Mavzu: O‘rta asrlar g‘arb va sharq adabiyoti. Reja

German eposi. Britaniyaga ko‘chib o‘tgan German qabilalari orasida paydo bo‘lgan ingliz-saks qahramonlik eposining yagona namunasi «Beovulpf haqida doston» hisoblanadi. (Britaniyaga ko‘chib o‘tgan german qabalalari orasida paydo bo‘lgan ingliz-sakson (qadimgi ingliz) tilidagi adabiyot ingliz - sakson adabiyoti deb atalgan).
Asar VIII-IX asrlarda yaratilgan bo‘lib, X asr boshlarida yozib olingan. Dostonda xristialikkacha bo‘lgan qadimgi German afsonalari aks etgan. Doston uch mingdan ortiq misradan va ikkita katta qismdan iborat.
Dostonning qisqacha syujeti quyidagicha: Daniya qiroli Xrotgar o‘z drujinasi bilan o‘tkaziladigan ziyofatlarga mo‘ljallab katta mehmonxona qurdirib, uni «Xeorot», yaoni «Bug‘i qasri» deb ataydi. Ammo mehmonxonadagi xursandchilik uzoqqa bormaydi. Dengiz bo‘yidagi botqoqliklarda yashovchi daxshatli mahluq, Grendelp kechalari qirolning jangchilarini yeb keta boshlaydi. Bu xabar Shvetsiyaning geotlar qabilasigacha yetib boradi va qirollik bahodiri o‘z askarlari bilan Daniyaga keladi. O‘sha kechasi odamxo‘r soqchilardan birini o‘ldirib qonini so‘radi va go‘shtini yutadi. Ikkinchisini yemoqchi bo‘lib turganda u Beovulpfning metindek qo‘llariga tushadi. U mahluqni suyak va poylarini majaqlaydi, qo‘li esa Beovulpf qo‘lida qoladi. Ertasi kechqurun Grendelning onasi kelib o‘g‘li uchun o‘ch oladi. Beuolpf uni izidan borib, havfli botqoqlik ichiga kiradi va qattiq jangda dushmanni yengadi. Beovulpfning xizmatlari munosib taqdirlanadi va katta tantana bilan o‘z vataniga qaytadi.
Asarning ikkinchi qismida qahramonning keksalik chog‘idagi hayoti va kurashi aks ettirilgan. Beovulpf boshqarayotgan yerda dahshatli o‘t sochuvchi ajdarho paydo bo‘lib, hamma narsani kuydirib-quritib yubora boshlaydi. Beovulpf u bilan yakka olishmoqchi bo‘ladi. U jangda ajdarhoni o‘ldiradi. Lekin o‘zi ham ajlarhonning zaharli tishidan og‘ir yarador bo‘lib o‘ladi. Uning jasadini o‘tda kuydirib, tantana bilan ko‘madilar.
Dostonning bizgacha yetib kelgan variantidan u bir necha marta qayta yozib olinganini, xristian xattoti undan budparastlik xudolari nomlarini chiqarib tashlaganini sezish mumkin. (Grendelp «do‘zax ruxi», «gunohi uchun xudo tomonidan quvingan shayton» deb atalgan.)
Kelpt qissalarida qahramonning kuch-qudratini ifodalashda mubolag‘adan keng foydalanilgan. (Masalan, Kuxulinda «jangavor g‘azab tug‘ilganda» gi holat).
Bundan tashqari fenillar dahosi Finn haqidagi sikl, Dengiz sarguzashtlari haqidagi qissalari ham bizgacha yetib kelgan.
Qadimgi Kelpt eposi G‘arbiy yevropa adabiyotiga sezilarli darajada taosir ko‘rsatdi. Uning afsona va miflari syujetlariga murojaat qilish keyingi davrlar adabiyotida keng tus oldi.
