Mavzu: Organizm himoyasining nospetsifik omillari Reja: Organizm tushunchasi

Mavzu: Organizm himoyasining nospetsifik omillari


Reja:

1. 
   Organizm tushunchasi
   
2. 
   Inson organizmining himoya sistemasi bulgan immunitet va uning turlari.
   
3. 
   Organizm nospetsifik ximoya omillari
   
4. 
   AT ximiyaviy strukturasi.
   
5. 
   Organizm immunitet kuchsizlanishining sabablari va oqibatlari
   

1.Organizm tushunchasi
Organizm (yun. όργανον (organon) - "aʼzo, asbob, olat") individual yashayotgan tizimdir. Organizmlar oziqlanish, oʻsish, koʻpayish, tashqi taʼsirlardan reaksiyalanishga qodir. Organizm bir yoki bir nechta hujayradan iborat boʻlishi mumkin. Hujayralari tipiga qarab, organizmlar prokariot yoki eukariot guruhlarga ajratiladi. Prokariotlar shartli ravishda ikki ust olam: bakteriyalar va arxeylarga boʻlinadi. Eukariotlarga zamburugʻlar, hayvonlar va oʻsimliklar kiradi.
Organizm (lot. organizo — xushbichim qilaman) — jonsiz materiyadan bir qancha xususiyatlari bilan farq qiladigan tirik mavjudot. Koʻpchilik Organizmlar hujayra tuzilishiga ega. Yaxlit Organizmning shakllanishi shunday jarayonki, ontogenez va filogeneza. strukturalar (hujayralar, toʻqimalar, organlar) va funksiyalar differensiyasi va integ-ratsiyasi sodir boʻladi
2. Inson organizmining himoya sistemasi bulgan immunitet va uning turlari.
Immunitet (lot. immunitas — biron narsadan xalos, ozod boʻlish, qutulish) — tirik mavjudotlarning oʻz butunligi va biologik noyobligini buzuvchi "yot" omillardan himoyalani-shi, qarshilik koʻrsatishi, rezistentligi. "Yot" omillarga bakteriya va ularning toksinlari, viruslar, zamburugʻlar, sodda jonivorlar, gelmintlar, koʻchirib oʻtkazilgan aʼzo va toʻqimalar, organizmning oʻzgargan oʻz xujayralari (mas, oʻsmasimon hujayralar) va b. kiradi. Bu omillar organizm uchun irsiy begona boʻlgan kimyoviy agentlar — antigenlar tutadi.
Organizmni infeksion agentlar va b. yot moddalardan himoya qilish omillari tabiati boʻyicha uchga boʻlinadi:1.Filogenetik I. — anatomik va fiziologik belgilar bilan taʼminlanib, nasldannaslga oʻtadigan nomax-sus himoya omillari yoki organizmning nomaxsus rezistentligi. Bu omillar patogen agentlar bilan birinchi boʻlib aloqa qiladi,. shuning uchun ularning faoliyati hisobiga odam organizmining koʻpgina yuqumli kasallik qoʻzgʻatuvchilariga chidamliligi taʼminlanadi.
2. Tugʻma I. (turga xos, tabiiy) — bir biologik turning maʼlum bir patogen agentga nisbatan chidamligi bulib, nasldannaslga oʻtadi. Mac, it, qoramol, tovuklarning oʻlat kasalligi qoʻzgʻatuvchilari odamlarga yuqmaydi, oʻz navbatida odamlardagi zaxm, qizamiq, virusli gepatit, OITS qoʻzgʻatuvchilari hayvonlarda kasallik qoʻzgʻatmaydi. Turga xos I. uzoq yillar davomida evolyusiya natijasida makroorganizm bilan patogen mikroorganizmlarning oʻzaro munosabati oqibatida vujudga kelgan.
3. Orttirilgan I. —hayot davomida organizm immun sistemasining yot antigenlar bilan taʼsirlashuvi hisobiga yuzaga keladigan himoya boʻlib, nasldan naslga oʻtmaydi. Orttirilgan I. tabiiy va sunʼiy boʻladi. Tabiiy I. oʻz navbatida yana ikkiga boʻlinadi: 1) tabiiy faol I. — yuqumli kasallikdan sogʻaygandan soʻng yuzaga keladi; 2) tabiiy sust I. — onadan bolaga yoʻldosh va sut orqali oʻtadi. Sunʼiy I. ham ikki xil boʻladi: 1) sunʼiy faol I. vaksinalar bilan emlaganda hosil boʻladi; 2) sunʼiy sust I. — zardob, qon, immunoglobulin va plazmalar yuborilgandan sung yuzaga keladi. Orttirilgan I. mikrobga qarshi (antibakterial I.) va uning toksinlariga qarshi (antitoksik I.) vujudga keladi. Antibakterial I. oʻz navbatida steril va nosteril turlarga bulinadi. Steril I. da kasallikdan soʻng patogen mikrob organizmda saqlanib qolmaydi (koʻpgina yuqumli kasalliklarga xos). Nosteril I. da kasallik qoʻzgʻatuvchisi organizmda saqlanib qolishi mumkin (maye., sil, ich terlama, shol, gepatit kabi kasalliklarda), lekin odamda kasallik belgilari ku-zatilmaydi, ammo I. maʼlum bir sabablarga koʻra susaysa, kasallik qaytalanishi (retsidiv) mumkin.
