Mavzu: nutqning to’G’riligi, aniqligi, mantiqiy izchilligi, sofligi, ta’sirchanligi va nutqda bularga rioya qilish reja

MAVZU: FIKR IFODASINING MANTIQIYLIGI.
REJA:
1.Fikr ifodasining mantiqiyligi izchilligi, asosiyligi.
2.Fikri madaniy va mantiqiy ifodalashning usul va yo’llari.
3.Fikrni asoslashda iqtibos (sitata), maqol va hikmatlardan foydalanish.
4.Olinma gapni aynan va o’zlashtirib qo’llash masalasi.
Yakka savollar
1.Ta'rif-mulohaza mazmunli hujjat turlari necha xil?
2.Taqriz matnning asosiy xususiyati nimada?
3.Fikrni asoslashda tilning qanday vositalaridan foydalaniladi?
4.Sitatalardan qaysi matnlarda foydalanish o’rinli sanaladi?

Har hil manoli ifodalarni nutqda ortiqcha qo’llash mantiqiy buzilishga sabab bo’ladi. Bir ma’noli birdan ortiq ifodalar “leonazm”- deb yuriladi”: men , o’zim’ shu bugun . bugundan boshlab kabi. Mantiqiy aloqalar va munosabatlarni ifodalsh muhim vositalardan biri kirish so’z , kirish brikmalari yordamchi so’zlar, yuklamalar hisoblanadi.

Ulardan to’g’I foydalanish yahshi nutq yaratish garovi sanaladi. Gapning orasidagi mantiqiy buzilishiga sabab sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi.

7. 
   Gaplarni bir-biriga bog’lashda yuz beradigan hatolar.
   
8. 
   Bir fikrdan boshqasiga o’tishda yuz beradigan hatolar.
   
9. 
   Matnni xat boshidan ajratishda hatolarga yo’l qo’yish
   
10. 
    Matnni mantiqiy shakllantirish sintaltik qurilmalarni tanlashda yuz beradigan hatolar.
    

Har bir gapda nisbatan tugallangan qandaydir bir fikr ifodalangan bo’ladi.
Avvalgi gaplarda ifodalangan fikrni keyingi gaplarda ifodalangan fikr odatda rivojlantiradi, yoki ulardan kelib chiqadigan fikrni hulosalaydi.
Shunday ekan keyingi gapni oldingi gapga to’g’ri bog’lash zarurdir. Gaplar bir-birlari bilan hilma xil sintaktik vositalar orqali bog’lanadi. Mantiqiylikni ta’minlash ikki shartga asoslanadi.
1. ekstrolingivistik shart. Bu shart turli mulohaza qilishning normalari va prinsplarini egallashni taqozo qiladi. To’g’ri nutq uchun kurashuvchi kishi, eng avalo, mantiqiy fikrlashni o’rganishi lozim. Har qanday tafakkur ko’rinishi mantiq qonunlariga mos bo’lishi kerak. Sozlaganda fikrni tartibiga qattiq ahamiyat berish fikrlashda mantiqiylik hatolarga yol qo’ymaslik natiqiylikning garovidir. Ikkinchi shart sof lingvistik bo’lib, nutqiy tuzilish belgining bir-biriga zid bo’lmasligini, mazmuniy bogliqligini uyushtiruvchi til vositalarini bilishni taqozo qiladi. Ikkinchi shart , nutqiy aloqa sathida amal qilib , bayon etish mantig’ini egallshni buyuradi. Birinchi shart bilish mantiqi bo’lsa , ikkinchi shart bayon etish mantig’idir. Bayon etish mantiqini buzganlik ongli tinglovchining nutqni tushunishiga ta’sir etadi. Nutqni tushunish bosh masala ekan, bayon etish mantiqiy o’rganishga arziydigan masala bo’lib boraveradi. Gap ichida mantiqiylikning buzilishiga quyidagilar sabab bo’ladi.
1. Ma’lumki, so’zlar o’z ma’no doiralariga mos keluvchi so’z bilangina birika oladi. Istalgan so’zni isatlgan so’z bilan biriktirish mumkin emas. Bir biriga mos kelmaydigan tushunchalarni ifodalovchi so’zlar gap ichida birikib qolsalar , fikrda mantiqsizlik yuz beradi . “sanato’riy-o’rmon maktabi vrachiga qizig’in minnatdorchiligimni izhor etaman. Bu odamning chehrasi kulib turganidek, u katta tajribaga ham ega” . bu gapd bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalar (tashqi korinish va mutaxassislik tajribasi) bir qatorga qo’yilgan.
Ma’lumki nutq tafakkur mahsuli bo’lib u o’zaro fikr almashuv jarayonida kishilarning til vositalaridan foydalanish faoliyatidan iboratdir . Inson nutqini shakllantiruvchifonetik vositalar qatoridan tovushdan tashqari bo’g’in urg’u intonatsiya ham muhim o’rin tutadi . Tovushlar o’zaro birikib bo’g’inlarni hosil qilsa , bo’g’inlar qo’shilib , so’zlarni vujudga keltiradi . Kishi fikrni yoki maqsadini ikkinchi bir kishiga so’zlar vositasida yetkazib o’zaro fikr almashadi , aloqada bo’ladi va kayfiyatni ifoda etadi . Har qanday nutq kishilarni ishontiradigan , yorqin mantiqli va ta’sirchan bo’lgandagina o’z maqsadiga erishadi . Masalan ommviy yig’inlarda , auditoriya va va tuzgan notiq dastlab nutqning lingvistik faktorlari , ya’ni adbiy til qoidalari va me’yorlarini to’la anglashi va uqishi lozim. Aks holda u o’z maqsadiga erisha olmaydi .
Fikr yuritilmoqchi bo’lgan mavzu eng avvalo , notiqning o’ziga tushunarli va ozlashtirilgan bo’lishi shart.
Tinglovchilar hukmiga havola etilayotgan masala va voealar ishonchli tarzda byon qilinishi hamda uning ijodiy natija borishiga notiqning o’zi ham iqror bo’kishi , ishonishi lozim.
Notiqning nutqiy jarayon davomida o’zini qanday tuta bilishi , imo-ishoralari ovozi hatto tashqi ko’rinishi , tinglovchilarga hurmat bilan qarash tegishli o’rinlarda ular bilan savol javob qilish , tinglash kabi qator fazilatlar nutqning ommabop bo’lishini ta’minlaydi .
Notiq o’z nutqini badiiy adabiyot namunalaridan xalq maqollari va hikmatli so’zlaridan tildagi badiiy tasviriy vositalardan unumli foydalani tuzishi va h.k . Aks holda bunday nutq ta’sirsiz to’mto’q bo’ladi .
Fikrni asoslashda iqtibos (sitata) maqol va hikmatlarning o’z orni bor . Sitata (iqtibos)-(p-lat) Biror tekstdan , asardan aynan ko’chirilgn parcha .
Maqol-qisqa , chuqur ma’noli , nutqda keng qo’llanuvchi barqaror shaklga ega folklore janrlaridan biri bo’lib ular xalqning ko’p asrlik hayotiy tajribalari asosida yuzaga kelgan . Maqollar nutq jarayonida u yoki bu vaziyat munosbati bilan fikrni lo’nda obrazli tarzda ifodalashda juda ham qo’l keladi . Maqollar ikki yo’l bilan : a) xalqning ko’p srlik ijtimoiy –iqtisodiy , ijtimoiy-siyosiy tajribalari kuzatishlari ; b) u yoki bu shoir yo yozuvchilar ijodidagi ibratli fikrlarning xalq orasidakeng tarqalishi va ommalashishi asosida yuzaga keladi.
Hikmat so’zi “O’zbek yilining izohli lug’ati” da (a)-“o’ta donolik , donishmandlik, zakovat, aql-idrok” deb e’tirof etilgan.