Mavzu: O‘zbekistonda gidrometeorologiya xizmati (gmx)

1-seminar

Mavzu: O‘zbekistonda gidrometeorologiya xizmati (GMX)

Reja.

1. O‘zbekistonda gidrometeorologiya xizmati (GMX)

2. Gidrometeorologiya xizmatining asosiy tarki­biy qismlari

3. Atrof-muhit holatini kuzatish

3.1. Atmosferani o‘rganish usullari.

3.2. Tuproq haroratini o‘lchash.

3.3. Havo haroratini o‘lchash.

3.4. Havo namligini o‘lchash.

3.5. Atmosfera yog‘inlarini o‘lchash

1. O‘zbekistonda gidrometeorologiya xizmati (GMX). Mamlakatimizda gidrometeorologiya xizmati umumdavlat xizmati hisoblanib, uning vazifasi xalq xo‘jaligini gidrometeorologik ma’lumotlar bilan ta’minlashdir.

Vatanimizda barcha gidrometeorologik ishlar ustidan rahbarlikni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi – O‘zgidromet olib boradi. O‘zgidrometning asosiy vazifasi xalq xo‘jaligining barcha tarmoq­larini va mamlakat mudofaa tizimini meteorologik, klimatologik, aerologik, agrometeorologik, gidrologik va dengiz gidrometeorologik ma’lumotlari bilan ta’minlashdir.

Boshgidrometningasosiy vazifalari.

Boshgidrometning asosiy vazifalari Davlat boshqaruv idoralari va boshqa sohalarga tabiiy muhit to‘g‘risidagi ma’lumot Bilan, mavjud va kutilayotgan gidrometerologik sharoitning o‘zgarish sabablari, gidrometeorologik jarayonlar ta’sirida bo‘ladigan favqulodda hodisalar to‘g‘risida xabar berish, atrof muhitning ifloslanishi to‘g‘risida xabar berish va nihoyat gidrometeorologik hodisalarga faol ta’sir etishdir.

Asosiy xizmatlar ko‘rsatish sohasi: suv xo‘jaligi, energetika, agrosanoat, neft qazish, avtomobil va temiryo‘l transporti, aviatsiya, aloqa qilish, komunal xo‘jaligi va boshqalar. Boshgidromet ma’lumot beradigan vazirliklar, idora, shirkat, konsernlar, firma va korxonalar 2000 dan oshdi.

Boshgidromet o‘z maqsadiga to‘la erishishi va oldigi qo‘yilgan vazifani bajarish uchun doimiy gidrometerologik kuzatish ishlarini olib boradi. Tabbiy muhitni ifloslanishini o‘rganadi., gidrometerologik va ekologik ma’lumotlarni olish usullarni ishlab chiqadi.

Davlat suv kadastri, davlat ma’lumotlar bankini tuzadi va nazorat qiladi.

Boshgidrometning xalqaro faoliyati

Jahon ob-havo tizimida 29 ta mintaqaviy gidrometerologik markaz bo‘lib, shulardan bo‘lib shulardan biri toshkentda joylashgan. Toshkentdagi markaz meterologik ma’lumotlarni yig‘adi, ob –havo va aviatsiya xaritasini tuzib tarqatadi. Bu ishda u Markaziy Osiyo, YAqin sharq va Rossiyaning sharqiy qismiga ham javobgardir.

1993 yil 22 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Jahon meterologiya tashkiloti (JMT) ga a’zo bo‘lib qabul qilindi. O‘zbekiston Boshgidromet boshlig‘i JMTda O‘zbekistonning doimiy vakilidir. Boshgidromet Fransiya, Germaniya, Turkiya, Isroil va boshqa davlatlar gidrometerologiya xizmati Bilan doimmiy aloqada bo‘lib, JMT, YUNESKO va YUNEP tashkilotlari dasturini tuzishda va boshqa bitimlarida faol qatnashadi.

Boshgidrometning ilmiy-tadqiqot va tajriba faoliyati

Boshgidrometga qarashli O‘OITGMI (SANIGMI) – O‘rta Osiyo ilmiy tadqiqot gidrometirologiya instituti O‘rta Osiyoda gidrometerologiya sohasi bo‘yicha yagonatashkilotdir. Bu erda gidrometerologiya va ekologiyaga tegishli juda ko‘p masalalar hal qilinadi. O‘OITGMI da quyidagi ilmiy –tadqiqot ishlari olib boriladi. Mintaqaviy iqlim va azon qatlamini o‘rganish, suv zahiralarini miqdoriy baholash, iqlim agroiqlimni tabiiy va antropogen omillar ta’sirida o‘zgarishini o‘rganish, atrof muhit ifloslanish monitoringi tizimini tashkil etish, bulutlar fizikasi ob – havoni bashorat qilish uchullarini ishlab chiqish, gidrologik va agrometerologik hodisalarni oldindan bashorat qilish, glyasiologik tadqiqotlarni amalga oshirish.

2. Gidrometeorologiya xizmatining asosiy tarki­biy qismlari. Gidrometriya xizmati gidrometeorologiya xizmatining asosiy tarki­biy qismlaridan biridir. Dunyo miqyosida gidrometriya xiz­ma­ti­­ning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1) dengiz va okeanlarning gidrologik rejimini o‘rganish;

2) xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, mudofaa tizimini, meteo­rolo­giya hamda gidrologiya xizmati va boshqa sohalarni kerakli gidrometrik ma’lumotlar bilan ta’minlash

3) gidrometriya sohasida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish

4) kuzatish va tadqiqot ishlari natijalarini alohida yilnomalar va ma’lumotnomalar ko‘rinishida chop ettirish.

Gidrologiya va gidrometriya sohalari bo‘yicha amalga oshiri­la­yot­gan ilmiy uslubiy ishlarga O‘zgidrometning maxsus bo‘lim­lari rahbar­lik qiladi. Har bir mamlakatda o‘zining gidromet­riya xiz­mati bosh­qarmasi mavjud bo‘lib, bu boshqarma o‘z hududi­dagi barcha gidro­metrik ishlarning talab darajasida bajarili­shiga mas’ul hisob­la­nadi.

Mamlakatimizdagi suv obektlari rejimi elementlarini kuza­tish va o‘rga­nish har bir suv obektida muntazam yoki vaqtin­chalik postlar – kuza­tish joylarini tashkil qilish yoki ekspe­ditsiya uyush­ti­rish asosida olib boriladi.

Stansiya va post tarmoqlari operativ kuzatish stansiyalari va post tarmoq­lariga bo‘linadi.

Kursning asosini O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI va dunyo mamlakatlari shu soha kasaba uyushmalarining Gidrometrologiya xizmatini tashkil etish, rejalashtirish bo‘yicha bo‘lib o‘tgan anjumanlari, s’ezdlarining hujjatlari va boshqa me’yoriy xujjatlar (texnika hafsizligi ishlab chiqarish sanitariyasi va yong‘inga qarshi hafsizlik choralari) tashkil etadi.

Tarixiy ma’lumot. Turkiston o‘lkasida birinchi meterologik va gidrologik kuzatishlar o‘tgan asrning 70-yillarida boshlangan. Toshkent shaxrida muntazam meterologik kuzatishlar 1867 yilda boshlanib, hozir ham davom etmoqda. 1919 yildan boshlab Gidrometeorologiya xizmatini tabbiy muhitni kuzatish va gidromerologik baщorat qilishlarni birlashtiruvchi yagona tashkilot bo‘ldi. 1929 yilda esa O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya Boshqarmasi sifatida tasdiqlandi. 1972 yildan boshlab Gidrometeorologiya xizmati tizimida tashqi muhit ifloslanishini muntazam kuzatish ishlari ham boshlandi.

Mamlakatimiz mustaqillika erishgach Boshgidrometning vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 7 may 1992 yildagi 225 – sonli buyrug‘iga asosan tasdiqlangan.

