Мавзу: Организмларнинг индивидуал ривожланиши. Онтогенез. Маърузанинг максади


Трансплантация муаммолари ва уларнинг ечими


Download 313.5 Kb.
bet14/31
Sana13.04.2023
Hajmi313.5 Kb.
#1355048
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31
Bog'liq
маъ китоб 3

Трансплантация муаммолари ва уларнинг ечими. Трансплантантнинг кучиб кетиши ва унинг олдини олиш муаммолари долзарб масала хисобланади.Бир организм тукима ва аъзоларини бошка организмга кучириб утказиш тарихи трансплантантнинг реципиент организмидан кучиб кетишга карши курашиш ва шу жараённинг сир асрорини билиш тарихидан иборатдир.
1804 йилда Италиялик олим Боронно куйлар терисини кучириб утказиш буйича тажрибалар утказади.1818 йили Олмониялик жаррох Ф.Ройзингер куёнларда куз шох пардасини кучириб утказади. Худди шу йили Г.Бюнгер эса одамда терини трансплантация килади. 1934 йилда Ю.Ю.Ворон сурма билан захарланиб ишдан чиккан одамнинг буйрагини бошка буйраг билан алмаштиришга эришади.Утказилган тажриба жуда яхши натижа бермаган булса-да (касал 48 соат яшаган) бундай операциянинг бажарилиши амлий тарнспланталогия тарихида мухим эътиборга сазавор булган.
Бир организм аъзо ёки тукимасини бошкасига кучириб утказиш буйича утказилган тажрибалар тирик мавжудот узга тукимани кабул килмаслигини курсатди. Реципиент узга тукимани кабул килмаслиги куп саволлар тугдиради. Трансплантантнинг реципиент организмидан ажралиб кетишига асосий сабаб нималигини аниклаш мухим янги муаммоларни хал этишини таказо этади. Бу муаммо асосан организмнинг иммун реакциясининг юзага чикарувчи омиллар ва улар аро нозик, мураккб механизм кандай руёбга чикишини урганишдан иборатдир.
Бирор организмга кайтадан тукима кучириб утказилса, шу тукимани кабул килмаслик холати реципиентда кучайиб кетади. Териси куйган болага онанинг терисидан олиб трнсплантация килиш яхши натижа беради. Аммо яна кайта шу терини худди шу болага кучириб утказиш боладаги узга ёт тукимани кабул килмаслик реакциясини кучайтириб юборади, боланинг терисида яллигланиш кучаяди ва натижада транплантант кучиб кетади.
Хар бир трансплантант юзага келтирган реакция узига хос хусусиятга эга булади. Чунки трансплантантнинг хар бири узига хос антиген сифатида таъсир этади ва шунга мос равишда донорда антитело хосил булади. Маълумки барча мураккаб организмлар узининг хусусий моддасини билган холда ёт моддани емириб, хамда танадан ажратиб ташлашни бажарувчи системага эга. Шу жараёнларнинг асосини замонавий иммуналогия-организмнинг узига хослигини саклаш, хакидаги фан урганади.
Маълумки ёт микроб ёки оксилнинг организмга антигент булиб таъсир этиши в унга карши кураш учун органимда антитело хосил булиши натижасида организм шу ёт таъсирдан химояланиш хусусиятига эга булади.Организм узига кириб колган ёт оксилни аниклабгина колмай, унга карши антитело ишлаб чикаради ва емиради, яъни хар бир организм бошка хил организм ёки оксилга карши иммунитет хосил килиш билан химояланади.Одамда хам иммунологик жараён ута ривожланган ва шунинг учун хам унда турли хил бактериялар, вируслар таъсирига карши мураккаб иммунологик калкон мавжуддир.
Биринчи марта организмга кирган ёт нарсалар таъсирида организмда уларга карши иммунитет хосил булади.Яна шу бактериялар ёки вирус организмга тушса, улар ушбу органимда илгари хосил булган иммунитет туфайли касаллик кузгата олмайди.Организмнинг шу микроорганизм курсатган таъсирига чидамлилиги ортади Масалан, кизамик билан бир марта касалланиш натижасида хосил булган иммунитет шу организмнинг бутунлай кизамик вирусининг таъсиридан асрайди.
