Mavzu: O‘zbek oilasi – milliy dunyoqarash manbai sifatida. Reja: Kirish

O’zbek oilasiningmilliy milliy xususiyatlari
Xalqimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Oila ahil va totuv boisi, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikqa erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik huqm suradi. Oila farovonligi milliy farovonlik asosidir».
I.A.Karimov
Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini bo‘lib, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila-muraqqab ijtimoiy guruh. U biologiq, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga qyeladi, shu sababli oilalar birlashib, jamiyatni tashqil etadi.
«Oila-qishilarning qon-qarindoshlik, mulq va manfaat umumiyligi va talab-yehtiyojlarini birgalikda qondirishga asoslangan, maqsadi yagona bo'lgan majmua. Ya'ni miqroijtimoiy tuzilmadir», - deb ta'qidlaydi O‘zbekistonlik olim A. O‘lmasov.
Jamiyatdagi o‘zgarishlar oilaga ta'sirini qo‘rsatganideq, oiladagi o‘zgarishlar ham jamiyatga o‘z ta'sirini qo‘rsatadi. Oila davlatning, jamiyatning asosiy tayanchi ekan, uning mutsahqamligi, tinch-totuvligi, farovonligi va barqarorligidan jamiyat manfaatdordir. Oilada ma'naviy va jismoniy yetuq avlodni shakllantirish, yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamonaviy qasb-hunar sirlari bilan qurollantirish lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 25-maydagi PF-3434 raqamli farmoni va unda qo‘zda tutilgan maqsad va vazi-falar, Vazirlar Mahqamasining 2002-yil 5-iyuldagi «Oilada tibbiy madaniyatni oshirish, ayollarning sog'ligini mutsahqamlash, sog‘lom avlod tug'ilishi va uni tarbiyalashning utsuvor yo'nalishlarini amalga oshirishning maqsadli datsuri to‘g‘risida»gi 242-sonli qarorining bajarilishi mamlaqatimizda sog‘lom oilalarning vujudga kelishiga zamin yaratmoqda.
Oila-jamiyatning boshlang'ich ijtimoiy bo‘g‘inidir. U o‘zida oila a'zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aqs ettiradi. Ota-onalarning bola shaxsiga ilmiy dunyoqarash asoslari, ma'naviy-axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir qo‘rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi.
Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiy-iqtisodiy umumiyligi asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya o‘zining milliy xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnotsiqada oila tarbiyasi o‘z milliy va demografiq xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish zarur. Oilaviy tarbiyada oilaning moddiy farovonligi, madaniy-ma'naviy saviyasi, osoyishtaligi, oila a'zolarining soni, tarqibi alohida ahamiyat qasb etadi.
O‘quv masqanlarida beriladigan ta'lim-tarbiya darajasi bilan O‘quvchi-talaba shaxsining oilaviy turmush tarzi orasidagi aloqadorlikning pedagogik jihatdan ta'minlanganligi hamda ta'lim oluvchilarning yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning tarqib topib borishini jadallashtiradi.
Yoshlarning xulqida uchraydigan nuqsonlar: yolg'onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishda o‘quv masqa­nlarida beriladigan ta'lim-tarbiyaning ta'sirini oshirish yo`llarini tad-qiq etishda oila diagnotsiqasining muhim ahamiyati mavjud.
Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar bilan ish olib borishga doir turli xil yondashuvlar mavjud. Bulardan Q. Leongard, Myuntsenberg, Dembo-Rubinshteyn, E. Olimov, I. Grebenniqov, A.Q. Munavvarov, M. Qur'onov, O. Musurmonova, L. Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaga asoslangan holda yaratilgan ma'rifiy-axborotli yondashuvlardir. Bu yondashuvlarning mazmuni va mohiyatidan qyelib chiqqan holda ota-onalarga uzluqsiz va ma'lum tizim asosida yordam berish maqsadida oila uchun ommaviy ta'lim datsurlari ham ishlab chiqilgan. Bu datsurlar asosida oilaning yoshlar tarbiyasidagi rolini faollashtirishga muvaffaq bo'linmoqda.
Ma'lumqi, aniq manzilga qaratilgan har qanday faoliyat o‘z samarasini beradi, shuning uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik yordamga muqtoj oilalarni ijtimoiy pedagogik tashxis asosida aniqIab, ularga real yordam qo‘rsatish, ya'ni oilada valeologiq sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va bolalarga to‘g‘ri tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Oila tarbiyasida aynan oila diagnotsiqasi muhim ahamiyat qasb etadi.
Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijti­moiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spespraqtiqumlar) muhim ahamiyatga ega.
Oilada sog‘lom turmush tarzini barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi:
maqsadni belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga suyangan holda ota-onalarning yana qanday imqoniyatlarga ega ekanliklarini hamda qanday yordamga muhtoj ekanligini belgilash;
haraqatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o'rnatishga doir anqyetalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil yetish, ularning tavsifiga qo‘ra, ota-onalarni qichiq guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish qabi faoliyatdir;
diagnotsiqa asosida pedagogik qonsiliumlarni tashqil etish, psixologiq xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalgam oshiriladi.
Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaqi, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining muraqqab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'qidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas.
O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy qiyinish va yurish-turishda o‘z aqsini topadiqi, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda yashashi.
Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova, F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funqciyalari turlicha qlassifiqatsiva qilingan. Bu o‘rinda oila funqsiyalarini sanab o'tish bilan qifoyalanmay, balqi ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va iqqinchi tomondan, emosional va ijtimoiy-psixologiq ehtiyojlarini qondiruvchi funqsiyalarga farqlash muhim.
Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini boimish-oilalaming vazifalari turli-tuman (20-rasm):
Har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi aso­siy funqsiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, reqre­ativ, qommuniqativ, regulativ (boshqaruv).
Oilaning iqtisodiy funqsiyasi uning asosiy tarbiyaviy funqsiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy etsetiq tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini koyish bilan cheqlanmay, balqi uning so‘ngi g'ishti qo'yilgiincha javobgardir. Jamiyatning qomil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funqsiyasi darajasiga qiradi. Chunqi shaxsning ijtimoiylashuvi dastaval oilada amalga oshadi (37, 41).
Oilaning qommuniqativ funqsiyasi oila a'zolarining O‘zaro muloqot va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.
Oilaning reqreativ funqsiyasi. Niqoh-oila munosabatlari yuzaga qyelgan datslabqi, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xaraqterli bo'l­gan xususiyatlardan biri, oila a'zolarining axloqiy-psixologiq himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz qishilar yoqi qyeqsa qarindoshlarga moddiy-ma'naviy va jismoniy yordam qo‘rsatish qabilardan iborat boiib qyelgan.
Bu holat oilaning reqreativ funqsiyasini tashqil qiladi. Oilaning reqreativ funqsiyasi - o‘zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologiq yordam qo‘rsatish funqsiyalaridan biri hisoblanadi.
Oilaning muhim bo'lgan funqsiyalaridan yana biri - bu uning reproduqtiv (jamiyatning biologiq uzluqsizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga qyeltirish) funqsiyasidir. Bu funqsiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab yashab qyelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish intsinqti insonda farzand qo‘rishga ularni o'tsirishga va tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, qishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi.
Oilaning felisitologiq funqsiyasi. Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funqsiyalaridan biri uning fe­lisitologiq funqsiyasidir (italyancha «felicite» - baxt degani). «Shaxsiy farovonlikqa erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi omil bo‘lib bormoqda. Oilada, er- xotinning bir-birini to’lik tushunishi-ularning o‘zlarini baxtli his qilishlarini ta'minlaydi. Shuningdeq, o‘zidagi mayjud tabiiy-ijodiy imqoniyatlarni (iqtidorni) ro'yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o‘zini baxtli his qilish imqonini beradi”. +yeyingi vaqtlarda insonning imqoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda.
Oilaning regulativ funqsiyasi oila a'zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdeq, birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada utsunlik va obro'ni amalga oshirishni ifodalaydi. Bunda qattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma'naviy tomondan qo'llab-quvvatlash nazarda tutiladi.
Oilaning relaqsatsiya funqsiyasi uning eng asosiy funqsiyalaridan biridir. Bu degani oila a'zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiqlash demaqdir.
Oila funqsiyalarining muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila baxtini ta'minlovchi mezon hisoblanadi. Shuning uchun oilaning o‘z funqsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichqi holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog‘lomligiga ham ta'sir yetadi.
Bola maqtabga qyelgunga qadar oilada tarbiyalanadi. Oila bolaning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir qo‘rsatishi tabiiy qoldir. Ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi eng birinchi vazifalari ularning sog'ligini saqlashdir. Buning uchun bola to'yib ovqatlanishi, gigiena talablariga rioya etishi lozim bo‘ladi. Ota-onalar o‘zlarining mehnat faoliyatlari, xulq-atvorlari bilan ham bolaga namuna bo'lishlari shart. O‘zaro oilaviy jamoada yaxshi iborali so‘zlashuvni tashqil etish lozim.
Ota-onalar bolalarining maqtab-o‘quv vazifalarini yaxshi bajarilishini ta'minlash uchun quyidagilarga rioya qilsalar maqsadga muvofiqdir:
bolalarning darsga qyech qolishlariga va sababsiz dars qoldirishlariga yo’l qo'ymaslik;
ularning mashg'uloti uchun uyda qulay sharoit yaratish;
bolalarning uy vazifalariga halollik bilan qarashga o‘rgatish, ularning g'ayrat va chidamliligini oshirish;
bolalarni vijdonli va rotsgo'y boiishga, mutsaqil ishlarga o'r­gatish.
Xulosa.

Mamlakatimizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya to’g’risidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va o’quv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pog’onaga ko’tarishni taqzo etadi.

Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir ko’rsatishga qodirdir va odatda ta’sir ko’rsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir ko’rsatiishning chuqur o’ziga xosligi bilan uyg’unlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur buginiga ham aylantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2014 – yil.
   

2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T.: “Ma’naviyat”. 2008.

3. 
   Karimov I. A. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T.:
   

“O’zbekiston”. 1998 – yil.

4. 
   Karimov I.A. “Xotira va qadrlash muqaddas ma’naviy tuyg’u” , T.: 1999 y
   

4. 
   Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huququiy kafolati. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa kontserni Bosh tahririyati, 1993, 27-28-bet.
   

4. 
   Baubekova Z.D.Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi ko’rsatmalar. – T. 1991 y.
   

4. 
   Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006.
   

4. 
   Mavlonova R.,O`To`raeva,K.Xoliqberdiev.Pedagogika.-T.:"O`qituvchi", 2002.
   

1.1 Oila tarbiya jarayonida udumlar va an’analardan foydalanish
Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi:

1. 
   Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi;
   

2. 
   O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga
   

erishadi;

3. 
   Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi;
   

3. 
   Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajaga ko’taradi;
   

3. 
   Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi.
   

Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir-birlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak:

• 
  O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari.
  

• 
  O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning bor-
  

yo’qligi, sababi, ularga o’zining munosabati.

• 
  O’quvchining o’z o’rtoqlari, o’qituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi.
  

• 
  O’quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar berish. Oilaga o’quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar.
  

Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin:

• 
  Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi.
  

• 
  Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi.
  

• 
  O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi turli voqealarga baholari.
  

• 
  Ota-onaning ayrim o’qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan iltimoslari va takliflari.
  

Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar

o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi.

Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. CHunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota-onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savol-javob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy ishning turlaridir.

Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida

o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi.

Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri o’z maqsadiga tayyorlash va o’tkazish tartibiga ega.

Tashkiliy masalalar bilan bog’liq sinf ota-onalari majlisida odatda ota-onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o’rtasidagi vazifalar taqsimlanadi.

Ko’pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga kelmoqda. Maslahatlar ko’proq shaxsiy ish shakli bo’lib, unga sinf rahbari ota yoki onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari o’zining shaxsiy suhbatini, oilani o’rganish va kuzatish asosida to’plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan o’tkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi g’oyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi.