Mavzu: O‘zbek tilida ma’no ko‘chish turlari. Reja

Har qaysi tilda sanoqli til birligining turli xil birikuvidan cheksiz tushuncha va fikrni ifodalashga harakat qilinadi. Ana shunday harakat tufayli tilda ilgari mavjud bo’lgan so’zga yangi-yangi ma’no yuklanadi. Natijada ko’p ma’noli so’z hosil bo’ladi.

• Har qaysi tilda sanoqli til birligining turli xil birikuvidan cheksiz tushuncha va fikrni ifodalashga harakat qilinadi. Ana shunday harakat tufayli tilda ilgari mavjud bo’lgan so’zga yangi-yangi ma’no yuklanadi. Natijada ko’p ma’noli so’z hosil bo’ladi.
• Masalan: tosh so’zi dastlab “suv ta’sir qilmaydigan
• qatiq oki murt holdagi tabiy jins” ma’nosiga ega bo’lgan: Yo’lda tosh yotibdi.Keyinchalik so’zdagi “qattiqlik” ma’no qirrasi faollashib, “g’am ham yemira olmaydigan “ ma’nosi vujudga kelgan.Tosh ekan boshim.
• Nutq jarayonida ikki va undan ortiq ma’noda qo’llanuvchi so’z ko’p ma’noli yoki polisemantik so’z, ko’p ma’nolilik hodisasi esa polisemiya deyiladi.

Polisemiya grekcha poli “ko’p”,semio “ma’no” so’zidan olingan bo’lib, ko’p ma’noli demakdir. Polisemiya monosemiya (grekcha mono “bir”, semio ma’no)ga zidlanadi.

• Polisemiya grekcha poli “ko’p”,semio “ma’no” so’zidan olingan bo’lib, ko’p ma’noli demakdir. Polisemiya monosemiya (grekcha mono “bir”, semio ma’no)ga zidlanadi.
• Qo’shimcha (hissiy va uslubiy) ma’no so’zni ko’p ma’noli qila olmaydi. Chunki u o’zi alohida tushunchani ifodalamaydi, balki tushunchaga qo’shimcha ma’no orttiradi. Ko’p ma’nolilikka birinchi anglatgan tushuncha va tasavvurdan tashqari boshqasini anglatish asos qilib olinadi. Ko’p ma’nolilikka birinchi anglatgan tushuncha va tasavvurdan tashqari boshqasini anglatish asos qilib olinadi.

Ko’p ma’noli so’z qancha ma’noni bildirmasin, baribir o’sha predmet, hodisa, harakat, orasida aloqa umumiy belgi mavjud bo’lishi shart. Masalan: bel so’zi uch predmetni anglatadi, ammo ular orasidagi oxshashlikka asoslangan umumiy (“o’rta qism”) belgisi mavjudligi bir-biri bilan bog’lanib turadi.

• Ko’p ma’noli so’z qancha ma’noni bildirmasin, baribir o’sha predmet, hodisa, harakat, orasida aloqa umumiy belgi mavjud bo’lishi shart. Masalan: bel so’zi uch predmetni anglatadi, ammo ular orasidagi oxshashlikka asoslangan umumiy (“o’rta qism”) belgisi mavjudligi bir-biri bilan bog’lanib turadi.
• Solishtiramiz 1) Avazxon olmos po’latni beliga boylab, otning beliga mindi. 2) Ezilib ketadi tog’larning beli.
• Ko’p ma’noli so’zda ma’no qancha bo’lsa ham,u bir so’z hisoblanaveradi. Ko’chma ma’no nutq tarkibida boshqa so’z bilan bog’langanda nomoyon bo’lad, so’z nutq tarkibida chiqarilganda o’z ma’nosi qoladi. Masalan: tosh so’zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, suv ta’sir qilmaydigan qattiq yoki mo’rt holdagi tabiy jins” ma’nosini anglatadi.
• Har qanday ko’p ma’noli so’z gapning ichida faqat bir ma’noni anglatadi. Chunki bunda so’zlovchi bir ma’noni nazarda tutadi va gapdagi qo’shni so’z ham boshqa ma’noni yuzaga chiqarmaydi.