Демак, организмнинг иммун реакциясида унинг таркибий кисми-антиген ва антитело мухим ахамиятга эга. Антиген – бу махсус иммун реакцияни юзага келтирувчи организм учун ёт булган оксил. Антитело- организмга ёт оксил кирганда хосил буладиган ва шу ёт оксилнинг зарарли таъсирини йукотадиган оксил модда. Организм манашу антиген-антитело системаси буйича иммунитет хосил килиб, узининг иммунологик реакциясини юзага чикаради.
Демак, иммунитет бу бирор ёт модда ёки муайян юкимли касаллик чикарувчи омилга организмнинг чидамлилигига ва каршилик курсатиш хусусияти, яъни организмнинг уз бутунлигини ва биологик индивидуаллигини химоя килиш ва саклаш кобилиятидир.
Айрим организмларда антигенга карши антитело хосил булмайди ва шу антиген рецепиент организмда сакланиб колади. Бу холатга иммунологик толерантлик деб аталади. Бунда организмнинг маълум организмларга нисбатан специфик реактивлик булмайди ёки реактилик суст ривожланган булади.
Трансплантантни хосил булган антитело кон оркали етиб бора олмайдиган жойга утказиш, хамда тукиманинг антиген ишлаб чикариш кобилиятини кескин камайтириш йуллари билан аллотрансплантацияда яхши натижаларга эришиш мумкин.
Организмнинг иммунологик холатини сусайтириш, иммунодепрессия утказишда турли усуллар: талок, айрисимон безни олиб ташлаш, рентген нури таъсир эттириш, кимёвий ва биологик дорилар кулланилади.
Аммо иммунодепрессия рецепиент организми учун зиёнсиз деб булмайди.Чунки унда реципиент организми турли инфекциялар учун чидамсиз булиб колади. Шунинг учун хам организмда трансплантант антигенигагина хос иммунодепрессия вазиятини вужудга келтириш имкониятга эришиш ута максадга мувофик усул деб хисобланади.
Маълумки организмда иммунитет хосил килувчилар- ретикулоэндотелий системаси хужайрлари, лимфоцит в плазмацитлар, айрисимон без (тимус), талок, лимфа тугунлари ва суяк кумикларида мужассамлшган. Организм кучли иммун холатига келганда шу аъзолар зурикади ва айримлари катталашади, иммунодепрессия холатида, аксинча, аъзоларнинг кичиклашиши руй беради.
Организмга узга аъзо ёки тукимани кучириб утказиш ишида трансплантнинг бузулмай сакланиб колишини таъминлаш сохасида купгина назарий ва амалий ишлар бажарилган. Бернет клонлар селекцияси (бир хил иммунологик хусусиятга эга булган хужайрлар гурухини яратиш) назариясида таклиф этган. Шу назарияга кура эмбрион уз ривожланишини дастлабки даврида ута куп хужайравий гурухлардан ибоат булади. Мана шундай илк боскичда ёт оксил таъсир эттирилса, хосил булган антителодан шу оксилга карши курашувчи хужайралар нобуд булади. Эмбрионнинг ривожланиб бориши билан, шундай вазият- «калтис нукта» руй беради-ки оксилга карши хосил булаётган антителолар таъсиридан хужайралар факатгина нобуд булмасдан балки, оксил таъсирида антитело хосил булиши кучаяди. Тугилиш даврига келиб уз оксилига нисбатан реакция курсатувчи антитело ишлаб чикарувчи хужайралар клони йуколиб кетади. Узга оксилга карши реакция курсатувчи хужайрлар клони сакланиб колади, яъни «клонлар селекцияси» руй беради.Бундан шундай хулоса килиш керакки эмбрион даврида унга ёт оксил киргизилса, шу антигенга карши хужайралар клони емирилади.Кейинчалик шу организмга худди эмбрион даврида олинган оксилни кайта таъсир этилса, энди ушбу организм ёт оксилни худди уз оксилидек кабул килади.Демак, ушбу организмда иммунологик толерантлик вужудга келган булади.
Толерантликнинг табиий ва сунъий хиллари булади.Табиий иммун толерантлик ута кам учрайдиган ходисадир.Дастлаб 1916 йили Оуэн хар хил генетик келиб чикишга эга булган тукимани узида тутган «химер» («омухта») организмни кузатади.Бундай организм танасида узига хос булмаган бошкача генотипдаги хужайралар булади.Шу бошкача хужайралар антиген булиб, шу организмга таъсир курсатмайди.
Химер- танасида хар хил генотипга эга булган аммо тарансплантация иммунитети жараёнлари руй бермайдиган организм, сунъий равишда хам хосил булади.Бунга трансплантациянинг асосий вазифаси организмнинг иммун жихатдан мос келмаслигини хал килишда сунъий равишда толерантликка эга булган организмлар моделини яратишдан иборат.
Медавар, Биллингом, Брант каби олимлар олиб борган кузатишлардан маълумки организм ёт хужайралар таъсирига карши сунъий толерантлик хосил килиш хусусиятига эга.Бу кузатиш Бернет назариясини тугрилигини тасдиклади, яъни ёт хужайранинг улгайган организмга таъсири шу рецепиентнинг каршилигини кучайтиради ва иммунитет хосил килади, кейинчалик шу трансплантантга карши таъсир нафакат сусаяди, балки йуколиб хам кетади.Демак, толерантликка трансплантант организмнинг ута ёш даврида таъсир эттириш билан эришиш мумкин.Ушбу толерантликни сунъий равишда фаол хосил килиш усули билан организмнинг бошка иммун холатларига зарар етказмаган холда трансплантантнинг рецепиент организмида яшаб кетишини таъминлаш мумкин.Аммо толерантликни вужудга келтиришнинг бундай усулини куллаш, шунга асосланган трансплантацияни одам организми учун амалга оширишнинг имконятини чегаралайди.
Реципиент организми тукимасига донор тукимасининг иммуногенетик жихатдан мослиги сакланганда трансплантация тадбирини бажариш кийинчилик тугдирмайди ва трансплантация яхши натижа беради.
Хар хил индивидларнинг тукималари иммунологик гурухларга булинади. Шунинг учун хам донор ва реципиент организмига трансплантацияни бажаришдан олдин, гурухларга ажратилади хамда улар ичидаги мослари аро аъзо ёки тукималрни кучириб утказиш ишлари бажарилади. Трансплантация иммунитетида трансптантацияга оид антигенлар мухим ахамиятга эга булади. Бу анлигенлар организмнинг деярли хамма хужайралари мембранаси юзасида жорйлашган. Аммо бу антигенларни микдори турли тукима хужайраларида бир хил эмас. Ретикулоэндотелий хужайралари, тери, лимфоцит хужайралари трансплантация антигенини куп тутуди ва аксинча, суяк, тогай, мушак тукимаси нисбатан кам антигенга эга булади. Шунинг учун хам кучириб утказилган тукиманинг турига кура трансплантациянинг иммунитет жараёни хар хил даражада номоён булади. Суяк ёки тогай кучириб утказилса, у тукималарнинг реципиент организмида сакланиши учун биологик имконият куп булади. Тери,буйрак , юрак ва бошка аъзолар трансплантация килинганда уларнинг реципиент организмидан кучиш реакцияси кучли намоён булади ва бу холат трансплантантнинг нобуд булишини тезлаштиради.
Трансплантация антигенлари лейкоцитларда куп булади. Шунинг учун лейкоцитлар антигени деб номланади.Хозирги кунда 40 дан ортик антигенлар тафовут этилади.Одамнинг лейкоцитлар антигенлари (HLA-Human Licocytoe Antigenes) турли хромосомаларда жойлашган генлар комплекси ишининг махсулидир. Бундай генлар сони куп булсада, улардан бири тукималар мослигининг асосий комплекси, яъни МНС-major histosompatibility complex трансплантантнинг тез реципиент организмидан кучиб кетишни бошкаради.
МНС нинг ажойиб хусусияти, унинг иммун система билан узвий богликлигидир.Бу МНС фаолиятининг Т- лимфоцитлар даражасида руй берадиган ва Т-хужайраларнинг биринчи галда шу тукима мослигининг асосий комплекси махсулотини-трансплантация антигенини сезиш билан ифодаланади.
Маълумки, одам организмида эритроцитлардаги антигенлрга биноан коннинг 3 гурухи тафовут этади.Трансплантация утказувчи донор ва реципиент даставвал шу кон гурухлари буйича мос булмоги лозим.
Трансплантация утказишда тукималарнинг иммуногенетик жихатдан мос тушишини таъминлаш ва бу муаммоларнинг мумкин кадар хал килиниши хозирги кунда, амалий тиббиётда купгина аъзолар муваффакиятли кучириб утказиш ва яхши натижаларга эришиш имкониятини яратди.
Жанубий африкалик жаррох Бернард 1967 йили одам юрагини алмаштиришга муваффак булди.Академик В.И.Шумаков, У.О.Орипов рахбарлигида, буйракни алмаштиришда куп ишлар килинди.



Download 313.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling