Mavzu: ona tili darslarida iboralar va tasviriy vositalardan foydalanish

Iboralarning turlari 

    Frazemalar ikki turga bo‘lib o‘rganiladi:  

    1.frazeologik butunlik; 

    2.frazeologik chatishma; 

  I.  Ma’nosi  tarkibidagi  so‘zlarning  ma’nolari  asosida  izohlanib, 

umumlashgan  ko‘chma  ma’no  ifodalaydigan  frazemalarga  frazeologik 

butunliklar  deyiladi.  Masalan:  1.Bilib  qo‘ying.  Ish  og‘ir.  Belni  mahkam 

bog‘lamasangiz, qiyin bo‘ladi (O.Yoqubov ). 2.Ayol kishiga qo‘l ko‘tarish 

erkakning  ishi  emas.  (R.Fayziy).  3.Bu  maydon  yog‘  tushsa  yalagudek 

ozoda…(A.Muxtor). 

 II. 

Ma’nosi 

tarkibidagi 

so‘zlarning 

leksik 

ma’nolari 

bilan 

bog‘lanmaydigan, ular asosida izohlanmaydigan frazemalarga frazeologik 

chatishmalar  deyiladi.  Masalan;  1.Qishki  sessiyani  yaxshi  yakunladik, 

ammo  bu  hali-xamir  uchidan  patir  (P.Qodirov).  2.Odamlar  qo‘ltig‘dan 

tarvuzlari tushib, qishloqqa qaytishdi. (M.Ismoiliy). 3.Butun gavdasi qizlik  

---

 

15 

latofati  bilan  yashnagan  chog‘da  boyvachcha  uni  ko‘z  tagiga  olib 

qo‘ygan edi. (Oybek). 

  

Frazeologizmlarning  eng  asosiy  belgilari  sifatida  quyidagilarni 

ko‘rsatish mumkin: 

1.Frazemaning  tarkibida  ikki  yoki  undan  ortiq  leksema  qatnashgan 

bo‘ladi. 

2.Frazema yahlit bir  lug‘aviy ma’noni ifodalaydi. 

3.Frazemaning  tarkibidagi  so‘zlar  o‘z  leksik  ma’nolarini  yo‘qotgan 

bo‘ladi.  

4.Frazema  turg‘un  birikma  sifatida  erkin  birikma  bilan  faqat 

omonimik holatda bo‘ladi. 

5.Frazemani faqat yahlitligicha almashtirish mumkin. 

6.Frazema  gapning  tarkibida  yahlitligicha  bir  sintaktik  vazifada 

keladi. 

7.Frazemani  boshqa  tilga  so‘zma  so‘z  tarjima  qilib  bo

‘

lmaydi, 

yahlitligicha tarjima qilinadi. 

        Yuqorida ta’kidlangandek, iboralar til hodisasi sanaladi. Bu haqidagi 

dastlabki ma’lumotni o‘quvchilar  5-sinfda olganlar va ularning o‘ziga xos 

tomonlarini yaxshi biladilar. 

 

Ma’lumki,  iboralar  nutqni  bezovchi  ta’sirchanligini  oshiruvchi,  

nutqning  rang-barangligini  ta’minlovchi  vosita  sanaladi.  Bizning 

maqsadimiz  iboralarning  grammatik  xususiyatlarini,  ya’ni  ot  turkumi 

tarkibida qo‘llanilgan iboralarning xususiyatlarini tahlil etishdir. 

         Otlar anglatgan ma’nolariga ko‘ra atoqli va turdosh otlarga ajratiladi. 

Biz bu o‘rinda turdosh otlar va ularning turlari tarkibida qo‘llash mumkin 

bo‘lgan iboralarni tahlil qilamiz. 

6-sinf  darsligida  turdosh  otlar  uchun  9  soat  ajratilgan  bo‘lib  ular 

quyidagicha taqsimlanadi: 

---

 

16 

-Turdosh otlar 1soat 

-Shaxs otlari 1soat 

-Shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat 

-Narsa otlari 1soat 

-Narsa otlarini yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat 

-O‘rin-joy otlari 1soat  

-Faoliyat-jarayon nomini bildiruvchi otlar 1soat. 

-Aniq va mavhum otlar 1soat. 

-Mavhum ot yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi 1soat. 

          Bizning  tekshirish  ob’yektimiz  turdosh  otlar  bo‘lganligi  sababli 

turdosh  otlar  uchun  berilgan  topshiriqlarni  bajarish  jarayonida  iboralarni 

ham qo‘llash imkoniyati tug‘iladi. 

 

1-  Topshiriq.  Topshiriq  shartiga  ko‘ra,  bir  necha  turdosh  otlar  

berilgan.  Ularni  shaxs  otlari,  narsa  otlari,  o‘rin-joy  otlari  kabi  guruhlarga 

ajratish topshirilgan.  

           Biz  o‘quvchilarga  shu  turdosh  otlar  bilan  birgalikda,  qo‘shimcha 

topshiriq sifatida iboralar va tasviriy vositalarni topishni buyuramiz.