Mavzu: Nazariy tadqiqotlar metodologiyasi

Mavzu: Nazariy tadqiqotlar metodologiyasi

Reja

1. Nazariy tadqiqot

2. Metodologiya tushunchasi

3. Tadqiqot obyekti

.1. Nazariy tadqiqot

Insonning boshqa mavjudotlardan farqi uning ma’lum bir maqsad sari harakat qilishidadir. Kishi maqsadga yetishish jarayonida bir qator tabiiy va sun’iy to’siqlarni yengib o’tadi. Bu to’siqlarni bartaraf qilish uchun bir qator tadbirni ko’radi.

Maqsadga yetishishda muayyan to’siqni yengib o’tish uchun qo’llaniladigan tadbirlar majmuini usul deyiladi.

Maqsadga yetishishda bir necha, goho o’nlab-yuzlab to’siqlarni yengishga to’g’ri keladi. Bu to’siqlarni yengish uchun tegishli usullar tizimi qo’llaniladi.

Maqsadga yetishishdagi qo’llaniladigan usullar tizimi uslubi (yo’l) deyiladi.

Usullarni ma’lum bir tartibda qo’llanish jarayonida bir harakat maqsad ko’rsatkichlariga bo’ysundiriladi. Undan tashqari, kishi maqsadga yetishish jarayonida dialektikaning eng umumiy qonunlariga hamda muayyan sohasi umumiy va xususiy qonuniyatlariga ham amal qiladi.

Inson bu faoliyati nihoyasida qanday ko’rsatkichlar erishishini ko’z oldiga yaqqol keltirib amalga oshiradi.

.2. Metodologiya tushunchasi

Metodologiya deb, kishi maqsad sari qilgan harakat; unga tamoyil bo’lgan maqsad ko’rsatkichlari bilan shu harakat davomida amal qiladigan qonuniyatlar majmusiga aytiladi.

Har qanday jamiyat a’zolarining umumiy maqsadi bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi halqlarining asosiy maqsadi huquqni va demokratik davlatni qurish, adolatli fuqarolar jamiyatini shakllantirishdir. Bunday davlat va jamiyatning ko’rsatkichlar majmui bo’ladi. Uni millat mafkura deyiladi. Shu bilan birgalikda har qanday ijtimoiy guruhlarning o’ziga xos maqsadlari ham mavjud. Har bir shaxsda ijtimoiy sifatlar va shunga yarasha ehtiyojlar tizimi bo’lganligi sababli odamlarning shaxs maqsadlari ham turlichadir.

Jamiyatni oldiga qo’ygan maqsad ko’rsatkichlari va lektikaning umumiy qonunlari butun jamiyat a’zolari faoliyati uchun eng umumiy metodologik asosdir.

Har bir sohada mavjud maqsad va shu sohada hukm suruvchi qonuniyatlar shu soha bilan shug’ullanuvchilar uchun umumiy metodologik asosdir.

Muayyan faoliyatning eng umumiy, umumiy maqsad ko’rsatkichlari va qonuniyatlari bilan birga shu faolyugning ichida qisqa muddatli maqsad ko’rsatkichlari va moq qonuniyatlari ham bo’ladi.

Kishilar o’z faoliyatida qisqa muddatli maqsad ko’rsachkichlari va soha qonuniyatlariga amal qilishligini xusus metodologiya deyiladi. Odamlar faoliyat ko’rsatish jarayonida eng umumiymidir. Umumiy va xususiy metodologiyalardan kelib chiqqan holda o’z ishlarini amalga oshiradilar. Aks holda qilgan harakatlari zoye ketishi mumkin.

Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, sohasidan qat’iy nazar, har qanday ilm o’z tadqiqotini bir butunlikka, ya’ni tegishli majmuga qaratgan bo’ladi. Ular bir necha o’zaro funksional bog’liq qismlardan tashkil topgan bo’ladi. Uni majmu deb nomlanishiga ham sabab shu.

Butun borliq katta va kichik hamda shaklan turli majmulardan tashkil topgan.

Shu majmularni tashkil qiluvchi qismlari orasidagi aloqadorlikni va bu majmularning xususiyatlarini belgilab beruvchi inson faoliyatiga ilm, deyiladi.

Majmularni tashkil qiluvchi negiziga qarab, ularni moddiy va nomoddiy, turlarga ajratiladi. Moddiylari tabiiy va sun’iy. Tabiiylari geologik, biologik, geografik, ekologik va hokazolar. Sun’iylari texnika, inshoot, agronomiya va boshqalar.

Har bir qism o’z navbatida majmu hisoblanib, u ham bir necha qismlardan tashkil topadi. Masalan, geologik majmu minerologik, gidrogeologik, paleontologik va hokazo qismlardan tashkil topgan. Ularning har biri ham bir necha qismlarga bo’linadi.

Bu majmularning har birini soha ilmi o’rganadi. Undan tashqari, butun moddiy olam majmulari ayrim xususiyatlarini alohida-alohida ilmlar o’rganadilar. Masalan, fizik xususiyatlarini fizika, kimyoviy xususiyatlarini kimyo va hokazo.

Nomoddiy majmui gumanitar, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy degan qismlardan tarkib topgan. Ularning har-biri o’z oldiga majmu hisoblanadi va bir necha qismlardan iboratdir.

Ijtimoiy majmuning o’zi ma’naviyat, ma’rifat, madaniyat va san’at degan qismlarni o’z ichiga oladi.

Har bir soha yoki uning tarmoqlaridagi majmularning alohida-alohida ilm sohasi yoki uning tarmoq ilmi o’rganadi.

3. Tadqiqot obe’kti

Muayyan ilm sohasi yoki tarmoq ilmi tadqiqotlarni aniq bir majmuga qaratishi shu ilmning tadqiqot obyekti deyiladi. Ma’lum bir ilmni tadqiqot obyekti, deganda mazkur ilm o’z tadqiqotlarini qaysi majmuga qaratganligini tushunmoq lozim.

Ammo har qanday majmu ikki yoki uch qismdan iborat bo’lganda ham uning bir necha jabhalari va xususiyatlari bo’ladi.

Jabha deganda majmuni tashkil qiluvchi qismlari orasidagi uzviy bog’liqlikka aytiladi.

Majmuning xususiyati o’z tabaqasidagi majmular orasidagi aloqadorlikda namoyon bo’ladi.

Har bir jabhani va aniq aloqadorlikni alohida ilm sohasi o’rganadi va uni shu ilmning tadqiqot predmeti deyiladi. Bir obyektni bir necha soha ilmlari o’rganish mumkin. Masalan, medisina, kosmetika, fizkultura, psixologiya va boshqa bir qator ilmlarning tadqiqot obyekti inson hisoblanadi. Ammo har biri o’zining tadqiqot predmetiga ega.

Ilmning tadqiqot predmeti muayyan ilm sohasi, majmuiing jabha yoki xususiyatidan kelib chiqib belgilanadi.

Tadqiqot obyekti-muayyan ilm tarmog’i nimani o’rganadi, degan savolga javob bersa, tadqiqot predmeti shu nimaning nimasini o’rganadi, degan savolga javob beradi.

Har qanday ilm o’z oldiga faqat bitga maqsadni qo’yadi. Ilmning tadqiqot o’tkazishdan maqsadi o’rganayotgan majmuda shu vaqtgacha aniqlanmagan xususiyat va qonuniyatlarini aniqlash va uni jamiyatning ma’lum bir ehtiyojini qondirishda foydalanishni ko’rsatib berish orqali namoyon bo’ladi.

Ushbu falsafiy tushunchalardan kelib chiqib, ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi bir necha ilm tarmoqlarining tadqiqot obyekti, predmeti va maqsadlarini aniqmumkin.

Ijtimoiy fanlar ilmining umumiy tadqiqot obyekti ijtimoiy hayotdir. Shu yerda "ijtimoiy" degan tushunchani sharhlab o’tish joiz. Ijtimoiy atamasi ikki ma’noda biri keng, ikkinchisi tor ma’noda qo’llaniladi.

Keng ma’nodagi ijtimoiy hayot voqyelik bo’lib, odamlarni barcha ongli harakati natijasida vujudga kelgan hodisalar majmusiga aytiladi.

Bu majmuga ruhiy, iqtisodiy, siyosiy va tor ma’nodagi ijtimoiy hayotlar qismi bo’lib kiradi.

Tor ma’nodagi ijtimoiy hayot deganda kishining bioijtimoiy mavjudot sifatida shakllantiruvchi va umri davomida egallagan ijobiy sifatlarini o’z ixtiyori bilan namoyon qiluvchi hayot jabhalariga aytiladi.

Bularga oiladagi hayot, o’zining shaxsiy hayoti hamda mehnat va siyosat bilan bog’liq bo’lmagan boshqa faoliyatlar kiradi.

