Mavzu: Monopo‘listik birlashmalar shakllari ularning afzalliklari va ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari kirish asosiy qism

1.Monopoliyaning mohiyati va uning vujudga kelishi sabablari.
Monopoliyaning koʻplab ta'riflari mavjud, chunki bu koʻp oʻlchovli tushuncha. Bundan tashqari, ushbu kontseptsiya shunchalik muhimki, jahon iqtisodiy nazariyasida monopoliya nazariyasi kabi tushuncha mavjud. Ushbu nazariya doirasida monopoliyaga trioxal aspektlar prizmasi orqali qaraladi: bozor tuzilishi nuqtai nazaridan; bozor xatti-harakatlari nuqtai nazaridan; bozor natijalari boʻyicha.
"Monopoliya - bu sohada faqat bitta firma hukmronlik qiladigan va firma va sanoat chegaralari bir-biriga toʻg‘ri keladigan hodisadir".
Monopoliya va raqobat ziddiyatli birlikni tashkil etadi. Ushbu birlik shundan iboratki, har qanday tovar ishlab chiqaruvchisi uchun mahsulot ishlab chiqarishdagi monopoliya maqsadga erishish vositasi boʻlib xizmat qiladi. Maksimal foyda olish uchun mahsulot narxini koʻtarish kerak. Va bu faqat ishlab chiqaruvchi oʻz tovarlarini ishlab chiqarish va sotishda monopol mavqega erishgan taqdirdagina mumkin.
Monopoliya raqobatning ichki, zaruriy, ajralmas xususiyatidir. Har bir iqtisodiy sub'ekt uchun bozordagi monopol mavqe boshqa sub'ektlar manfaatlari qarama-qarshiligi boʻlmagan taqdirda uning xudbin manfaati amalga oshirilishini ta'minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti amaliyotining umumlashtirilishi monopoliyaning ikki tomonini ajratishga imkon beradi: tashqi va ichki.
Tovar ishlab chiqaruvchisi maqsadiga erishishning yana bir usuli boʻlishi mumkin. Ilg‘or texnologiyalarni qoʻllash tufayli mahsulotning individual xarajatlarini pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish orqali uni arzonlashtirish va mahsulotning ijtimoiy va individual xarajatlari oʻrtasidagi farq sifatida maksimal foyda olish mumkin. Shu bilan birga, tadbirkor monopol past individual xarajatlarga ega boʻlishga va ushbu pozitsiyani iloji boricha uzoqroq saqlashga intiladi. Eng soʻnggi texnologiyalardan foydalanish yoki boshqa har qanday yashirin ustunlik boʻyicha ushbu ichki (boshqa tadbirkorlar uchun koʻrinmas) monopoliya raqobatlashish va daromadlarni monopolist foydasiga qayta taqsimlash vositasi boʻlib xizmat qiladi.
Binobarin, monopoliya shakllanishining (monopoliya) asosiy xususiyati monopol mavqeini egallashdir. Ikkinchisi, yakka oʻzi yoki boshqa tadbirkorlar bilan birgalikda ma'lum bir mahsulot uchun bozorda raqobatni cheklash imkoniyatini beradigan tadbirkorning ustun mavqei sifatida tavsiflanadi.
Monopol holat har bir tadbirkor yoki korxona uchun maqbuldir, chunki bu sizga raqobat bilan bog‘liq qator muammolar va xatarlarning oldini olishga imkon beradi: bozorda oʻzlariga ma'lum iqtisodiy kuchni toʻplab, imtiyozli mavqega ega boʻlish; bozorning boshqa ishtirokchilariga ta'sir oʻtkazish, ularga oʻz shartlarini yuklash. Monopolistlar oʻzlarining shaxsiy manfaatlarini oʻzlarining kontragentlariga, ba'zan esa jamiyat zimmasiga yuklashadi deb hisoblash mumkin.
Monopoliyani tahlil qilishda "monopoliya" atamasining noaniqligini hisobga olish muhimdir. Avvalo, ushbu hodisaning mohiyatini "mono" - bitta, "poliomielit" - men sotaman soʻzining etimologiyasidan chiqarib boʻlmaydi. Darhaqiqat, bozorda bitta firma - oʻrnini bosuvchi boʻlmagan mahsulot ishlab chiqaruvchi faoliyat koʻrsatadigan vaziyatni topish deyarli mumkin emas. Binobarin, monopoliya va undan ham koʻproq "sof" monopoliya atamasini qoʻllashda har doim ma'lum miqdordagi konventsiya mavjud.
Monopoliyalarning shakllanishi va oʻsishi tarixiy jihatdan erkin raqobat kapitalining monopol kapitalizmga aylanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy munosabatlar sohasida monopoliyalarning kapitalistik oʻsishi ularning diktaturasi va hukmronligining kuchayishiga olib keldi. Mukammal raqobat va "sof" mutlaq monopoliya - bu ikki kutupli bozor holatini, ikkita mantiqiy chegarani ifodalovchi nazariy mavhumliklar.