3. Atrof-muhit holatini kuzatish. Insonning hayoti uchun muhim bo‘lgan muhitning ekologik holati butun dunyo jamoasining va birinchi navbatta, atmosfera havosi, er usti suvlari va tuproqning ifloslanishini kuzatib borayotgan gidrometxizmatning doimiy etiboridagi masala bo‘lib qoldi. Turkistondagi tabiiy obektlar holatini o‘rganish bo‘yicha birinchi kuzatuvlar 1910-1917 yillarda olib borilgan. O‘zbekistonda atmosfera ifloslanishi darajasini muntazam kuzatishlar 1965 yili Toshkent shahrida boshlandi. Bu ish turlarini bajaruvchilar orasidan O.N Petrov, A.P Timofeev, L.G. Stepanova, L.P. YAdrikova, V.L. Palagin, A.N. tyumenov, E.E Kan, Z.YA, Domasheva, O.I. Svenstistskaya, R.M. Anva boshqalarni alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin.

1979 yili Atmosferaga chiqariladigan chiqindilarni meyorlash bo‘limi (V.G. Konyuxov, G.A. Jirnikov), 1980 yili esa, Tabiiy muhit ifloslanishini o‘rganish va nazorat qilish Toshkent markazi tashkil etildi. 1985 yili bu markazga kimyo fanlari nomzodi T.A. Ococrova boshchilik qildi, uning movuni etib , E.V. Danilevckaya tayinlandi.

Hozirgi paytda Markazning barcha bolinmalari Tabiiy muhitni ifloslanishi monitoring boshqarmasi tarkibiga kirishdi va bu boshqarma 15 ta labaratorya va gurihlardan iborat bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Boshgidrometning bu yirik azaliy-ishlab chiqarish bo‘linmasining asosiy vazifasiga o‘ziga tegishli hududda tabiiy muhitning ifloslanishini kuzatish hamda xalq xojaligi tashkilotlarini amaliy rejimiy va prognostic axborot bilan ta’minlash kiradi. Kuzatishlar hajmi yildan – yilga oshyapti. SHu jumladan, atmosfera havosini ifloslanishini 35 shahardagi 65 muhim postlarda kuzatilmoqda; er usti suvlarining ifloslanishi holati ustida 70 daryolarda, 11 suv omborlarida, 114 kuzatish joylarida va 136 stvorlarda 65 gidroximik ko‘rsatkichlar bo‘yicha kuzatishlar olib boriliyapti. Bu yo‘nalishlardagi ko‘pgina ishlar boshqa mamlakatlar bilan hamkorlikda halqaro dasturlar bo‘yicha olib boriliyapdi.

Atmosferani o‘rganish usullari. Ob havoning holati va o‘zgarishi,asosan, atmosferada bo‘ladigan jarayonlarga bog‘liq. Havo temperaturasi va namligining o‘zgarishi, bulutlar, yog‘inlar va shamollarning hosil bo‘lishi kabi hodisalarning hammasi atmosferada sodir bo‘ladi va ular ob-havoga ta’sir ko‘rsatadi. Ob-havoni oldindan aytish uchun katta hududda joylashgan punktlardagi atmosfera o‘zgarishlarini bilish zarur. Bu vazifa meteorologiya stansiyalarida o‘tkaziladigan kuzatishlar yordamida bajariladi. Meteorologiya stansiyalari qancha zich joylashgan bo‘lsa, ob-havo haqidagi ma’lumotlar shuncha to‘g‘ri bo‘ladi.

SHu narsa aniqki, atmosferaning yuqori qatlamlarida bo‘ladigan jarayonlar ob-havoga katta ta’sir ko‘rsatadi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridagi shamolning yo‘nalishi va tezligini hamda bulutlarning balandligini aniqlash uchun dastlab shar-plotlar uchirilgan. Ularni maxsus asboblar yordamida kuzatgan. Agar atmosferaning yuqori qatlamlardagi havoning harorati va namligini aniqlamoqchi bo‘linsa, shar-pilotga parashyut osilib, unga havoning temperaturasini va namligini yozib boruvchi asoblar o‘rnatiladi. Ma’lum balandlikda shar yoritiladi, asboblar parashyut yordamida erga qo‘nadi. Agar uchib borayotgan shar-zonddagi asboblarning yozuv natijalari radio orqali avtomatik ravishda erga bildirilib turilsa, bunday asbobiy radiozond deyiladi.