Bu tushunchalarni hayotda qo’llashda to’g’ridan-to’g’ri ijtimoiy deb keng ma’nodagi ijtimoiy hayotini ifodalaymiz, tor ma’nodagi ijtimoiy hayot ustida so’z yuritilganda ijtimoiy-ruhiy, ijtimoiy-iqtisodiy; ijtimoiy-siyosiy, degan so’z birikmalaridan foydalaniladi.

Empirik bilish darajasida ob’ektning kuzatsa bo‘ladigan xossa yoki belgilarini, unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni bevosita yoki asboblar yordamida aniqlaymiz, tavsifini beramiz. Shundan keyin tadqiqotchida savol tug‘iladi: kuzatilgan belgi,xossa qayerdan paydo bo‘ldi, u yoki bu o‘zgarishni keltirib chiqaradigan sabab nima?

Savolga javob berish uchun ob’ektning sifati yoki me’yoriy qiymatlarini belgilab beradigan xususiyatlarini ko‘rib chiqish kerak. Bu xususiyatlar esa ob’ektning har doim kuzatib bo‘lmaydigan aloqalar,bog‘lanishlar va ta’sirlar bilan belgilanadi. Bularni fikrda aniqlash va tahlil qilsa bo‘ladi, natijada idrok qilib bo‘lmaydigan xossalarni, qonuniyatlarni ochish mumkin. Shu tarzda atomdagi elektronning yadro atrofida aylanish orbitasi mavjud ekanligi aniqlangan. Bu nazariy fikrlash, tadqiqot,faktlarni tahlil qilish natijasidir.

Nazariy tadqiqotda ob’ektning sifati va xususiyatini belgilab beradigan sabab undagi unsurlarning xossalarida, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarda izlanadi. Ongda xossalar va bog‘lanishlarning obrazlari shakllantiriladi, tahlil qilinadi, tadqiqotchi yangi xulosaga keladi , oldin ma’lum bo‘lmagan xossa yoki qonuniyat kashf qilinadi. Shunday natijaga olib keladigan usullardan biri analiz va sintezdir.

Tahliliy tadqiqotning yakuniy bosqichida izlanuvchilar qism va unsurlar, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni in’ikos etgan obraz va tushunchalardan tashkil topgan bilimni umumlashtiradilar, aqliy sintezni amalga oshirib yangi tushuncha hosil qiladilar. Demak, har qanday analiz umumlashtirish, mantiqiy sintez bilan bog‘liqda olib boriladi.

Analiz (yunon. analysis – ajratish, parchalash, farqiga borish) amalda yoki fikran ob’ektni qismlarga (unsurlarga) bo‘lish va ularni har birini alohida-alohida o‘rganish usulidir. Qismlarning belgilari va parametrlari, ular o‘rtasidagi bog‘lanishni tahlil qilish, undan keyin tahliliy materialni umumlashtirish ob’ektning xossalari, ularni mavjud qiladigan sabab va qonuniyatlarni kashf qilishga olib keladi.

Atom borlig‘ini belgilaydigan hislat uning strukturasi va statsionar barqarorligidir. Lekin, laboratoriyada olib boriladigan eksperimental izlanishlarda bu xossalarni bevosita kuzatib bo‘lmaydi. Shu bois, tadqiqotchilar atom strukturasiga kirgan unsurlarni (elektron, yadro, elektromagnit maydoni va boshqalarni) alohida-alohida o‘rganadilar, tahlil (analiz) qiladilar, ularni aks ettiradigan obrazlar va tushunchalar ongda shakllanadi. Tadqiqot bu bilan tugamaydi. Navbat umumlashtirishga (sintezga) keladi. Fizika tarixidan ma’lumki, olingan tahliliy natijalarni N.Bor umumlashtirdi, xayoliy eksperiment o‘tkazdi, natijada atom strukturasi modelini ishlab chiqdi.

Empirik bilish darajasidagi analizda konkret xossalar va qiymatlar haqida fakt, tavsif, obraz hosil bo‘ladi. Modda turkumiga kirgan mineral empirik tahlil ob’ekti bo‘lganida, uning fizik va ximiy xossalari-rangi, strukturasi, zichligi, qattiqligi, magnit va elektr xossalari aniqlanadi.

Moddani nazariy tadqiqot darajasida tahlil qilish struktura, atom, molekula, birikma kabi tushunchalarni shakllanishiga olib keladi. O‘z navbatida tushunchalar ham nazariy va metodologik tahlil predmetiga aylanishi mumkin.