Adaptiv I. bir organizm limfoid hujayralarini ikkinchi organizmga koʻchirib oʻtkazilganda, ularning faolligi hisobiga yuzaga keladi. Mas., oq qon kasalligida oʻzgargan qon hujayralari oʻldirilib, donor sogʻlom odamdan koʻmik koʻchirib oʻtkaziladi. Toʻqima va aʼzolarni donordan retsipiyentga koʻchirib oʻtkazishda rivojlanadigan qimoya transplantatsion I. deb ataladi. Bu himoya koʻchirib oʻtkazilgan toʻqima va aʼzolarning bitib ketmasligiga va ularning nekrozga uchrashiga sabab boʻladi.
Muayyan toʻqima va aʼzoda maʼlum bir omilga qarshi rivojlangan himoya mahalliy I. deb ataladi. Bu himoya sirtqi immun sistema aʼzolarining faolligi hisobiga yuzaga keladi.
Organizmda uni kasallik qoʻzgʻatuvchi har xil mikroorganizmlar va boshqa "yot" omillardan himoya qiluvchi tabiiy vositalar mavjud (organizmning nomaxsus rezistentligi): teri va shilliq qavatlarning mexanik toʻsiqlik vazifasi, limfa tugunlaridagi yalligʻlanish, organizm suyuqliklarining (soʻlak, koʻz yoshi, meʼda-ichak, nafas va siydiktanosil yoʻllarining shilliq moddalari, limfa, qon zardobi tarkibidagi lizotsim, interferon, komplement, properdin kabi omillar) bakteritsid va normal mikrofloraning antagonistik taʼsiri, fagotsitoz qiluvchi hujayralar va tabiiy kil-lerlar faolligi, organizmning fizi-ologik reaksiyalari va b. Nomaxsus chi-damlilik qudratli himoya omili boʻlib, makroorganizmning ichki muhiti barqarorligi (gomeostazi) ni doimiy ravishda taʼminlab turadi. Organizm limfoid toʻqimalarining "oʻzinikini begonadan" ajrata olish qobiliyati umurtqali organizmlarda immun omillar sistemasi sifatida shakllangan. Organizmda, irsiy jihatdan begona boʻlgan antigenlarga qarshi immun javob qonlimfoid aʼzolarda (immun sistema) maxsus antitelolar va limfotsitlar yordamida amalga oshiriladi. Antiteloning antigen bilan bog’lanishi jarayonida qon plazmasida mavjud maxsus oqsillar yoki komplement ham ishtirok etadi, komplement bu jarayonda keskin faollashib, antigenlarning antitelolar tomonidan zararsizlantirishni ta’minlaydi.
Immunitet to’g’risidagi nazariyalarni ichida ko’p tarqalgani bu F.Bernetning «klonal-selektsion» nazariyasidir. Ushbu nazariyaga binoan organizmda limfotsitlarni klonlari mavjuddir. Har bir klonga mansub limfotsitlar genetik jihatdan bir xil bo’lib, ma’lum bir yoki bir necha antigenga nisbatan javob reaktsiyasini berish qobiliyatiga egadir. SHu sababdan biron-bir aniq antigen limfotsitlarning faqatgina shu antigenga mos keladigan klonigagina ta’sir ko’rsatadi va ularni ko’payishiga hamda faolanishiga olib keladi.
Antigenlarni emirish va zararsizlantirishi uslubiga qarab immunitetni ikki xili ajratiladi.
Gumoral immunitet-bunda antigenlarning antitelalar yordamida zararsizlantirishi asosiy o’rin to’tadi. Bu immunitetning ishchi (effektor) hujayralari bo’lib antitelo ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralar yoki plazmotsitlar hisoblanadi. Plazmotsitlar o’z navbatida V-limfostsitlardan hosil bo’ladi. Bu jarayonda T-limfotsitlar va mikromuhit hujayralari ham faol qatnashadi.
Hujayraviy immunitet-bunda antigenlar (asosan, yot hujayralar va organizimni o’zida hosil bo’ladigan, genetik jihatdan mutatsiyaga uchragan o’sma hujayralar) m a x s u s qotil (killer- qotil) h u j a y r a l a r tomonidan o’ldiriladi va emiriladi. Bu immunitet jarayonida effektor hujayralar bo’lib, T-limfotsitlarni bir turi bo’lgan T-killerlar va maxsus «tabiiy killerlar» (TK) hisoblanadi.
Organizmga antigen birinchi marta tushganda (birlamchi javob reaktsiyasi) shu antigen uchun javobgar limfotsitlar kloniga tegishli hujayralar aktivlashib, blast hujayralarga aylanadi. Bu blastlar mitoz yo’li bilan ko’payadi va differentsiallashadi. Natijada, antigenni «tanib olish» qobiliyatiga ega bo’lgan limfotsitlar miqdori keskin oshadi. Bu limfotsitlar shakllanishi davomida ikki xil hujayralar hosil bo’ladi. Ularning bir turi effektor yoki ishchi limfotsitlar bo’lsa, ikkinchisi esa antigen to’g’risidagi ma’lumotni «eslab qoluvchi» limfotsitlardir. Antigenga qarshi antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmotsitlar hamda sitotoksik ta’sir ko’rsatuvchi aktivlashgan hujayralar effektor hujayralar bo’lib, xizmat qiladi. Antigen organizmga qayta tushganda (ikkilamchi javob reaktsiyasi) «eslab qoluvchi» lifotsitlar oldindan «tanish» bo’lgan antigenga nisbatan darhol javob reaktsiyasi sodir bo’lishini ta’minlaydi.
Immunitet jarayonida ishtirok etuvchi (immunokomponent) hujayralar.
Bunday hujayralarni asosan ikki turga ajratish mumkin:
1. L i m f o ts i t l a r. Ular o’z navbatida ikki xil hujayralarga-T-(timusga tobe) va V-(suyak ko’migiga tobe) limfotsitlarga tafovut qilinadi. Bundan tashqari, immunitetda na T na V-limfotsitlarga mansub «tabiiy killerlar» ham ishtirok etadi.
2. Yo r d a m ch i h u j a y r a l a r. Bo’larga makrofaglar, interdigitlovchi va dendritli hujayralar kiradi. Bu hujayralar uchun maxsus mikromuhit yaratish bilan birga, limfotsitlarning antigenlarni zararsizlantirish jarayonida ham foal ishtirok etadi. Immunitetning yordamchi hujayralari qatoriga retikulyar hujayralarni, eozinofil va bazofil leykotsitlarni, to’qima bazofillarini va hokazolarni ham kiritish mumkin.
Oxirgi yillarda immunologiya fani alohida fan sifatida juda rivojlanib bormokda. Tibbiyot oliy ukuv yurtlarida (Moskva, Minsk, Novosibirsk va x.) immunologiya kafedrasi mavjuddir. Aloxida fan sifatida o‘qitilmokda. Immunitet so‘zi lotincha bo‘lib, immunities - biror narsadan xalos bo‘lmoqlikni anglatadi.
Immunologiya fanining rivojlanishi asosan yuqumli kasalliklarni o‘rganish, ularga qarshi kurashish va diagnoz kuyish asosida rivojlanib kelgan. SHuning uchun xam insoniyat tarixida birinchi bulib chin chechak kasalligiga karishi empashni 1796 yilda Eduard Jenner taklif etdi. U birinchi bulib, sigir chechagi bilan emlanganda organizm xakikiy chik chechak kuzgatuvchisiga beriluvchan bulmasligini isbotladi. Bu kashfiyotdan sung, 100 yildan keyin buyuk fransuz olimi Lu Paster immunologiya fanini fan kurinishiga kutardi va organizmni kasalliklarga berilmaslik xususiyatini urganib, uni ilmiy talkin kilib berdi va yukumli kasalliklarga vaksina tayyorlab ularga karshi kulladi. (1822-95 y. tovuk xolerasi, kuydirgi, kutirish). Lui Paster o‘z ilmiy ishlari bilan «Immunologiya» fani ga asos soldi. Keyinchalik rus olimi I.I.Mechnikov immunitetni xujayra teoriyasini yaratdi. Bu teoriya I.I.Mechnikov tomonidan kashf qilingan fagotsitoz xujayralarni asosiy xususiyatiga asoslangan bulib, I.I.Mechnikov fikricha organizmga tushgan patogen agentlar fagotsitoz xujayralar tomonidan topilib, organizmdan eliminatsiya kilinadi deb tushuntirdi. (1890-1998). SHu yillarda nemis olimi Paul Erlix uzining immunitetni gumaral toeriyasini yaratdi. P.Erlix uz shogirtlari tomonidan difteriya anatoksini bilan kuyonlar emlanganda, ularni konida shu anatoksinni va ekzotoksinni neytralovchi antitellalar xosil bulishini aniklashdi va bu antitellalarni (AT) in vitro usulida aniklash mumkinligini isbotlashdi. Mana shu tadkikotlar asosiyda P.Erlix uzining gumaral teoriyasini yaratdi. SHu yillarda bu teoriyalar tarafdorlari urtasida ayovsiz ilmiy tortishuvlar ruy berdi. Lekin gumaral teoriya, immunitetni xujayra teoriyasiga nisbatan ancha engil kabul kilindi, chunki patogen agentlarga karshi xosil bulgan, AT in vitro anik aniklandi. Ularni tetri kursatildi va shu asosda yukumli kasalliklarga serologik diagnoz kuyishlar ishlab chikildi. Xujayra teoriyasi esa yaxshi rivojlanmadi, chunki fagotsit xujayralari, mikrorganizmlardan tappsari maxsus bulmagan zarralarni xam xazim kilishi (kumir kukuni, buyoklar va x.), immunitetni xujayra teoriyasini maxsusligiga soya soldi. Bu esa bu teoriyani rivojlanishini tuxtab kolishiga olib keldi. Lekin shunga karamasdan xar ikkala olim xam I.I.Mechnikov va Paul Erlixlar uzlarini immunitetni xujayra gumoral teoriyalari uchun Nobel mukofotlari lauriyatlari bulishdi.
Oxirgi yillarda immunitetning ta’rifi xam eski ta’rifidan fark kildi. Akademik R.V.Petrov ta’rifiga kura «Immunitet - genetik
begonalik belgisini tashib yuruvchi yod xujayra va zarralarga karshi organizmning kurashish xususiyati tushuniladi».
Organizmыing ximoyalanish faktorlari.
1. Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanishi.
2.0rganizmnig maxsus ximoyalanishi (immunitet) Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanishi
Organizmnig maxsus bulmagan. ximoyalanishiga tugma yoki konstitutsional faktorlar (evolyusion, eng kadimiy) juda kup kirrali, ularni ta’sir mexanizmlari turli kurinishda, lekin ularni bitta xususiyat maxsus bulmagan ta’siri mexanizmi birlashtiradi. Organizmga kirmokchi bulgan patogen agent yuliga ikkita, mexanik va ximiyaviy faktor karshilik kiladi.
Mexanik karshilikka (anatomik) teri va shilliq qavatlarni to‘siqlik (barer) xususiyati kiradi. Bu yuqumli kasalliklar yulidagi birinchi tusik xisoblanadi. Bu tusiklar sekretlari mikrorganizmlarni usishini tuxtatib kuyishi yoki uldirishi mumkin. Agar patogen mikrorganizmlar birinchi barerdan ugsalar, ikkinchi maxsus bulmagan tusikga gumaral xujayra faktorlariga duch keladi. I. Mexanik barerlarga kiradi:

1. 
   Teri tashki tomondan organizmni urab turadi. Soglom teri organizmni patogenagentlardan ximoya kiladi, terini ph ni paasyishi xam patogen bakteriyalarga salbiy ta’sir etadi. Bundan tashkari ter, yog bezlarini maxsulotlari xam bakteriotsit ta’siriga ega.
   
2. 
   SHillik kavatlar organizmning xamma organlari, ogiz bushligi, oshkozon ichak sistemasi, yukori nafas yullari, kuz jinsiy organlar shillik kavatlari kalin kup kavatli epiteliya xujayralari bilan koplangan, lekin oshkozon, xavo yullari, bachadon va uning trubalari bir kavatli epiteliya xujayrasi bilan koplangan. Epiteliya xujayralari mexanik ravishda patogen bakteriyalarni organizmdan chikarishda katnashadi (yukori nafas yullaridagi xilpillovchi epiteltiyalar). P. Gumaral va xujayra faktorlari.
   

Organizmning birinchi ximoya chegarasini engib utgan patogen bakteriyalar organizmning ikkinchi ximoya chizigiga duchor bulishadi. Bu faktorlarni kupchilik formasi indutsiabel bulib shillik kavatlarda aktiv bulmagan xolda uchraydi.
Bu moddalarni aktivlashuvi, mediaterlar yordamida amalga oshiriladi. Bu faktorlarning eng asosiysi komplement va polimorf yadroli lekotsitlardir. Bularni ta’sirini boshka biologik aktiv moddalar tuldiradi. Tukimalarni ximoya funksiyalarini asosini «yaliglanish» reaksiyasi tashki l etadi.
YAlliglanish reaksiyasi deb organizmning ximoya-adaptiv reaksiyalar egindisi bulib, organizm tukimalarini jaroxatlanishi okibatida kelib chikadi. Bu rekatsiya okibatida organizm tulik uzini jaroxatini tiklashi yoki defektli bulib kolishi mumkin. YAlliglanish utkir surunkali bulishi mumkin. Utkir yalliglanishda kizarish, shish, ogrik, temperaturani kutarilishi kuzatiladi.
YAlliglanish rekatsiyasida kuplab mediaterlar ishpab chikariladi.
Maxsus bulmagan ximoyalanishda xujayra faktorlari.
Organizmning maxsus bulmagan rezistentligiga-fagotsitlar kiradi. Fagotsitlar - begona patogen organizmlar uzlariga biriktirib, yutib va xazim kilish xususiyatiga ega bulgan xujayralar xisoblanadi. Fagotsit xujayralarini organizmning ximoyalanishida katnashishini birinchi bulib 1883 yilda I.I.Mechnikov kashf kilgan. Fagotsit xujayralariga lekopoetik kator xujayralari (neyperofillar, 'eozinfillar, bazofillar) va makrofagal - manotsitar xujayra sistemasi (monotsitlar, tukima makrofaglarlari) kiradi. B1finchi gurux fagotsitlar polimorf yadroli, sitoplazmasida granullasi bor, boshkacha kilib aytganda polimorf yadroli leykotsitlar yoki granullatsitlar.
Mononuklyar fagotsitlar organizmni ximoyalanishida tur li kurinishlarda katnashadi.
Organizmning patogen agentlardan (mikrob, virus, sodda jonivorlardan) ximoya kiladi.
Organizmdagi fagotsit xujayralari axlatchi (musor_щik) vazifasini bajargani uchun jaroxatlangan, uldirilgan xujayralarni va ba’zi neorganik birikmalardan organizmni tozalaydi.
Fagotsit xujayralari, limfotsitlar bilan xujayralararo kooperatsiyalarda katnashib, maxsus immun javobni kelib chikishida katnashadi.
Fagotsit xujayralari boshka xujayralarni boshkarishda katnashuvchi muxim bulgan biologik aktiv mediatirlar va aktiv modsalar ishlab chikaradi. (IL-1, interferon).
Begona xujayralarni uldirish bilan usma xujayralarga karish kurashadi.
Fagotsit xujayralarga kiskacha xarakteristika.
Mononukyar fogotsitlar:
Neyperofillar - suyak kumigida xosil bulib, shakllanib kon okimiga chikadi. Bu xujayralar kon tomirlarini endotelyasi orkali kon okimida tukimalarga yalliglanishi uchogiga migratsiya bulish xususiyatiga ega. Patogen bakteriyani xemotaksis, uni yutishi, parchalashi mumkin. Bu fagotsit xujayralari tomonidan mikrobotsit xususiyatiga ega bulgan 0₂ ga ta’lukli va Og ta’lukli bulmagan faktorni sekretsiya kiladi. Konda 42-72% uchraydi.
Eozinofillar-xosil bulipshyi neyperofillarga uxshash. Ta’sir mexanizmi asosan 02 ga ta’lukli, ta’lukli bulmagan faktorni sekretsiya kiladi. Gelment va sodda jonivorlarga karshi kurashadi. Konda 5% uchraydi.
Monotsitlar-suyak kumigida • xosil bulib, shakllanib promonotsit kurinishida kon okimiga tushudi. Neyrofillarga uxshab ta’sir kursatadi. Konda 2-10% uchraydi.
Tukima makrofaglari-monotsitlardan shakllanib xosil buladi. Endoteliyaga adgeziya bulishi kon tomiridan chikishi kuzatiladi. Patogen bakteriyalarga xemotoksisi, yutishi, xazim kilishi, degranulatsiyaga uchratishi mumkin. Bundan tashkari O2 ta’lukli va Og ta’lukli bulmagan bakteriotsit faktor, komplementni komponentini va pla minogen aktivatorlari, mediatorlar sintez kiladi.
Organizmni turli natogen mikroblardan qo'riqlab turishda, ya'ni organizmining Immunitetli bo'lishiga asosan organizmning anatomik va fiziologik xususiyatlari sababchidir.Odamning terisi,shilliq pardalar,limfatik bezlar,oshqozondagi NSI,jigarda hosil bo'ladigan o't va boshqalar organizmni miqdordan saqlovchi vosita sifatida xizmat qiladi.Organizmda Immunitetning hosil bo'lishiga tashqi muhiit ham tasir qiladi.Masalan,organizmning qizishi, juda sovushi va kuchsizlanishi ham organizmdakasalikkaqarshi chidamli moddalarning ishlab chiqarilishini pasaytiradi.Organizmning buday bo'lishiga molning tuyimli oziq bilan boqilmasdan,em-xashakda A va S vitaminlari va Sa va R tuzlarining etarli bo'lmasligi ham sabab bo'ladi. Immunitetning vujudga kelishiga qarab tabiiy va suniy bo'ladi. Tabiiy vasuniy immunitet ham har xil formada va ko'rinishida bo'lishi mumkin.
1) Tabiiy- tug'ma immunitet.Bu immunitet organizmning anatomik va fiziologik xususiyatlaridek nasildan- nasilga o'tadigan xususiyat bo'lib,u hayvon va odamda ham bo'ladi,hayvonlar esa bu kasalliklarga immunitetlidirlar.Shuning uchun hayvonda bo'ladigan bo'nday immunitet tabiiy tug'ma immunitet deyiladi.Xuddi shunga o'xshash odamda ham ayrim kasalliklarga nisbatan tabiiy tug'ma immunitet bo'lishi mumkin. Masalan,cho'chqalarda bo'ladigan toun (chuma) kasalligini virusi odamga o'tsa ham odam kasal bo'lmaydi. Odam bu kasalliklarga nisbatan immunitetlidir. Tabiiy – tug'ma immunitet hosil bo'lish sababi har xildir. Masalan, Mechnikov qoqshol kasalligini hosil qiluvchi mikrobning toksini yani zaharining katta dozasini kaltakesak va toshbaqaning terisi ostidan yuborib,bu toksin ularoga hech tasir etmaganini,ular bu toksinga immunitetli ekanligini aniqladi.
Tabiiy tug'ma immunitetning paydo bo'lishining boshqa sababi ham bor. Buni L. Pasterning tajribasidan bilish mumkin. L. Paster qurbaqaning ko'ydirgi kasalligiga immunitetli bo'lishini tekshirib, baqaningtana temperaturasining past bo'lishi va bo'nday temperaturada kuydirgi kasalligining mikrobi ko'payib yashay olmasligini aniqladi. Agar qurbaqaning tana temperaturasini suniy ravishda 36-37o ga etkazib, keyin unga kuydirgi kasalligini qo'zg'atuvchi mikrobni yuqtirilganda qurbaqa ham kuydirgi kasali bilan kasallanishini aniqladi. Shu bilan L. Paster tovuqning qo'ydirgi kasalligiga immunitetligini tekshirib, uning sababini aniqladi. Agarda tovuqning tana temperaturasi sun'iy ravishda pasaytirilib, keyin kuydirgi kasalining mikrobi yuqtirilsa, bunday sharoitda tovuq ham kuydirgi kasali bilan kasallanishini aniqladi.
Demak, qurbaqa bilan tovuqning kuydirgi kasalligiga immunitetli bo'lishi, ularning tana tempuraturasining mikrob uchun noqulay bo'lishidir.
Hayot davomida orttirilgan yoki spesifik immunitet: orttirilgan immunitetning xususiyati shuki, kasallikni qaysi mikrob qo'zg'agan bo'lsa organizmda o'sha mikrobga qarshi maxsus immunitet modda hosil bo'ladi va kelajakda organizmning faqat shu kasallikka nisbatan immunitetli bo'lishiga xizmat qiladi. Ana shu xususiyati uchun bu immunitetni spesifik immunitet ham deyiladi.
Orttirilgan immunitetning tabiiy tug'ma immunitetdan farqi shuki, orttirilgan immunitet nasldan-naslga o'tmaydi. Bu immunitetni hayvon va odamlar o'z hayot faoliyati jarayonida hosil qiladilar. Orttirilgan immunitet uzoq muddat davom etadi va ayrim kasalliklardan so'ng umrbod saqlanadi. Orttirilgan immunitet paydo bo'lishi natijasida odamlar qizamiq, ko'kyo'tal, qorin tifi, skarlatini kabi kasalliklar bilan bir marta kasallanib, sog'aygandan keyin, 2- chi marta bu kasallik bilan umuman og'rimaydi.
Sun'iy immunitet va uning turlari: sun'iy immunitetni hosil qilish uchun 2 xil usuldan foydalaniladi. 1) Ba'zi yuqumli kasalliklarga qarshi sun'iy immunitet hosil qilishda organizmga tayyor immun moddali qon zardobi yuboriladi.Masalan, yadador bo'lganlarni tetanus va gazli gangerina kasalligidan saqlash uchun ularga anfitoksinli zardob yuboriladi. Bunday immunitetni sun'iy passiv immunitet ham deyiladi. Bunday immunitet organizmga immunli zardob yuborilgandan so'ng 12-20 soat o'tgach hosil bo'ladi va u uzoq saqlanmaydi, 20-25 kun saqlanadi. Shunday bo'lsa ham kasallikning oldini olish uchun ishonchli usul hisoblanadi va keng qo'llaniladi. Sun'iy immunitetning ikkinchi usuli: bunda organizmga vaksina yuboriladi. Vaksina bilan suniy immunitet hosil qilishni vaksinasiya yoki emlash deyiladi. Vaksina deb o'ldirilgan yoki tirik, lekin kuchsizlantirilgan mikrobdan iborat biologik moddaga aytiladi. Vaksina bakteriologik institutlarning maxsus laboratoriyalarida tayyorlandi. Vaksina olish uchun mikrob quyuq yoki suyuq ovqatda o'stiriladi. Organizmga vaksina yuborib sun'iy immunitet hosil qilish kuchli va uzoq vaqt davom etadi. Masalan buzoqlarning parativ kasalligiga qarshi vaksina olti oylik kuydirgi kasalligiga qarshi vaksina bir yillik immunitet hosil qiladi.
