Mavzu: Ot yasalishi. Sifat yasalishi. Son va uning turlari. Reja: Eski o'zbek tilida va hozirgi o'zbek adabiy tilida ot yasalishi

Mavzu: Ot yasalishi. Sifat yasalishi. Son va uning turlari.

Reja:

1. Eski o'zbek tilida va hozirgi o'zbek adabiy tilida ot yasalishi.

2. Eski o'zbek tilida va hozirgi o'zbek adabiy tilida sifat yasalishi.

3. Eski o'zbek tili va hozirgi o'zbek tilida son va uning turlari.

O t yasalishi

Eski o ‘zbek tilida asosan quyidagi ikki usul bilan ot

yasalgan: 1) m orfologik usul (affiksatsiya); 2) sintaktik usul

(kompozitsiya).Sintaktik usul bilan ot yasalishi hozirgi

o‘zbek tilidan deyarli

Ismdan ot yasovchi affikslar . - li q /- l ik U -h g ‘¡-lig affiksi ism dan ot yasovchi m ah - suldor afftksni tashkil etadi. Tarkibida (oxirgi b o ‘g‘inida) lab unlisi bo'lgan so‘zlarga lab uyg‘unligi talabiga k o ‘ra bu affiks -lu q /-lü k / / -lug‘/-lü g k o ‘nnish\da qo‘shiladi: qushluq //qushlug{, dostluq / / d o stlugkerkluk/Jk& rklüg, seviiklük// sevüklügkabi. Lekin bu qonuniyatga h am m a vaqt ham am al qilinaverm agan, ya’ni tarkibida lab unlisi b o ‘lgan so ‘zlarga b a ’zi o ‘rinlarda bu affiksning -h q f -lik//-hg*/-lig shakllari ham qo'shilavergan: qushluq / / qushhq, dostluq / / dosthq, kerklük / / kerklik, seviiklük/ / seviiklik kabi. Bu affiks oxiridagi undoshning jarangli (g‘, g) yoki jarangsiz (q, k) holda kelishi tarixan m a’no farqlash bilan bog‘liq b o ‘lgan, ya’ni jarangsiz und o sh bilan kelgan -h q /-lik//-lu q /-lü k shakllari ot yasash u c h u n , jarangli undosh bilan kelgan -h g ‘/ -lik// -lug‘/ -lüg shakllari sifat yasash uchun xizm at qilgan. Bu hol “ D evonu lug‘atit-tu rk ”d a h am aks etgan. M ahm ud K oshg‘ariy ham bu hodisaga alo h id a e ’tib o r berib, XI asr tilida ushbu affiksning jarangsiz [q, k] undoshlari bilan kelgan shakllari ot yasash uchun, jarangli [g‘, g] undoshlari bilan kelgan shakllari sifat yasash uchun xizm at qilishini uqtirgan.Keyinchalik bu affiksning jarangli va jarangsiz shakllari o ‘rtasida m a’no farqlash xususiyati yo‘qolgan. M asalan, eski o‘zbek tilida jarangli va jarangsiz shakllari ot yasashda ham , sifat yasashda ham

baravarqoMlanavergan. Qiyoslang: Yaxshihqqila almasay (Navoiy, M Q ) — Yaxshilig'm bilmässey (N avoiy, M Q ). Sultan Mahmud bashhq afg‘anlar (B N ) — Qâsim beg bashhg* beglär (B N ). Ashhq iichiin bardi (SH N ) — Ashhg‘ni alurboldi (S H N ). Dostluq sezini (S H N ) — Dostlug*gulshamda (N avoiy, M Q). Keltirilgan m isollarda yaxshi, bash, dost so ‘zlariga b i r o ‘rinda -,hq., boshqa o ‘rinda -/zg 'q o 'sh ilg an . Lekin h a r ikkala holda ham ot yasalgan. Sifat yasalishi ham shu xilda b o ‘lgan. M isollarni qiyoslang: M o‘min athq bir og‘h bar edi (B N ). “Hayâl va visäi” a th g ‘ kitabida bir bayti bar (N avoiy, M N ). Bu m isollarning birinchisida ¿7/so‘ziga -hq, ikkinchisida -//g‘q o ‘shi!ib sifat yasalgan. -h q /-lik //-h g ‘/-lig affiksi, asosan, ot va sifat turkum idagi so ‘zlarga q o ‘shiladi va quyidagi otlar yasaladi: 1. M avhum tushunchani ifodalovchi ot yasaladi. Bu m a’no asosan m avhum tu sh u n ch an i bildiruvchi o tla r yoki sifatlarga q o ‘shili anda anglashiladi: Salämathq bolsun sizlärgä (Tafsir). Yaxshi begü birlä dostluq qildi ( 0 ‘N ). Menu7 shaydahqim m qilma ayb (Sakkokiy). Кэр qattiqhq tarttim (B N ). Qaldim ju d a h g ( dardig‘a (Furqat). 2. Aniq tushunchani bildiruvchi otlarga q o ‘shilganda, burch, vazifa, aloqadorlik, m unosabat kabi m a’n o larn i ifodalovchi ot