Analiz qilingan predmetlarni taqqoslash, birlashtirish va umumlashtirish tafakkurda sintez amalini bajarilishiga olib keladi. Sintezda tahliliy tadqiqot jarayonida olingan faktlar, materiallar, tasavvurlar umumiyroq xossa yoki qonuniyatni ifodalashlariga qarab mazmunan birlashtiriladi, natijada o‘rganilayotgan predmet xususida bir-butun g‘oya, tushuncha, nazariya xoksil bo‘ladi. Mazkur tavsifdan kelib chiqib sintez tushunchasini quyigicha ta’riflash mumkin: sintez-predmetni amalda yoki fikrda qismlarga bo‘lib tahlil qilish jarayonida hosil bo‘lgan faktlar, ma’lumotlar va tasavvurlarni bir-biriga bog‘lab bir butun mazmunga ega bo‘lgan g‘oya, tushuncha va nazariyani ishlab chiqish usulidir.

Irsiyat muammosi bilan shug‘ullangan avstriyalik olim va ruxoniy G.Mendel (1822-1884) 1865 yilda irsiy qobiliyatning diskret (bulak-bulak) birligi borligini aniqladi. Olim irsiy belgilarni avloddan avlodga berilishi yo‘llarini taxlil qilib shu kashfiyotga keldi. 1909 yilda Iogansen irsiy belgilarni berilishiga doir tahliliy materiallarni umumlashtirib, bir-butun mazmunga ega bo‘lgan gen tushunchasini fanga kiritdi.

O‘tgan asrni o‘rtalarida molekulalar genetika yo‘nalishi doirasida genning strukturasi va tarkibiy qismlari tahlil qilindi. Olingan natijalarni umumlashtirish jarayonida DNK, RNK, KODON kabi irsiyat birliklarini ifodalaydigan tushunchalar va ayniqsa, nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan irsiyat mexanizmi modeli ishlab chiqildi. Demak, irsiyat muammosi yo‘nalishida o‘tkazilgan tadqiqotlarda analiz va sintez usullari navbatma-navbat qo‘llanildi. Xususan: 1) ob’ektni tarkibi va strukturasini o‘rganishda analiz; 2) tavsiflangan qism va unsurlarda o‘xshash, umumiy xossalarni o‘rganishda, mazmunan bir butun bo‘lgan tushuncha va g‘oyalarni ishlab chiqishda sintez ustuvor rol o‘ynaydi.

2. Analogiya va gipotetik usul

Analogiya (yun. anologiya – moslik, o‘xshashlik) bilvosita mulohaza yuritish va xulosa chiqarish usulidir. Analogiya bo‘yicha tadqiq qilishda xossa, struktura va munosabatlarda mavjud bo‘lgan o‘xshashlikka e’tibor qaratiladi.

Usuldan foydalanish quyidagicha sodir bo‘ladi: bir ob’ekt (A) xossalarini o‘rganishdan hosil bo‘lgan bilim o‘sha turdagi ikkinchi ob’ektni (V) bilish muammosi doirasiga o‘tkaziladi va shu bilan ob’ekt (V) o‘rganilgan hisoblanadi. Masalan, Tyan-Shan tizmasi, uning stratigrafiyasi, geomorfologiyasi va geologik davrlari haqida har jihatdan asoslangan bilimga egamiz. Fan tog‘ tizmasi esa yetarli darajada o‘rganilmagan ob’ektdir. Bunda biz Tyan-Shan tog‘ tizmasiga doir bilimlarimizni analogiya bo‘yicha fikrlashga asoslanib va ekspiditsiya uchun katta harajat qilmasdan Fan tog‘ tizmasini o‘rganish muammosi doirasiga kiritamiz, shu tog‘ tizimi haqida bilimga ega bo‘lamiz.

Bunday analogiyani sxemasi quyidagicha:

Tyan-Shan tog‘ tizmasi, a, v, c, d, ye, f hislatlarga ega.

Fan tog‘ tizmasi a, v, s, d hislatlarga ega

Fan tog‘ tizmasi ye, f hislatlarga ega bo‘lishi mumkin.

Analogiya bo‘yicha tadqiqot o‘tkazishni 3 ta turi mavjud:

1) xossalar bo‘yicha analogiya;

2) strukturalar bo‘yicha analogiya

3) munosabatlar bo‘yicha analogiya

Xossalar bo‘yicha analogiya o‘tkazilganda bir turdagi ikki predmet o‘xshash yoki aynan belgilarga ega bo‘lishi kerak degan g‘oya, faraz olg‘a suriladi.

Astronomlar bir turdagi sayyoralar tizimiga kiruvchi osmon jismlarida o‘xshash unsurlar mavjud deb, Quyoshda topilgan yangi element-geliy Yerda ham bo‘lsa kerak degan xulosaga kelishgan. Ko‘p o‘tmay bu xulosani chinligi tasdiqlandi. Yerda geliy elementi topildi.

Strukturalar (S) va munosabatlar (M) xususida analogiya usuliga tayanib tadqiqot o‘tkazishda ob’ektlarda mavjud bo‘lgan o‘xshash yoki aynan S va Mlar taqqoslanadi, olingan natija bo‘yicha xulosa qilinadi.

Aniqlik jihatdan qat’iy, qat’iy bo‘lmagan va yanglish (yolg‘on) analogiyalar farqlanadi. Qat’iy analogiya ishonchli, qat’iy bo‘lmagan analogiya ehtimolli, yanglish analogiya nochin xulosa beradi.

Qat’iy analogiya modellashtirish usuliga asoslangan tadqiqotlarda, bir qator matematik, tabiiy va texnik ilmiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda qo‘llaniladigan qat’iy bo‘lmagan analogiya usuli ehtimolli hislatga ega bo‘lgan bilim beradi.

Yanglish analogiyadan ko‘rib chiqilayotigan masala mohiyatini tushunmagan paytda yoki muxolif tomonni adashtirish maqsadida foydalanadilar. XIX asrni oxirida vujudga kelgan sotsial-darvinizm ta’limotida biologik evolyutsiya va jamiyatni rivojlanishi o‘rtasida analogiya (o‘xshash tomonlari qayd qilish) o‘tkazilib, ijtimoiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuchi hayot uchun kurash va tabiiy tanlanishdir degan nochin g‘oya olg‘a surildi.Hayvonot olamida bo‘lmagan,lekin jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi rol o‘ynaydigan omillar va qonuniyatlar mavjudligi inobatga olinmadi.

Analogiyani ishlatganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:

1) taqqoslanayotgan predmetlarning imkoni boricha ko‘proq o‘xshash xossalarini aniqlab olish;

2) taqqoslanayotgan predmetlarning muhim bo‘lgan o‘xshash belgilarini ajratib olish va ko‘rib chiqish;

3) taqqoslanayotgan predmetlardagi belgilar o‘zaro uzviy aloqada bo‘lishi lozim. Asl ob’ekt bo‘lgan «I» predmetni a belgisi b, v, g, d belgilari bilan uzviy bog‘langan. Asl ob’ekt bilan taqqoslanayotgan «K» predmetdagi o‘xshash a belgi ham shu predmetdagi b, v, g, d belgilar bilan aloqada bo‘lishi kerak;

4) O‘zaro taqqoslanayotgan predmetlarning farq qiluvchi belgilari mumkin qadar oz bo‘lishi shart. Agar taqqoslanayotgan «I» va «K» predmetlardagi zaruriy belgilar bir-biridan farq qilishsa, «K» predmetga nisbatan qilingan xulosa xato chiqadi. Sotsial-darvinizm ta’limotida shunday xatolik yo‘l quyilgan.

Yuqorida qayd etilgan qoidalarga rioya qilish analogiya bo‘yicha mulohaza yuritish va xulosa chiqarishni chinlik, ishonchli bo‘lish darajasini oshiradi.

Rus olimi M.V.Lomonosov aytgan ediki, analogiyalar isbotlamaydi, balki aniqlangan narsani asoslaydi. Shu bilan birga, analogiya ilmiy farazga turtki beradi, yangi fikrni paydo bo‘lishiga yordam beradi, to‘g‘ri chiqqan holda ko‘p kuch va sarf-harakajatni tejaydi.

Gipotetik usul. Bu usul o‘rganilayotgan ob’ektning xossalari xususida faraz, taxmin qilishga asoslangan. Gipoteza (yun.hupothesis-asos, faraz)-biron-bir xodisa yoki uning sababi haqida taxminiy fikr bo‘lib, uni hozirgi bilim va amaliyot darajasida tekshirib, isbotlab bo‘lmaydi, lekin ma’lum ehtimollik bilan tushuntirib berish qobiliyatiga ega.