Monopoliyalar iqtisodiy resurslarning yuqori darajadagi konsentratsiyasi tufayli texnologik taraqqiyotni tezlashtirish uchun imkoniyatlar yaratadi. Biroq, bu imkoniyatlar bunday tezlashtirish yuqori daromad olish uchun qulay boʻlgan hollarda amalga oshiriladi. Ayrim iqtisodchilar sezilarli kuchga ega boʻlgan yirik firmalar iqtisodiyotda ma'qul, chunki ular texnologik oʻzgarishlarni tezlashtiradi, chunki monopol hokimiyatga ega boʻlgan firmalar oʻzlarining monopol daromadlarini monopol hokimiyatini himoya qilish yoki mustahkamlash uchun tadqiqotlarga sarflashlari mumkin.
Tadqiqot olib borish orqali ular oʻzlariga va umuman jamiyatga foyda keltiradi. Ammo monopoliyalar texnologik taraqqiyotni tezlashtirishda ayniqsa muhim rol oʻynashi haqida ishonchli dalillar yoʻq, chunki monopoliyalar ularning foydasiga tahdid soladigan boʻlsa, texnologik taraqqiyotni rivojlanishini kechiktirishi mumkin.
Monopoliyaning ob'ektiv asoslari - bu xoʻjalik yurituvchi sub'ektning bozordagi ustun mavqei boʻlib, u raqobatga hal qiluvchi ta'sir koʻrsatishga imkon beradi, ishlab chiqarish hajmini nazariy jihatdan mumkin boʻlgan darajaga nisbatan haddan tashqari oshirib yuboradi va kamaytiradi va boshqa biznes uchun bozorga kirishga toʻsqinlik qiladi. sub'ektlar. Oxir oqibat, bu monopolistga samarali talabni oʻz foydasiga qayta taqsimlash, monopol yuqori foyda olish imkonini beradi.
Raqobatbardosh bozorlar odatda yaxshi ishlaydi, bu xaridorlar ham, sotuvchilar ham narxlarni boshqarishi mumkin boʻlgan bozorlarga tegishli emas. Bitta sotuvchi ta'minotni nazorat qiladigan bozorda mahsulot past boʻladi va narxlar yuqori boʻladi.
Shunday qilib, biz monopoliya nomukammal raqobatning haddan tashqari shakli ekanligini koʻramiz.
Sotuvchi monopol kuchga ega, agar u oʻz mahsulotining narxini oʻz mahsulotini cheklash orqali koʻtarishi mumkin boʻlsa. Bozorlarga kirish uchun toʻsiq mavjud boʻlib, u har qanday yangi sotuvchining bozorga kirishini imkonsiz qiladi. Monopol hokimiyatga ega boʻlgan firma narxlarni kamsitish siyosatini olib boradi, ya'ni bir xil mahsulotni xaridorlarning turli guruhlariga har xil narxlarda sotadi. Ammo buning uchun monopol firma har xil iste'molchilarga boʻlgan talabning turli xil egiluvchanligiga e'tibor qaratib, oʻz bozorini ishonchli tarzda taqsimlashi va "arzon" bozorni "qimmat" dan mahorat bilan ajratishi kerak.
Monopoliyaning xususiyatlarini koʻrib chiqsak:
1. Monopoliya - bu bitta firmadan tashkil topgan sanoat. Bitta firma - bu ma'lum bir mahsulotning yagona ishlab chiqaruvchisi yoki yagona xizmat koʻrsatuvchi provayder; shuning uchun firma va sanoat bir-biriga oʻxshashdir.
2. Birinchi xususiyatdan kelib chiqadiki, monopoliyaning mahsuli yaxshi yoki yaqin oʻrinbosarlar yoʻqligi ma'nosida noyobdir. Xaridor nuqtai nazaridan, bu mavjud alternativalar yoʻqligini anglatadi. Xaridor mahsulotni monopolistdan sotib olishi yoki unsiz qilishi kerak.
3. Biz mukammal raqobat sharoitida ishlaydigan individual firma mahsulot narxiga ta'sir qilmasligini ta'kidladik: u "narx bilan rozi". Buning sababi shundaki, u umumiy ta'minotning ozgina qismini beradi. Aniq farqli oʻlaroq, sof monopolist narxni belgilaydi: firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Va buning sababi aniq: u etkazib beradi va shuning uchun umumiy ta'minotni nazorat qiladi. Monopolist oʻz mahsulotiga boʻlgan talabning egri chizig‘i bilan, taklif qilinayotgan mahsulot miqdorini manipulyatsiya qilish orqali mahsulot narxining oʻzgarishiga olib kelishi mumkin.
4. Monopoliyaning mavjudligi kirish uchun toʻsiqlar mavjudligiga bog‘liq. Iqtisodiy, texnik, huquqiy yoki boshqacha boʻlsin, monopoliya davom etadigan boʻlsa, yangi raqobatchilarni ushbu sohaga kirishiga toʻsqinlik qiladigan ba'zi toʻsiqlar mavjud boʻlishi kerak.
Monopoliyalar xaridorlar qayta sota olmaydigan mahsulotni ishlab chiqarganda, ular koʻpincha har xil xaridorlarga har xil narxlarni talab qilish va shu bilan narxlarni kamsitishga imkon beradigan va foydalidir.
Prezidentimiz o‘z maruzalarida: “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risidagi qonun bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni etiborga olgan xolda raqobat to‘g‘risidagi yangi qonunni ishlab chiqarishimiz, ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur” - deb takidlagan edilar. Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi.
Aynan sog‘lom raqobatgina bizni monopoliyadan saqlab qoluvchi omildir. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi xususiyatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Monopoliya tushunchasiga turli o‘quv adabiyotlarida turlicha ta'rif beriladi. Jumladan, ba'zi o‘rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka) hukmronlik holati», deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o‘rinli deb hisoblaymiz: monopoliya monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.korxonalaryoritib berolmasligi sababli «Monopoliya» atamasining kelib ehiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni. grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to‘planishi hisoblanadi.
Monopolistik raqobat monopoliya va raqobat unsurlarining uyg‘unlashuvi orqali roʻy beradi. Ba’zi bir manbalarda uni «mahsulotlarning tabaqalanishi» deb ham ataladi. Chunki, monopolistik raqobatning xususiyatli tomonlaridan biri – bu Mazkur mahsulotning tabaqalanishi, ya’ni boshqa oʻxshash mahsulotlardan farq qiluvchi jihatlari (masalan, sifati, tarkibi, qadoqlanishi, dizayni va boshqalar)ning mavjudligi hisoblanadi. Natijada, Mazkur mahsulot egasi, u qadar ahamiyatli boʻlmasada, ishlab chiqarish hajmi va uning narxini belgilashda ma’lum darajada monopol mavqega ega boʻladi. Biroq, bu kabi mahsulot ishlab chiqaruvchilar sonining koʻpligi ayni paytda ushbu ishlab chiqaruvchini raqobatlashishga ham majbur qiladi.
Monopolistik raqobatning oʻziga xos xususiyatlaridan biri shuki, bunda boholar raqobati yoʻqotiladi, oqibatda «quvvatlar ortiqchaligi fenomeni» doimiy va odatdagi hodisaga aylanadi. Bu ortiqchalik «jazosiz» uzoq vaqt davomida koʻpayib boradi, chunki u doim harajatlardan kataroq boʻlgan boholar hisobiga qoplanib turadi.
Butun bozorning ma’lum qismini egallash darajasini kursatuvchi bu kursatkich (fenomen) faqat alohida patentlar va fabrika markalari bilangina qoʻllanmasdan, boshqa, yani obroʻ, ustalik, alohida mahorat kabi hodisalar bilan ham qoʻllab-quvvatlanadi. Bu hodisalar erkin kasb ega (rassom, moʻzika) faoliyat sohasining bir qismi boʻlib, ular ham «monopol daromadlar nazariyasi» predmetidir.
Monopoliya ishlab chiqarish mahsulotining xuddi shunga oʻxshash boshqa maxsulotdan sezilarli ajralib turishini talab etadi yoki boshqacha aytganda, differentsiatsiya roʻy beradi; boshqa qoʻshimcha sharoit ham zarur unga koʻra firma - monopolist optimal hajmdan ortiqroq boʻlgan koʻrsatgichlar bilan harakterlanishi kerak.
Monopoliyalar tarmoqqa kirishdagi iqtisodiy, texnik, huquqiy va boshqa koʻrinishdagi toʻsiqlarning mavjud boʻlishi natijasida paydo boʻlib, ularning asosiylari sifatida quyidagilarni kursatish mumkin:
a) ishlab chiqarish miqyosi keltirib chiqaradigan toʻsiqlar;
b) tabiiy monopoliyalar tavsifidagi toʻsiqlar;
v) patent va litsenziyalar;
g) iqtisodiy resurslarning muhim turlariga xususiy mulkchilik va h.k.
Sof raqobat sharoitida alohida sotuvchi bozori umumiy bozor bilan qoʻshilib, faqat amaldagi baho boʻyicha istalgancha tovarni realizatsiya qiladi. Ikkinchi holatda tovarni sotish cheklanadi va yangi uchta omil:
1) baho;
2) mahsulot xususiyati va
3) reklamaga harajatlar bilan belgilanadi.
Mana shu omillar yordamida haridorlarning iste’mol qarorlariga ta’sir etiladi. Bunda baholarni pasaytirish omili alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tovarga baho pasayishi mahsulot sifati pasayishi tarzida qilinish ehtimoli boʻladi.