Meteorologiyaliq stansiyalar ham postlardi sho‘lkemlestiriw.

Hawa rayi- bul atmosferanin‘ uzliksiz rao‘ishte o‘zgerip turiwshi jag‘dayi. Sol o‘akitta jer beti ham erkin atmosfera hawa rayi meteorologiyaliq shamalar (temperatura, basim, hawa ig‘allig‘i, samal ham tag‘i basqalar) manisleri ham atmosferadag‘i suo‘ puo‘lari kondensatsiyasi ham samal qasiyetlerine baylanisli halda juzege keliwshi hadiyseler (bulit, tuman, guldirmama, qar borani ham tag‘i basqalar) jiyindisinan aniqlanadi.Insannin‘ ameliy iskerliginen kelip shiqqan halda meteorologiyalik shamalar ham hadiyselerdi har qiylisi tan‘lap alinadi. Hawa rayi ‹‹qolayli›› yamasa ‹‹qolaysiz›› jag‘dayina qarap bahalanadi.

Jer atmosferasinda juz beretug‘in fizikaliq protsessler ham hadiyselerdi meteorologiya pani uyrenedi. Atmosferanin‘ fizikaliq jag‘dayin xarakterleytug‘in ulkenlikler(shamalar) (hawa jag‘dayi ham ayirim atmosfera hadiyselerinin‘ turlishe xarakteristikalanio‘i) meteorologiyaliq elementler delinedi. Adamlardin‘ xojaliq iskerligine ulken tasir ko‘rsetetug‘in tiykarg‘i meteorologiyaliq elementlerge – quyash radiatsiyasi, atmosfera basimi, hawa temperaturasi ham ig‘allig‘i, samal, bultliliq, jawin-shashinlar, topiraq temperaturasi ham ig‘allig‘i, puo‘lanio‘lar kiredi.

Meteorologiyaliq izertleo‘lerde qollanilatug‘in tiykarg‘i usil Baqlaw bolip esaplanadi. Meteorologiyaliq Baqlawlar – bul meteorologiyaliq elementlerdin‘ san ko‘rsetkish manislerin o‘lshew ham atmosfera hadiyselerin (bult, jawin, boran, duman) viziual tarizde sapa jag‘inan sipatlao‘dan ibarat.

Hammemizge belgili atmosferanin‘ sol orindag‘i jag‘dayi bolip, belgili o‘aqittag‘i meteorologiyaliq elementlerdin‘ toplami (hawa temperaturasi ham ig‘allig‘i, samal tezligi ham bag‘iti, bultliliq, jawin-shashinlar) menen sipatlanadi. Eger usi meteorologiyaliq elementlerdin‘ qalegen bireo‘i o‘zgerse hawa rayi o‘zgeredi. Biraq meteorologiyaliq elementlerdin‘ har biri ortaliq faktorlari sipatin‘da o‘z aldina ahmiyetke iye ham o‘simlik tirishiliginde olar bir-birinin‘ ornin basa almaydi. Sonliqtan meterologiyaliq elementlerdin‘ har birin uzliksiz tarizde(rao‘ishte) guzetiw(Baqlaw) kerek. Bunday guzetiw isleri kerekli aspab-uskeneler menen tamiyinlengen meteorologiyaliq stansiyalar ham postlarda alip bariladi.

Meteorologiyaliq postlar meteorologiyaliq stansiyalarg‘a salistirg‘anda apio‘ayiraq bolip, Baqlawlardi tek bir adam alip baradi ham qisqartirilg‘an dasturde jumis alip baradi.

Al meteorologiyaliq stansiyalarda meteorologiyaliq maydansha ham xizmet ko‘rsetiw xanalari boladi. Meteorologiyaliq maydanshada Baqlaw ushin kerekli aspablar jaylastiriladi. Xizmet ko‘rsetiw xanasinda bolsa barometr ham barograflar ornatiladi, ao‘isiq inventarlar saqlanadi ham Baqlaw natiyjeleri islep shig‘iladi.Alip barilatug‘in Baqlawlardin‘ mazmunina qaray otirip meteorologiyaliq stansiyalar ekige 2 ge bo‘linedi.