Gipotezani ishlab chiqishda analogiya, to‘liqsiz induksiya, umumlashtirish, ehtimoliy sillogizm va boshqa usullardan foydalanadilar.

Qanday hollarda gipoteza qurish ehtiyoji paydo bo‘ladi?

1. Xodisa sababini aniqlash uchun faktlar yetarli emas, lekin uni tushuntirib berish zaruriyati bor. Bunday holatda ishchi gipoteza olg‘a suriladi.

2. Tadqiqot ob’ekti va unga doir bilimda nomuayanlik darajasi katta, gipoteza esa dastlabki yondashuv sifatida muammo va izlanish yo‘nalishiga ma’no beradi, faraz negizida yotgan g‘oyani asoslashga qaratilgan harakatni faollashtiradi.

3. faktlarga asos bo‘lgan xodisa yoki xossalar tajribada bevosita namoyon bo‘lmaydi, lekin ulardan kelib chiqqan ayrim belgilarni o‘rganib gipoteza ishlab chiqish imkoniyati mavjud.

Fan va amaliyotda muntazam ravishda faktlar ochiladi, ular mavjud tasavvurlar, nazariyalar doirasida tushuntiriladi. Lekin, shunday yangi hodisalar kuzatiladiki,ularni biron-bir nazariya doirasida tushuntirib bo‘lmaydi. Bunday vaziyatda tadqiqotchi xodisani namoyon etgan sabab xususida ilmiy gipotezani ishlab chiqadi.

Tushuntirishni ko‘lamiga qarab gipoteza umumiy, juz’iy va yakka bo‘lishi mumkin. Umumiy gipoteza nihoyatda keng miqyosda namoyon bo‘ladigan narsa va xodisalarni tushuntirish uchun ishlab chiqilgan farazdir. Masalan, Demokritning barcha narsalar eng kichik, bo‘linmas atomlardan tuzilganigi haqidagi farazi. Faqat XIX asrga kelib ingliz ximigi va fizigi Djon Dalton (1766-1844) ayrim elementlarning atom og‘irligini eksperimental tadqiqotda aniqladi, kimyoviy atomizm ta’limotini yaratdi.

Juz’iy gipoteza ma’lum guruhga oid ob’ektlar sababi, qonuniyatlarini tushuntiradigan farazdir. Aytaylik, irsiyat birligi bo‘lgan genni kelib chiqishini tushuntiradigan nazariya hanuz ishlab chiqilgani yo‘q. AQSH olimi G.Kastler genni vujudga keltirgan boshlang‘ich sabab-ipsimon informatsion makromolekulalar bo‘lishi kerak degan gipotezani olg‘a surdi. Sotsiobiologlar (E.Uilson, I Lamsden va boshqalar) insonga xos xatti-harakatlarni tomiri xayvonlarga borib taqalishi haqidagi farazni ishlab chiqishgan.

Yakka gipoteza – bu alohida hodisa yoki faktlarni tushuntiradigan ilmiy farazdir. Taxmin qilinishicha 1908 yil 30 iyunda Sharqiy Sibirga tushgan Tungus meteoriti katta bo‘lmagan kometaning yadrosidir. Urilishdan hosil bo‘lgan zarba to‘lqini 2000 km2 maydonni vayron qilib tashlagan, lekin bironta ham meteorit bo‘lagi topilmagan.

Fanda bir xodisa mohiyatini tushuntirishga da’vo qiladigan, bir-biri bilan raqobatda bo‘lgan gipotezalar ham yaratilishi mumkin. XVI asrda nurning fizik tabiatini tushuntirishga qaratilgan ikkita gipoteza – korpuskulyar (I.Nyuton) va to‘lqinli (Gyuygens) mohiyati haqidagi ilmiy faraz yaratildi. Ikki asr davomida u yoki bu gipoteza navbatma-navbat g‘alaba qozonib turdi. XX asr boshlarida (1924) fransuz fizigi Lui de-Broyl nur tabiatini tushuntirish uchun asos bo‘lgan tqlqin-zarracha dualizmi ta’limotini ishlab chiqdi, oldin ishlab chiqilgan ikki yondashuv sintezini amalga oshirdi.

Gipotezani tasdiqlaydigan tadqiqot vositalari va natijalari bevosita va bilvosita bo‘ladi. Xususan, sabab bo‘lib xizmat qilgan xodisani kashf qilish (masalan, Neptun planetasini kashf etilishi) ilmiy farazni bevosita tasdiqlashga kiradi.