Mavzu: Moliyaviy tahlil va uning reja

 
 
 
3. Respublikamizda moliyaviy tahlilni tashkil etishning muammoli jihatlari va 
ularning yechimlari. 
Moliyaviy tahlil yuzasidan mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan chop etilga 
adabiyotlar soni shu darajada ko„pki, ularni o„rganish asosida bitta xulosaga kelish mumkin, 
ya‟ni xo„jalik yurituvchi sub‟ektlarning faoliyat samaradorligi va uning natijaviyligi baholash 
doimo keng qiziquvchilar (menejerlar, mulk egalari va kontragentlar) e‟tiboridagi muhim 
masalalrdan biri bo„lgan. Moliyaviy xolat va undagi o„zgarishlarni taxlil etish orqali nafaqat 
bo„lib o„tgan jarayonlarning samaradorligi va natijaviyligiga balki ularning kelgusidagi 
kutilishlari ham bashorat qilinadi. Bu esa raqobatbardosh iqtisodiyot sharoitida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Xo„jalik yurituvchi sub‟ektlar moliyaviy xolati va undagi o„zgarishlarni 
baholash, tahlil etishda O„zbekiston va xorij amaliyotining o„xshash jixatlari juda ko„p. Chunki 
global iqtisodiyot barcha davlatlarning hisob, audit va tahlil tizimida ham yagonalashuvni talab 
etadi. Xuddi shu sababli ham buxgalteriya hisobi va auditning, moliyaviy hisobotlarni xalqaro 
standartlarni ishlab chiqilgan va amal etilmoqda. Ya‟ni xalqaro iqtisodiy aloqalarning yagona 
“biznes tili” rasmiy jihatdan shakllangan. Shu sababli ham, bozor iqtisodiyoti qonun qoidalari 
asosida rivojlanuvchi barcha davlatlarda moliyaviy holat va undagi o„zgarishlarni tahlil etish 

---

tashkiliy, uslubiy jihatdan farq qilsa ham mazmun jihatdan bir xilda yuradi. Moliyaviy 
ma‟lumotlardan foydalangan holda korxonalar faoliyatiga to„g„ri baho berish muhim vazifadir.
Kuni kecha 2022-yil 06-may kuni internet tarmoqlarida Davlat aktivlarini boshqarish agentligi 
davlat ishtirokidagi korxonalarning moliyaviy hisobotlar tahlilini e‟lon qildi 2021-yilda Eng 
katta moliyaviy zarar bilan ishlayotgan davlat ishtirokidagi korxonalar qayd etilishicha, 
bugungi kunda davlat ishtirokidagi korxonalar soni 2117 tani tashkil etadi. Ulardan 347 tasi 
bo„lib to„lash sharti bilan sotilgan: 
Tahlil natijalaridan ko`rinib turibdiki bozor iqtisodi sharoitida hususiy, jamoa, qo„shma, 
kichik, hissadorlik, davlat va boshqa shakldagi mulkka ega bo„lgan korxonalar moliyaviy 
ahvolini o„rganishning mazmuni shundan iboratki, bunda o„z vaqtida pul tushumlarining 
kelishi, hisoblashish intizomiga rioya qilish, hususiy va qarz mablag„larining to„g„ri nisbatga 
bo„lishini ta‟minlash, moliyaviy tartib va intizomga, barcha ishlab chiqarish bo„g„inlarida 
iqtisod va tejamkorlikka rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalarning moliyaviy 
holati ko„p jihatdan - baho, kredit, foyda va uni iqtisodiy taqsimlanish mexanizmiga bog„liqdir. 
Barqarorlik bo„lgan joyda barcha xo„jalik muomalalari va hisob-kitoblar o„z vaqtida bajariladi. 
Shu bois bozor sharoitida har qanday korxonaning moliyaviy ahvolini bilish va o„rganishga 
e‟tibor kuchaymoqda.
Moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:
- korxonaning moliyaviy ahvolini har tomonlama o„rganib, uning holatiga aniq va holisona 
baho berish;
- mablag„ va manbalarning joylanishini tekshirish, ularni to„g„ri yo„nalishda ishlatilganligini 
aniqlash;
- hisoblashishishlarining o„z muddatida bajarilganligini o„rganish;
- korxonaning o„ziga qarashli mablag„lari bilan qarz mablag„lari o„rtasidagi nisbat va aylanma 
mablag„larni manba bilan ta‟minlanganligini tekshirish; 
- moliyaviy intizomga qanchalik amal qilishni aniqlash va to„lov qobiliyatiga baho berish; 
- korxona mulkining qadrligi va tez pulga aylana olish darajasini o„rganish;
- aylanma mablag„lardan foydalanishga baho berish va korxonaning moliyaviy ahvolini 
yaxshilash bo„yicha takliflar bayon etish va h.k 
Ayniqsa mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, maxsus va maqsadli mablag„lar, 
zahira jamg„armasi, foyda va zararlar, turli xil hisob-kitoblar, qiymatli qog„oz va veksellar 
bo„yicha ma‟lumotlardan ko„proq foydalaniladi. Bular xo„jalik faoliyatining to„g„ri 
boshqarilishi, uning moliyaviy barqaror bo„lishi va to„lov qobiliyatining yaxshilanishiga 
bevosita ta‟sir ko„rsatadi. Moliyaviy taxlil etishdagi o„xshash jixatlarni buxgalteriya xisobining 
muxim tamoyili bo„lgan mazmunning shakldan ustunligi tamoyili bilan izoxlash mumkin. 
Rivojlangan davlatlar moliyaviy hisobotlari bilan O„zbekistondagi xo„jalik yurituvchi 
sub‟ektlar tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot shakllari soni va ularning nomlanishi 
yuzasidan farq kuzatilmadi. Amalda tuzatiladigan va taqdim etiladigan moliyaviy xisobotning 
asosiy shakli “Buxgalteriya balansi” rasmiy tuzilishi va mazmun bo„yicha xorij amaliyotidan 
tubdan farq qiladi. 
Juda ko„p mualliflar xo„jalik sub‟ektlari moliyaviy holatiga baxo berishning muhim manbasi 
bo„lgan buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishini belgilashda aktivlarning likvidik 
darajasi bo„yicha qayta tarkiblanishi va qiziquvchilarning keng qatlami uchun xam tushunarli 
bo„lishi lozimligini qayd etadilar. Korxonalar moliyaviy xolatni O„zbekiston amaliyotida 
kompleks o„rganish amaliyotiga juda kam xollardagina murojaat qilinadi. Bironta manbada 
O„zbekistonning iqtisodida muxim lokomotiv hisoblangan korxonalar (Tog„ kon metallurgiya 
kombinatlari, O„zbekiston temir yo„llari, O„zbekiston havo yo„llari, avtomobilsozlik 

---

korxonalari misolidagi) ma‟lumotlari asosidagi real tahliliy xulosalar uchratilmaydi. Ko„pincha 
analitik xisob-kitoblar taxminiy, o„ylab manbalari asosida emas balki yillar kesimidagi 
dinamik o„zgarishlarda ham kuzatiladi. Vaholanki, xorij tahlil amaliyotida firma, 
kompaniyalarning faoliyat va tarmoq bo„g„inlari bo„yicha farqli jixatlariga ham alohida 
ahamiyat qaratiladi.Moliyaviy xisobotlarni tuzish va taqdim etish bo„yicha eng muxim 
muammolardan bittasi bu ular bo„yicha ma‟murchilik xarajatlarining xaddan tashqari ortib 
ketishi bilan bog„liqdir. 
Moliyaviy tahlilda kamchiliklarni bartaraf etishda eng muhi tarmoqlaardan biri bu albatta 
axborot tarmoqlaridir.