V asr boshida Britaniyada yashayotgan Kelpt qabilalari imperiyani zaiflashib qolganidan (urushlar tufayli) foydalanib Rim hukmronligiga qarshi qo‘zg‘aladi va mustaqillikni qo‘lga kiritadi. Shimoliy Germaniyada joylashgan ingliz – saks qabilalari Britaniyaga ko‘chib o‘ta boshlaydi va mahalliy qabilalar qarshiligiga duch keladilar.
Ingliz sakslari istilosigacha Kelpt qabilalari yerni jamoa bo‘lib yashaganlar, o‘z oralaridan chiqqan oqsoqolga bo‘ysunganlar.
V asrda Irlandiyaning xristianlashtiriluvchi ham qadimiy irland jamiyatining hayoti va urf-odatlari katta o‘zgartirish kiritmadi. Qabilalar urf-odatlari haqidagi xalq poeziyasi asosida asta-sekin qahramonlik eposi yuzaga keladi. Avvaliga ana shu eposni saqlovchilar ham, ijrochilar ham qabila oqsoqollari bo‘lganlar. Vaqt o‘tishi bilan bu ertaklar qo‘shiqchilar tomonidan aytiladigan bo‘ldi. Biz ijrochilarni 2 guruhga - bardlar va filidlarga bo‘lamiz. Bardlar lirik poeziya bilan shug‘ullanganlar. Filidlar esa asosan qonunlar va qabila urf-odatlarini eks ettirgan epik poeziya bilan shug‘illanib, ularni qo‘shiqchi – hikoyachi deb ataganlar. Ular epik hikoyalarni sistemalashtirganlar. Avvallari bu qissalar nasriy usulda bayon etilgan. Shuning uchun ularni keyinchalik saga (skandinov xalqlari nasriy qissasini – saga deb nomlashgan) deb atadilar. Filidlar sagadagi tasvirlar orasiga sheoriy parchalar kiritdilar. Sagalar qabiladan-qabilaga o‘tib uzoq saqlanib qolgan. Irland sagalarini VII-VIII asrda yozib olgan monahlar o‘zlarining xristian diniga oid qarashlarini kiritganlar. Lekin irland monahlari Rimga tobe bo‘lmaganliklari uchun, sagalarni ko‘p o‘zgartirmaganlar. Shuning uchun irland sagalarida majusiylik urf-odatlari, qabila hayotining qoldiqlari aniq ifodalangan. Ana shu tomondan irland eposlari G‘arbiy yevropaning boshqa halqlari eposiga nisbatan ancha boy hisoblanadi.
Ulad turkumi irland eposining qadimiy qismi hisoblanadi. U Irlandiya shimolida, ulad qabilalari orasida, tarkib topdi. Bunda uladlar qiroli Konxobar va uning jiyani Kuxulinlar bosh qahramon bo‘lib gavdalanadilar. Kuxulinga bir qancha epizodlik sagalar bag‘ishlangan. Agar ularni aniq tartibda joylashtirsak, ushbu qahramonni biografiyasini tuzish mumkin bo‘ladi. Kuxulin haqidagi sagalar Kuxulinning tug‘ililishi haqidagi qissa bilan boshlangan. Kuxulinning kelib chiqishi haqida turli afsonalar bor. Bir rivoyatda Kuxulin Koxnxobarning singlisi Dextri bilan Lug (qadimgi Kelpt afsonalaridagi Nur, sanoat xudosi) ning o‘g‘li deb ko‘rsatiladi. «Kualpngendan buqa o‘g‘irlash» qissasi.
Konnaxt qirolichasi Medb uladlarning zo‘r bir bo‘qasini tortib olish bohonasida ularga xujum qiladi. Bu vaqtda ular sehrli dard (yilda bir marta sodir bo‘luvchi) ga chalingan edi. Faqat Kuxunlin, ilohiy avlodga mansubligi uchun kasal bo‘lmaydi. Shuning uchun Kuxulinning o‘zi butun Irlandiyani uch oy davomida dushmandan himoya qiladi. Uladlar kasallikdan tuzalib, yordamga kelgandan keyin, dushman butunlay tor-mor etiladi.