Mavzu: Oʻsimliklarning xilma-xilligi

e) Kun yangiligi: (har bir dars avvalida navbat bilan bir oʻquvchi


kunning muhim yangiligi va xabarini oʻqib eshittiradi).
II. Oʻtilgan mavzuni mustahkamlash, uyga berilgan

vazifani tekshirib olish.

a) Uyga berilgan vazifani tekshirish: (navbatchi oʻquvchi qolgan

oʻquvchilardan Tabiiy fanlardan tutilgan vazifa daftarini

oʻqituvchi stoliga yigʻib qoʻyadi. Oʻtilgan dars boʻyicha ogʻzaki

qisqacha savol-javob oʻtkazib olinadi).

III. Yangi mavzuni bayon etish.

Bolajonlar, Atrofimizni o‘rab turgan tabiat jonli va jonsiz tarkibiy

qismlardan iboratligi haqida bilamiz-a? Tabiatning jonli tarkibiy qismiga

o‘simliklar kirishidan xabardormiz. Ular tabiiy sharoitga bog‘liq holda

juda xilma-xildir.

O‘simliklar deb, Quyosh nuri, havo, tuproq va suvdan o‘z hayoti

uchun zarur moddalarni olib, tanasida to‘plash qobiliyatiga ega tirik

organizmlar dunyosiga aytiladi.

O‘simliklarning kelib chiqishi Yerda hayot paydo bo‘lishi va ilk

rivojlanish davrlariga to‘g‘ri keladi. Bundan 3 mlrd. yil oldin dastlabki ko‘k-yashil suvo‘tlar paydo bo‘lgan. O‘simliklarning oziqlanish

jarayonida atrof-muhitdan qattiq, gazsimon va suyuq moddalarni shimib

olishga moslanishi natijasida ularning tanasi

murakkablashib borgan. Shu tariqa o‘simliklar rivojlanib, hozirgidek

turli-tuman ko‘rinishga ega bo‘ldi.

Odamlarning va hayvonlarning hayotini o‘simliklarsiz tasavvur

qilib bo‘lmaydi. O‘simliklar havodan zaharli gazlarni yutib hamma

uchun zarur bo‘lgan kislorod chiqaradi. Shu yo‘l bilan yashil o‘simliklar

havo tarkibining doimiyligini saqlab turadi. O‘simliklar inson uchun

oziq-ovqat, kiyim-kechak, yoqilg‘i, qurilish materiallari va boshqalarni beradi. Ammo o‘simliklarni ko‘p miqdorda yig‘ib olish va oqilona

foydalanmaslik ko‘plab o‘simlik turlarining yo‘qolib ketishiga olib

keldi.

Yer yuzining ayrim joylarida juda kam yog‘in yog‘adi, yillik yog‘in

miqdori 200 mm.dan oshmaydi, oqar suvlar ham yo‘q. Bunday joylar

qurg‘oqchil bo‘lib, o‘simliklar yaxshi rivojlanmaydi.

Saksovul, yantoq kabi o‘simliklar qurg‘oqchil sharoitga

moslashgan. Bu o‘simliklarning ildizi juda uzun bo‘lib, yerosti

suvlaridan to‘yinadi.

Cho‘llarda yantoq, shuvoq, tereskan, jung‘or gulsapsari,

nashtarbarg, merendera, cho‘l yulg‘uni, sassiqqavron, saksovul, juzg‘un,

quyonsuyak, oqtikan kabi o‘simliklar o‘sadi. Cho‘lning ayrim joylarida

bahorda boychechak, lola va lolaqizg‘aldoqlar bilan qoplanib, chiroyli

manzarani hosil qiladi.

O‘t o‘simliklar bilan qalin qoplangan o‘rmonsiz tog‘ oldi qirlar va

past tog‘larni adirlar tashkil etadi.

Adirlar turli xil o‘simliklarga boy. O‘lkamiz adirlarida isiriq,

sebarga, jumagul, qoqio‘t, yovvoyi sabzi, sachratqi, gulsapsar, qizilcha,

omonqora, astragal, lolaqizg‘aldoq, tugmachagul, dalachoy, gazako‘t,

qarg‘ajiyda, kavrak va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Shuningdek, zirk,

na’matak, do‘lana, turang‘il kabi butalar, chinor, terak, qayrag‘och kabi

daraxtlar ham ko‘p uchraydi.

Tog‘, adir, o‘rmon, yaylov va cho‘llarda, ya’ni tabiat bag‘rida

o‘sadigan o‘simliklar tabiiy o‘simliklar deb ataladi. Odamlar tomonidan

ekilib, parvarish qilinadigan o‘simliklar madaniy o‘simliklardir.

O‘simliklarni o‘t, buta va daraxt turlariga bo‘lib o‘rganamiz.

Daraxtlarning poyasi yog‘ochlangan, qattiq, bitta va yo‘g‘on

bo‘ladi. Yo‘l chetlarida chinor, qarag‘ay, eman, zarang, terak, tol kabi

daraxtlarni ko‘rish mumkin. Tog‘ yonbag‘irlarida archa, yong‘oq,

do‘lana, yovvoyi olma, olcha, bodom kabi daraxtlar ko‘p o‘sadi.

O‘rmonlarda daraxtlar zich bo‘lib o‘sadi. O‘rmonlar daraxtlar o‘sishi

uchun issiqlik va namlik yetarli bo‘lgan joylarda hosil bo‘ladi.