisman yaroqsiz mahsulot tayyorlangan bo’lsa, jamoat shartnomasida belgilangan, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchining kasaba uyushmasi yoki ishchilarning boshqa vakolatli organlari bilan kelishuvga ko‘ra hrlgilangan pasaytirilgan narxlarda haq to’lanadi. Ishchining aybi bilan bo’lgan to‘liq yaroqsizlik uchun ish haqi to’lanmaydi. Hisoblangan ish haqi summasi 6710-hisobvaraq kreditida hisobga olinadi. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ishbay ish haqi marshrut varaqalari, naryadlar va boshqa boshlang‘ich hujjatlar asosida, kalkiilyatsiyaning to‘g‘ri elementi sifatida qilingan ishlar va buyurtmalar bo'yicha, 2010 va 2310-hisobvaraqlar debetiga olib boriladi. Agar ishlab chiqarish ishchilariga vaqtbay ish haqi hisoblansa, ishbay ish haqiga mutanosib ravishda buyurtmalar bo‘yicha taqsimlanadi. Qo‘shimcha ish soatlari, tungi ish soatlari hamda shunga o‘xshash soatlari uchun qo‘shimcha ish haqlari buyurtmalar va ish turiga nisbatan 2010 va 2310-hisobvaraqlar debetiga taqsimlanadi. Ish haqini taqsimlash bilan bir qatorda ishchilarga ta’til uchun zaxira yaratiladi. Uning miqdori korxonada hisoblangan reja foizi hamda korxonada hisoblangan ish haqi summasiga nisbatan yaratiladi O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga binoan ishchi va xizmatchilarga ish haqi bir oyda kamida bir marta beriladi. Ayrim hollarda xodimlarning alohida kategoriyalari uchun O’zbekiston Hukumati tomonidan ish haqi to’lash bo’yicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin. Oyning birinchi yarmiga ish haqi hisoblashning avansli va avanssiz tartibi qo’llaniladi. Birinchi holda hodimga avans berilib oyning ikkinchi yarmiga ish haqi to’lanishda pirovard hisob qilinadi. Jamoa shartnomasini tuzishda avans miqdori ish beruvchi bilan kelishib olinadi. Avansning minimal miqdori tabelga binoan ishchining ishlagan vaqti bo’yicha tarif stavkasidan kam bo’lmasligi kerak. Ikkinchi holda korxona rejali avans to’lashning o’rniga oyning birinchi yarmi bo’yicha haqiqiy ishlab chiqargan mahsuloti (bajargan ishi) yoki ishlagan vaqti bo’yicha ish haqi hisoblaydi. Avanslar oklad yoki tarif stavkasining, soliq chiqarilgandan so’ng, 40-50 foizi miqdorida hisoblanadi. Ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishni rasmiylashtirish uchun foydalaniladigan hujjat bo’lib hisoblash qaydnomasi hisoblanadi. Quyidagi dastlabki hujjatlar ish haqi hisoblash qaydnomasi va hisoblash varaqalarini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi: - ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish tabeli – asosida foydalanilgan vaqt yotadigan vaqtbay ish haqi va boshqa to’lovlarni hisoblash uchun foydalaniladi (bekor turishlar, tungi va ish vaqtidan ortiq ishlagani, vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgani va shu kabilar uchun to’lanadigan haq); - ish haqini yig’ib boruvchi kartochkalar – ishbay ishchilar uchun; - barcha turdagi qo’shimcha haq va vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgani bo’yicha nafaqalar hisoblash buxgalteriya raschyoti; - o’tgan oy bo’yicha hisoblash qaydnomaslari – soliq ushlanmalar summasini hisoblash uchun; - ijro varaqalari bo’yicha ushlab qolish uchun sud organlarining qarorlari; - oyning birinchi yarmi uchun avans berish bo’yicha to’lov qaydnomaslari; - rejasiz avanslar berish bo’yicha kassa-chiqim orderlari va h. k. Hisoblash qaydnomasi analitik hisob registri bo’lib hisoblanadi, chunki u har bir tabel nomeri, sexlar, xodimlar kategoriyalari, to’lov va ushlanmalar turlari bo’yicha tuziladi. To’lov qaydnomasi quyidagi ko’rsatkichlardan iborat: - to’lov turlari bo’yicha hisoblandi – 6710 schyotning kredit oboroti bo’yicha; - to’lov va zachet turlari bo’yicha ushlandi va zachet qilindi – 6710 schyotning debet oboroti; - qo’liga tegadigani yoki korxonaning oy oxiriga qarzi – 6710 schyotning kredit saldosi. Hisoblash qaydnomasining oxirgi ko’rsatkichi pirovard hisoblashish bo’yicha to’lov qaydnomasini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi. Korxonaning ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishini rasmiylashtirishda bir qancha variantlar qo’llaniladi: - hisoblashish-to’lov qaydnomaslarini tuzish yo’li bilan. Bunda ikki registr birlashtirilgan: hisoblash va to’lov qaydnomasi, ya’ni bir vaqtning o’zida to’lashga tegishli summa hisoblanadi va u beriladi (to’lanadi); - hisoblash qaydnomasini tuzish yo’li bilan, to’lash esa to’lov qaydnomasi bilan amalga oshiriladi; - har ish oyi uchun (hisoblandi, ushlandi, qo’liga tegadigani) «Ish haqi hisoblash» varaqalarini mashinalarda tuzish yo’li bilan. Bunga asosan ish haqi berish uchun to’lov qaydnomasi tuziladi. Moliyalash manbaidan qat’iy nazar korxonaning mehnat haqi xarajatlari tarkibiga mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan barcha xarajatlar, jumladan qonun bo’yicha xodimlarning ishlamagan vaqti uchun hisoblangan o’rtacha ish haqi, rag’batlantiruvchi to’lovlar, kompensatsiya to’lovlari kiradi. Yuqorida ko’rsatilgan mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan xarajatlarning barchasi xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga binoan mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladi yoki davr xarajatlariga o’tkazilib, keyin har oyda hisobot davri foydasini kamaytirishga yo’naltiriladi. Mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan nazoratni asosan korxona rahbari olib boradi. 