Ilgari vaqtlarda chechakka qarshi vaksina qilishni Xitoyliklar keyinroq Kavkazlilar qo'llagan. 1744-1745 yillarda rus vrachi Danilo Samoylovich tovun kasaligiga qarshi vaksina qo'llaydi. 1796 yilda ingliz vrachi Eduard Djenner chechakka qarshi vaksina tayyorlab, bu kasallikning olishni topdi. Hozirgi vaqtda vaksina yordamida qutirish, chechak, tifi, paratif, vabo, tovun, brusellyoz, sil, qorason, saramas va boshqa kasalliklar davolanmoqda. Vaksinasiya organizmni ko'p kasalliklarga qarshi immunitetli qiladi. Ya'ni kasallikni oldini oladi va uni yuqotadi. Bu usul ishonchli va fanga asoslangan usuldir.
Immunitet nazariyalari.
Hozirgacha immunitet hodisalarini to'liq va asosli ravishda tushuntira oladigan yaqqol bir nazariya yo'q. Lekin hozirgacha immunitet to'g'risida bir nechta nazariyalar bo'lgan.
1. Ulardan biri paster nazariyasidir. Bu nazariya bo'yicha patogen mikrob organizmga kirib ko'payadi, kasallik qo'zg'agan davrda mikrob ovqatlanishi uchun hayvon yoki odam organizmidagi kerakli ovqat moddani kamaytiradi. Natijada kasal hayvon organizmida mikrobga kerakli ovqat modda kamayib qoladi va organizmda mikrob ko'payib yashay olmaydi. Shuning uchun organizm immunitetli bo'ladi deb tushuntiradi. Pasterning bu nazariyasi mexanik va ilmiy tomonidan noto'g'ri nazariya bo'lib, hozir bu nazariyaga amal qilinmaydi.
2. Bezredkoning mahalliy immunitet nazariyasi. Bezredko sun'iy immunitet to'g'risida tekshiruvlar olib boradi. Bezredko vaksinasiya natijasida ayrim to'qima va organlarning areaktiv va immunitetli bo'lishiga mahalliy immunitet deb nom beradi va shu bilan mahalliy immunitet nazariyasining asoschisi bo'ldi. Bezredko paratif, dezinteriya, qorin tifi, vabo kasalligiga infeksiya darvozasi ichak yo'li ekanligini va kasallikni qo'zg'atuvchi mikrob faqat ichak yo'llarida joylashib kasallik hosil qilishini aniqladi.
Bezredko har bir kasallikda kasalik kiradigan yani mikrob kiradigan darvozani mahkamlash lozim, ana sho'nday qilinganda organizm immunitetli bo'ladi degan nazariyani ishlab chiqadi. Shuning uchun Bezredko teri kasalliklariga qarshi,faqat terining o'zining vaksinasiyalash-emlash kifoya degan xulosaga keldi va bunday immunitetni “mahalliy immunitet” deb atay boshladi. Bezredkoning ana shu “mahalliy immunitet” nazariyasi juda ko'p tanqid qilindi, chunki Bezredko fikricha ayrim organ va to'qimalar o'zicha alohida immunimtitli bo'ladi deyishi noto'g'ridir. Chunki har bir organda infeksion jarayon boshlansa, bu jarayon faqat shu organda emas, qon va nerv sistemasi natijasida butun organizmga ta'sir etadi. Bezredko esa organizmdagi jarayonlarning birligini hisobga olmay, go'yo har bir organ o'zicha immunitetli bo'lishi mumkin deyiladi. Bu fikr noto'g'ri metofiziklarcha tushunish bo'lib, amaliy tomondan isbot qilinmagandir. Masalan, ichak kasalligiga qarshi vaksina ishlatilsa, shu vaksina organizmga ta'sir etib, qonda ham immun modda paydo qiladi. Ana shuning uchun ham Bezredkonning mahalliy immunitet nazariyasi noto'g'ridir.
3)Erlix nazariyasi. Immunitet hodisalarini tushuntirishda Erlix nazariyasi ham uzoq vaqt xukm suradi. Erlix ximik bo'ladi, shuning uchun u immunitet nazariyalarini kimyoviy reaksiyalarga o'xshatib tushuntiradi. Erlix, mikrob toksini antitoksin ta'sirida neytrallanishini (ikkala moddaning xususiyatining yo'qolishi) kuchli ishqor bilan kuchli kislota aralashgandagi hodisaning xuddi o'zi deb hisoblangan. Keyingi tekshirishlarda Erlix nazariyasi ham rad etilgan noto'g'ri nazariyadir.
4) Arrenius va Madson nazariyasi ham immunitet hodisalarini kimyoviy nuqtan nazardan tushuntiruvchi nazariyadir. Bular toksin bilan antitoksin juda kuchsiz ishqorlardek birlashadi va bir-birini neytrallaydi deb hisoblaganlar. Bu ham noto'g'ri nazariyadir.

5) Bordenning adsorbsion nazariyasi-“Danish fenomeni” deb atalgan immunitet reaksiyasi asosida vujudga kelgan. Danish fenomeni qo'yidagilardan iboratdir. 1. xissa aktitoksinli zardobga 1 xissa toksin aralashtirib neytrallangandan keyin biror hayvonga ukol qilinsa,undan hayvon zaharlanmaydi. Agar shu tajriba ozroq o'zgartirilsa, yani antitoksinli zardobdan 1 xissa, olib unga yarim xissa toksin aralashtirilsa va bir necha vaqtdan keyin toksinning qolgan yarimi qo'shilsa, bu aralashma neytrallanmay qoladi va hayvonga yuborilsa uni zaharlab o'ldiradi. Shu hodisani hisobga olib Borde antitoksin bilan toksinning neytrallanishi kimyoviy reaksiyaga o'xshamaydi,balki bu adsorbsiya jarayonidir degan xulosaga keladi.Bu ham notug'ri nazariyadir.

6) Gumoral nazariya:- organizmning mikrobdan saqlanishi, yani immunitetli bo'lishi qonning suyuq qismidagi immun modda zarlobiga bog'liq degan nazariya kelib chiqdi . Bu nazariya tarafdorlari Buxner, Bering , Netal va Erlixlardir. 7) Fagositar nazariya yoki I.I Mechnikovning fogositoz haqidagi ta'limoti. Bu nazariyani buyuk rus olimii Mechnikov yaratgan. Mechnikov organizmni immunetitli bo'lishida fagositoz hodisasining ahamiyatini to'liq va materialistik asosda isbotlab berdi.
Masalan, Mechnikov shunday tajriba qiladi. Biror hayvon organizmiga erimaydigan zarracha yoki tikan kiritadi. Keyin shu erda fagositoz qiluvchi mezodermal hujayralar to'plana boshlaydi. Shundan keyin Mechnikov tikan atrofida to'planayotgan hujayralarni organizmga kirgan tikanga qarshi ta'sir etishini aniqlaydi. Umuman Mechnikov hayvon va odam hujayralarining mikroblarni fagositoz qilib eritib hazm qilishini organizmning mikroblarga qarshi kurash chorasi bo'lsa kerak deydi. Buni asoslash uchun Mechnikov dafniyalarga patogen zamburug'larning sporasini yuqtiriadi, natijada hujayrada sporalarning hazm bo'lib ketganini va xech qanday kasallik hosil qilmaganini aniqlaydi. Shu tekshiruvga asoslanib Mechnikov fagositoz organizmga kirgan zararli narsalarga qarshi kurash chorasi ekanligini aniqlaydi. Fagositoz qilishda qondagi leykositlar va monositlar rol uynaydi.
Shunday qilib, Mechnikov nazariyasiga ko'ra, organizmning turli mikroblardan qo'riqlanib immunitetli bo'lishi uchun teri, shilliqli pardalar, organizmdagi suyuqliklar, fagositoz hamda gumoral omillar ham mikrobga qarshi kurashar ekan. Organizm kasal davrida fagositoz va gumoral omillarning boshqarilishi markaziy nerv sistemasining ishtirokida vujudga keladi. Chunki markaziy nerv sistemasi organizmning yashash jarayonini normal yo'lga soluvchi organdir. Yuqumli kasallik uzoq davom etsa fagositoz ham bir xil bo'lmasligi mumkin. Ba'zi kasal hayvon organizmida fagositoz juda sust bo'lishi natijasida kasallik juda cho'zilib ketishi mumkin. Biri-bir organizmda mikrobni fagositozga tayrlab beruvchi moddalar hosil bo'ladi. Bu moddaga opsonim deyiladi. Opsonim ta'sirida fagositoz juda zo'rayadi va organizmning kasallikdan qutilishiga ancha yordamlashadi. Fagositozning aktivligini fizikaviy va kimyoviy omillar ta'sirida ham kuchaytirish yoki susaytirish mumkin. Masalan, past temperaturada xinin, xolestrin fagositozning aktivligini susaytirsa, optimal temperaturada K va Md tuzlari fagositozning aktivligini oshiradi.
Immunitet-lotin tilida-immunitas-halos bo'lish degan ma'-noni bildirib, kimyoviy yot jismlari bo'lgan bakteriyalar, viruslar va ularning toksinlari, bir hujayrali eng sodda hay-vonlar, tekinho'r chuvalchanglar, gijjalar, organizmning aynib o'zgargan hujayralari, ya'ni rak hujayralar va organizmning o'lib borayotgan hujayralaridan himoyalanish demakdir. Immu-nitetning buzilishi autoimmun kasalliklar, allergiya, yangi tug'ilganlarning qator kasalliklarini rivojlanishi, rak paydo bo'lishi, ertaroq qarish, mikroorganizmlarga sezuvchanlikni oshishi, antibiotiklar ta'sir etaolmaydigan surunkali yuqumli jarayonlarni rivojlanishiga olib keladi.