Mavzu: Mixayil Afanasevich Bulgakovning “Ityurak” asari xaqida Reja

Mavzu: Mixayil Afanasevich Bulgakovning “Ityurak” asari xaqida
Reja:

1. 
   Mixayil Afanasevich Bulgakovning “Ityurak” asari xaqida.
   
2. 
   “Ityurak”qissasining sujeti.
   
3. 
   Asardagi obrozlar va ularning hayotni ochib berishdagi o’rni.
   
4. 
   Asarning badiyy-g’oyaviy qiymati.
   
5. 
   Xulosa.
   

Tayanch so’zlar va iboralar: Ityurak,oktabr evalutsiyasi,inqilob,fantastic model,bolshivizm,hujjatbozlik,prolitar,payg’ambar,zinat,shari,Filip Filipovich,Shvondir,ijtimoiy onggini o’yg’otish,bormental,itxona,Sevilyadan Grinadaga qadar,Nilning muqaddas sohillariga.

Mixayil Afanasevich Bulgakov Rus kilassik adabiyotida salmoqli iz qoldirgan adiblardandir.O’zining serqirra ijodi bilan oktabr revalutsiyasidan keyingi ijtimoiy hayotga odamlarning ongining shakillanishiga yalovbardar singari tasir ko’rsatgan bu ulkan ijodgor o’z vaqtida quvg’inlarga uchragan,bir qator asarlari uzoq yillar moboynida mahsus idoralar tomonidan taqiqlab qo’yilgan edi.

Adibning Shoh satira asari bo’lmish “Ityurak”qissasi shular jumlasidandir qissa Bulgakov tomonidan 1922-yil yozilgan.Shundan keyin chet ellarda qayta qayta bosilgan bu asar mamlakatimizda qayta qurush sharofati bilan “Snamya”jurnali saxifalarida 1987-yili,oradan 60 yil o’tgach yana dunyo yuzini ko’rdi va ittifoqni adabiy jamoatchiligi fikrini jo’nbushga keltirdi.
Qissa o’zmohiyat-etibori bilan fanatstik model asosiga qurilgan Butun Yevropaga nomi chiqqan mag’rur va ulug’vor professor pirobrazjeniskiy odamzodni yanada takomillashtirish maqsadida itning miyyasi o’rniga inson miyyasini ko’chirib o’tqazadi.Takabbur olimning bu qaltiz tajribasi mohiyatan ma’navyatsizlik va odamzod hamda tabiyat ustidan qilingan zo’ravonlikdan iborat ekanligi tufayli inqirozga yuz tutadi.Ohir oqibatda professorning o’zi bunyod etgan chala odam-chala it – Sharipov o’z egasining boshiga malomat toshlarini yo’diradi.Bulgakov asarda fantastikaga moilligiga qaramay ,inqilobdan keyingi jamiyatimiz hayotidagi kamchliklarini ayovsiz satira tig’ ostiha oladi va o’zining boy hayotiya tajribasi va kuztuvlaridan kelib chiqib, o’sha davr “qiyofa”sini badiy umumlashtiradi. Bulgakov bu hayot katta o’ylar va mulohazalr natijasi bo’lmish hamda falsafa fantastika chuqur va o’tkir satirani o’zro mahurat bilan mujassamlantirgan Ityurak qissasini ommaga taqdim etadi.
Asar SSSR jamiyati hayot tarzi, ayrim o’zini “daho” biluvchi shahslarning faolyati,samarasiz nazaryalari,turli illatlari hujjatbozliklari ayovsiz tarzda achchiq kulgu ostiga olingan. Ayrim amaldorlar o’zlari uchun to’g’ri va ajoyb deb bilgan bo’lmag’ur nazaryalarini amalga oshirishda sodda va ishonuvchan halqdan foydalaniladilar.
Sovuq qish kunlarinning birida Sharik laqabli it och qolgan va sovuqotgan ahvolda Maskva ko’chalarida biron saxiy odam izlab daydib yurardi.Baxtiga Filip Filipovich ismli mehmon kishi uchradi va uni o’z uyiga taklif etdi. Bu mehribon janobning uyida kiyimidan yoqimli hid kelib turadigan qiz Rinani, oshpaz ayol Dariya Petrovnani, professorning shogirdi Ivan Arnolovich Bormentalni uchratadi.
It boshida professorga nima uchun kerakligini bilmaydi,go’yoki o’zini aslzoda itlar aslidan deb o’ylaydi. Filip Filipovich priobrajeniskiy asil maqsadi keyin namayon bo’ladi.Mashhur professor shogirdi Ivan Arnoldovich bilan bechora sharik ustida operatsiya o’tkazishadi, yani insoniyatni yashartirish maqsadida inson gepovizini itga ko’chirib o’tkazishadi tajriba quyonchalari beozorgina sharik laqabli it va ichkilikboz uch marda sudlangan Kilim Girigorovich Chugunkin ismli odam.olim tajribani amalga oshirdi. Natijada chala it chala odam vujudga keldi. Kunlar sayi Sharik laqabli itda insonlarg hos tana azolari fikirlash qobilyati,ko’ppaklik vaqtidagi hususyatlari yo’qolmagan holda insoniy hususiyatlar ham shkillana bordi.Kilim Tuginkin va itning hususyatlari bir tanada shakillana bordi. Buni asarning 5-bobi “Doktor Bormentalning Kundalik daftaridan” degan qismidagi quydagi fikirlardan yaqqol sezishimiz mumkin:
“1924-yil 23-dekabr.Kechqurun soat 8:30 da Ovropada 1-marda professor Piriobrajeviski usulida antiqa operatsiya o’tqazildi.
Hloroformli narkoz asosida sharikning gipofizi olib tashlanib,o’rniga operatsiyadan 4 soatu 4 daqiqa oldin vafot etgan 28 yoshli erkakning gipofizi ko’chirib o’tqazildi.
Operatsiyani professor F.F.Priobrajeniski amalga oshirdi.
Doktor I.A.Bormental assistentlik qildi.
29-dekabr.
Kutilmaganda bemorning peshona va gavda biqinlarida jun to’kilgani aniqlandi.Harorat mo’tadil.
30-dekabr.
Vazni 30 kilo,ammo hali turgancha yo’q.
1925-yil 1-yanvar.
Bemor “Qlab”so’zini aytdi.
17-yanvar.
Bemor qiyofasi tamomila shakillanib bo’ldi:
A Gavda tuzilish odamnikiday .
B Og’iligi 3 pudlar atrofida.
V Bo’yi kalta
G Boshi kichkina
D Cheka boshladi
I O’zi mustaqil kiyinadi
Z Ravon gapira boshladi .
Mana buni gipofiz desa bo’ladi……….”
Albatta bu hayotda bo’lishi mumkin bo’lmagan hodisalar,ammo muollif shu fantastik satira orqali ko’plab mommo va illatlarni kitobxonga ochib bermoqchi.Itning odamga aaylangani ko’pgina odamlarni qiziqtira boshladi lekin professor qilgan ishidan mavnun emas edi. Asar davomida It-odam kommonist Shvondir tasirga tushib qoladi va Shvondir uni professor va Bormental misolida Burjua zilmidan azob chekayotgan prolitat ekanligiga ishontiradi.Uni professorga qarshi qilib qo’yadi.
Uy hojalik komissiyasi bo’lgan Shvondir Sharikka gvohnoma beradi va uni ishga joylashtiradi.Sharik Poligraf Poligropovich Sharikov degan nomni oladi. Shvondir Sharikovga professorning 7 honali uyidan 1 honasini berishni talab qilishini aytadi.Sharikov bu orada uydagi ayollar Zna va Darya Ivanovaning tinchini buzishni professor va Bo’lmentalni haqoratlashni, uydagi narsalarni o’girlashni boshlaydi. Professor yuvvoshgina kuchugni ko’zi tushsa,odamnig sochi tikka bo’lib ketadigan shunaqangi yaramas bir mahluqqa aylantirgani uchun afsuslanadi Sharikov uydan professorning qimmatbaxo hassai va hamyonini o’g’irlaydi.
Ayollarni aldab uyga boshlab keladi yani o’zi ishga joylashgan “Yovvoyi mushuklarni titish” firmasini yosh kotibasini aldaydi va unga uylanmoqchi bo’ladi.Sharikov juda ko’p mushuklarni o’ldiradi chunki uning vazifasi shunaqa edi.
Professor Sharikovning hulqi harakteri va ishlariga bardosh qilaolmay qoladi.
Qo’li ishga ham bormaydi tobi qochib bemorlarni ham ko’rikdan o’tqazmay qaytarib yuboradi.Sharikovni esa o’z holiga qaytarishga kirishadi chunki Sharikov o’z huquqlarini anglab olgan professor va Barmentalga hotto topponcha bilan taqdit qilgan edi.Shundan so’ng toqati toq bo’lgan professor Sharikovni o’z holiga qaytaradi.
Asarda quydagi obrazlar qatnashgan: Sharikov, Filip Filipovich,Zina, Bormental, Dariya Ivanova, Shvondir, Vyazemskaya, Pestruxin, Jarovkin, Vesnetsova va boshqalar.
Asarda payg’ambar deb Bormental tomonidan Filip Filipovich nomlangan. F.Filipovich to’yib ovqatlandi,og’irlik qilmaydi,hech kimni tepmaydi,lekin o’ziyam hechkimdan qo’rqmaydi. Nima uchun qo’rqmaydi. Chunki hamisha to’q, u aqliy mehnat odamni, yumshoq, oppoq, tarang jo’mard taratdi kabi cho’qqi saqol va mo’ylov qo’ygan janob sigarasi ham bor. Ammo uning yoqimsiz kasalxona va sigaretning hidi anqib turadi.
Sharikning qahvarang, tumshug’ida oq holi bor, dumi sariyog’ rangida ikki yosh chamasida .
Vasnetsovaning ko’zlari bo’yalgan, och sariq paypoqli ozg’ingina xonim. Egnida eski paltosi bor.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishim lozimki rus yozuvchisi M. Bulgakovning bu qissai juda yoqdi. Chunki unda savet davri, uning birdan kambag’allar uchun amalga oshirgan islohatlarining oqibatlari ko’rsatib berilgan. Bu asarning o’ziga xosligi, oddiylik, o’sha zamonning yangiligi bo’lganligidir. Bu asarda uchta janirning jamlanmasi desak bo’ladi. Bular ilmiy fantastika, falsafiy va ularning orasiga yashiringan satirik asar.
It yurak asari barcha mamlakat taqdiriga befarq bo’lmagan yoshlarga tavsiya qilar edim. Zero, asar itga kerakli fikir va ma’naviy ozuqa bera oladi.
Asardagi diqqatni tortgan iqtibosning.

• 
  Har qanday bemor uning eng muhimi bir burdagna bo’lsada, nimadir yeb olish.
  
• 
  Ammo ko’zlar bu shunday narsaki uzoqni ham yaqinni ham o’zgarmaydi adashtira olmaysan. Xuddi boremetrga o’hshaydi uning ko’zga qarab odamning qalbida nimalar kechayotganligini bilish mumkun hammasini payqasa boladi kimning qalbi sahroi kabir singari boʻm-boʻsh kimdir hech nima yoʻq edi bilan qon rassiyaga qoladi baʼzi birlarida esa oʻzining kiritilgan narsalardan qurqib yuradi
  

Korinib turibdiki hali olishimga ancha bor ruhan tasnim bolishim esa g’irt gunoh
odam hech qayerga shoshilmasa hamma narsaga ulguradi
inson va hayron hayvonga faqat ishontirish yoli bilan taʼsir oʻtkazish mumkin
- Xosh ozodlik devlarni nima o’zi? Tutun, sharpa, sarob… baxtiqaro demokratlarning alahsirashi bu.
- Xullasi gipofiz bu yoki insonning haqiqiy basharasini aks ettiruvchi yopiq kamera !
- Hujjat- bu dunyodagi eng muhim narsa.
-Agar ovqat hazm qilish tamoqlaringiz yaxshi ishlab turishini xohlasangiz ovqat ustida bolshavizm va tibbiyot haqida gaplashib koʻrmang ovqat oldida Savet gazetasini o’qishning esa sizni xudoning o’zi asrasin!
Vayronagarchilik hodisa hojatxonada emas kallalarda yuz beradi. Shuning uchun yo’g’on ovozli bu ashullabozlar “vayrongarchilik yoqolsin deb qichqirganlarida kulgim qistaydi.
Berishini odamlarning ustidan iqvo qilishni oʻrganadi vaholanki u it bo’lganida bular hayoliga ham kelmagan edi.
Bularga bu orqali asl zarur hayvonlardan emas insonlardan kelishini koʻrsatib bergan
Ikkinchidan asarda rossiyadagi 1920-yilda ulardagi tizimini ochib berishga xizmat qilgan Shvonder obrazi buning yaqqol namunasidir oʻzini faol` kommunist deb biladi va boshqalarga ham xuddi shu gʻoyani singlimoqchi boladi professorga hasat qilgani uchun ham Sharipovni professorga qarshi gichgichlaydi.
Vaholanki o’zi tarbiya qilgan sharikov asari songida itga aylanib qoladi bu bilan yozuvchiga yoki Sharikovdek insonlarning qismati shunday tugaydi demoqchi boʻladi asardagi Filip Filippovich obrazini ham oqlash kerak emas. U baribir beozor itda bunday operatsiyani sinab korishni togri deb bilmaydi. Biroq u bu operatsiya orqali odamlarga yordam bermoqchi edi nazarimda bu obrazidan har bir ishning oqibatini yaxshilab bilgan holda qilish kerak degan xulosa chiqadi
Sharikov odam boʻlishiga qanchalik urinsada baribir itligicha qoladi.
Uning miyasi insonniki bolgani bilan yuragi itniki bolganligi uchun odam boʻla olmaydi yaxshi va yomon farqlay olmaydi uning sonda it yuragi nopok kimsalarga osongina aldanadi.
Asar yozilganiga salkam 100 yil boʻlganligi bolsada haligacha bugungi kunda oʻz dolzarbligini yoʻqotmagan undagi personajlar hozir ham jamiyatimizda uchraydi sharik shagane ti yurakli oʻz fikriga ega boʻlmagan shu sababli har qanday inson taʼsiriga tushib qoladigan kimsalar qamashi shu bois biz yoshlar ogoh bolishimiz mana shunday kishi bo’lib qolishdan saqlanishimiz kerak.