2002-yilning 1-oktabridan boshlab, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, korxonalar va tashkilotlarning mehnatga haq to’lashga yo’naltiriladigan mablag’larini davlat tomonidan tartibga solish bekor qilindi. Bu o’z navbatida mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan olib boriladigan ichki nazoratni kuchaytirishni taqozo etadi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli tarkibida hisobot, haqiqiy hisoblangan mehnat haqi fondini hisoblab chiqish va rejali fonddan foydalanish ustidan nazorat qilish uchun maxsus registrlar nazarda tutilgan. Bu maqsad uchun sanoatda 5-«Hisoblangan ish haqining tarkibi va xodimlar kategoriyalari bo’yicha yig’ma va ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishlar bo’yicha yig’ma» ishlov berish jadvalidan foydalaniladi. Bu har oyda hisoblash qaydnomaslariga asosan tuziladi. Haqiqatan ham bu jadval 6710-schyotning ma’lumotlarini tahlil qilish, 8, 10/1 jurnal-orderlariga, 7-qaydnomasga soliq ushlanmalari bo’yicha ma’lumotnoma tuzish va oy oxiriga qolgan qoldig’ini bosh daftar bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. Chunonchi, 8 - jurnal-orderga yozish uchun ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan ushlangan soliqlar summasi to’g’risidagi ma’lumotnoma 6410-schyotning kredit ma’lumotlariga asosan tuziladi; 10/1 jurnal-orderiga yoziladi 6710-schyotning krediti 6520-schyotning debeti bo’yicha; 7-qaydnomasga – 4710-schyotning krediti bo’yicha, 6990-schyotning krediti bo’yicha yoziladi. Barcha bu mehnat xarajatlari bevosita quyidagi schyotlarning debeti bo’yicha aks ettirilib: 2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish», 2510-«Umum ishlab chiqarish xarajatlari», 2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar», 2710-«Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar» 3100- «Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schyoti kreditlanadi. Ishchilarning ta’til vaqti uchun hisoblangan ish haqi summasiga 8910-«Kelgusi xarajatlar va to’lovlar zaxiralari» (agar korxonaga bunday zaxira mablag’larini tashkil qilish huquqiy berilgan bo’lsa) schyoti debetlanib 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar» schyoti kreditlanadi va 15-qaydnomasga binoan 10 va 10/1 jurnal-orderlarida aks ettiriladi. Ishga qobiliyatsizligi bo’yicha nafaqa va ijtimoiy sug’urta organlari mablag’lari hisobidan to’lanadigan boshqa to’lovlar 6520-«Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar» schyotining debeti va 6710-schyotning kreditiga yozilib 10/1 jurnal-orderida aks ettiriladi. Xulosa
Mehnat faoliyati - sifatli va miqdoriy ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy va boshqa omillari, ishlab chiqarish, ijtimoiy sharoitlar, tabiiy sharoitlar, tabiiy sharoitlar, tashqi iqtisodiy aloqalar va ulardan foydalanish darajasining texnik va tashkiliy darajasi. va boshqa. Mehnat xarajatlari hisobi korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatini tahlilining muhim qismlaridan biridir. Ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyat natijalari, birinchi navbatda, ishlab chiqarish rejasini amalga oshirish, asosan mehnat resurslaridan foydalanish darajasi bilan belgilanadi. Mehnat ko'rsatkichlari va mehnat resurslaridan foydalanish zarur bo'lgan kadrlar bilan ta'minlanishini, ishlab chiqarish talablari, mehnat harakati darajasi bo'yicha malaka oshirish, mehnat harakati darajasi bo'yicha sifatini baholashga imkon beradi rejalashtirilgan ko'rsatkichlardan og'ish, mehnat unumdorligini oshirish va ishchi vaqtining samarasiz xarajatlarini bartaraf etish bo'yicha faoliyatni rivojlantirish. Mehnat xarajatlarini o’rganish maqsadida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mehnat unumdorligi oshishi va ish vaqtidan oqilona foydalanish bilan uning hajmini oshirish va ulardan oqilona foydalanish bilan bog’liq muammolarni hal qilish mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun mehnat resurslarining o’rni va ahamiyati muhimdir. Bu esa korxonadagi ishchilarning salmog’i va ish faoliyatining qanchalik tez sifatli ijobiy natija bilan tugashishi bilan bog’liq. Yangi iqtisodiy sharoitdagi mehnat xarajatlari bilan bog’liq eng muhim vazifalar quyidagilar: 1. Xodimlar sonining to'g'ri aks ettirilganligi; 2. Ish vaqtini qo'llash, mehnatning intizomiga rioya etilishini nazorat qilish; 3. Har bir xodim uchun ish haqini aniq va to'g'rilashni ta'minlash; 4. Ishchilar, do'konlar toifalari bo'yicha ish haqi jamg'armasidan to'g'ri foydalanishni boshqarish - korxona umuman; 5. Mehnat va ish haqi bo'yicha buxgalteriya hisobi va statistik hisobotni o'z vaqtida tayyorlash. Mehnat xarajatlari va ish haqini hisoblash hisoblangan hajmlar asosida tuziladi. Hisoblash asosiy va yordamchi jarayonlar uchun ham amalga oshiriladi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, mehnat xarajatlari bu korxonadagi asosiy ishlab chiqarish ishchilari mehnati hisobidan kelib chiqadi. Bundan tashqari ishlab chiqarishga bog’liq bo’lmagan jarayonlarda ham hisobga olinadi va buxgalteriya hisobida yuritiladi. Mehnat xarajatlari hisobi buxgalteriya schotlar rejasida 6700 schotlarni o’z ichiga olib, bu schot debitlanuvchi schot hisoblanadi. Hozirgi rivojlanib borayotgan iqtisodiy davrda mehnat xarajatlarini hisobini yuritish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki har qanday raxbar xodim doimiy texmik mehnat xarajatlarni kamaytirishning hal etishi shartdir. Ixtisoslashuv va kooperatsiyani kengaytirish - mehnat xarajatlarini kamaytirishning jiddiy zaxirasi. Ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo'lsa, uning tannarxida do'kon va umumiy zavod xarajatlari ulushi kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning muhim zaxiralari rad etishlar va boshqa samarasiz xarajatlar yo'qotilishini kamaytirishda mavjud. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun kurashda korxonaning ishlab chiqarish -xo'jalik faoliyatining barcha sohalarida eng qat'iy iqtisodiyot rejimiga rioya qilish katta ahamiyatga ega. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Prezident qarorlari va farmoyishlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Oʻzbekiston Respublikasining 2016-yil 13-apreldagi “Buxgalteriya hisobi toʻgʻrisida”gi OʻRQ-404-sonli qonuni. Oʻzbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi (yangi tahriri). 2019-yil 30-dekabr OʻRQ-599. “Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.- Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. -488b. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak. –Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. -104b. Mirziyoyev Sh.M.Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. -56b. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari taʼminlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. -48b. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Asosiy darsliklar Toshmamatov N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.-T.: “Navroʻz” nomidagi nashriyot, 2017y. Toshmamatov N. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Oʻquv qoʻllanma.-T.: “Tafakkur boʻstoni” nomidagi nashriyot, 2017y. Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi. Darslik. –T.:Iqtisod-moliya, 2019. - 512 b. Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S., Xalilov Sh. Moliyaviy hisob va hisobot. Oʻquv qoʻllanma. –T.:Iqtisod-moliya, 2018. - 400 b. Kuljonov O., Ortiqov X., Yugay L., Tuxsanov X., M.Xayitboyev Moliyaviy hisob. Oʻquv qoʻllanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –246 b. Norbekov D., Misirov K., Tashmanov Gʻ. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. oʻquv qoʻllanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –194 b. Norbekov D., Toʻrayev A., Raxmonov Sh. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari. Oʻquv qoʻllanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –350 b. Norbekov D., Maxmudov A., Muxammedova D. Buxgalteriya hisobi. Oʻquv qoʻllanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. Karimov A. va boshqalar. Darslik. «SHarq» NMAKBT. T. 2004, -591bet. Bayda T.P. Teoriya buxgalterskogo uchyota zadachi i situatsii. Uchebnoe posobie -M.: Finansы i statistika, 2004 Dudchenko O.N. Ish haqi: hisoblash va buxgalteriya hisobi. -M .: Imtihon, 2010. -133p. Guseva G.N., SHeina G.N. Osnovы bux. uchyota: teoriya, praktika, testы. Uchebnoe posobie - M.: F i S, 2004. 22.Bochkareva I.I. Buxgalterskiy uchet. Uchebnoe posobie. –M.: Prospekt, 2006 Internet saytlari http:// www. accounting. rut gars. edu http:// www. buhgalteria. com. ua http://www.gov.uz. http://www.mf.uz http://www.ziyonet.uz http://ww.lex.uz http://www. bem.uz http://www.soliq.uz http://www.norma.uz 1Management Accounting for Business Decisions,2ndEdition, by Colin Drury, 2012 р.170 2Management Accounting for Business Decisions,2ndEdition, by Colin Drury, 2012 р.190 Download 67.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|