1. Tiykarg‘i meteorologiyaliq stansiyalar – bunda atmosfera basimi, hawa temperaturasi, samal tezligi ham bag‘iti, bultliliq, jawin-shashinlar mug‘dari, gorizontal ko‘rinio‘shilik topiraqtin‘ har qiyli qatlamlarindag‘i ham betindegi temperaturasi, qar qatlaminin‘ qalin‘lig‘i tig‘izlig‘i ham t.b. baqlanadi.

Qanigelestirilgen stansiyalarda bolsa xaliq xojalig‘inin‘ belgili bir tarmag‘ina xizmet etedi ham olarda tiykarg‘i meteorologiyaliq Baqlawlar menen birgelikte xaliq xojalig‘inin‘ tiyisli tarmag‘ina kerekli qosimsha Baqlawlar alip bariladi.

Agrometeorologiyaliq stansiyalar ham postlarda-tiykarg‘i meterologiyaliq Baqlawlardan basqa jildin‘ issi o‘aqitlarinda qosimsha tarizde to‘mendegi Baqlawlar alip bariladi:

surilgen topiraq qatlaminin‘ temperaturasi;

egislikke jao‘g‘an jawinlar;

topiraqtin‘ ustki qatlaminin‘ ig‘allig‘i;

topiraqtin‘ o‘simlik tamiri aziqlanatug‘in qatlam ig‘allig‘i;

eginlerdin‘ rao‘ajlanio‘ fazalari;

eginlerdin‘ jag‘dayi (qalin‘lig‘i, biyikligi, shorlanio‘i, qolaysiz meterologiyaliq hadiyseler tasirinde ziyanlanio‘i, jig‘ilio‘i);

eginlerdin‘ jag‘dayin san jag‘inan bahalao‘;

eginlerdin‘ biologiyaliq hasildarlig‘i;

dala jumislarinda agrotexnikaliq ilajlardin‘ o‘tkiziliw muddetleri ham sapasi aniqlap bariladi.

Mamleketimiz territoriyasinda jaylasqan barliq meteorologiyaliq stansiyalar Uzbekistan Respublikasi Gidrometeorologiya ham tabiyg‘iy ortaliqti qadag‘alao‘ mamleketlik komitetine boysinadi. Onin‘ quramina Qaraqalpaqstan Respublikasi, oblastlardag‘i gidrometeorologiya basqarmalari, oraylari, zonalliq ilim-izertleo‘ institutlari kiredi.

Tashkent qalasindag‘i V.A.Bugaev atin‘dag‘i Orta Aziya gidrometeorologiya ilim-izertleo‘ instituti (SANIGMI) agrometeorologiya ham gidrometeorologiya tarao‘larinda jaqsi jumislar alip barmaqta. Hazirgi o‘aqitta O‘zbekstanda 130 jaqin gidrometeorologiyaliq stansiya ham 400 aslam gidrometeorologiyaliq postlar jumis aparmaqta.

Meteorologiyaliq maydansha duzilisi

Barliq meteorologiyaliq stansiya ham postlardag‘i o‘lshew aspablari ham datchikleri hamme tarepten ashiq jaydan tan‘lang‘an meteorologiyaliq maydanshag‘a aniq tartip penen jaylastiriladi.Meteorologiyaliq maydanshanin‘ atirapindag‘i imarat yamasa tereklerge bolg‘an aralig‘i olardin‘ biyikliginen keminde 10 marte uzaq boliwi kerek. Daryalar ham suo‘ hao‘izlerinen bolsa 100 metr uzaqliqta tan‘lanadi.

Meteorologiyaliq maydanshada o‘tkizilgen Baqlawlarg‘a tiyisli mag‘liwmatlar atiraptag‘i 20-30 km radiusli maydandi yamasa bir qala aymag‘in sipatlao‘i kerek.

Maydansha - tuo‘ri to‘rt muyeshli formada tan‘lanip, tarepleri arqadan -qublag‘a yamasa shig‘istan - batisqa bag‘darlang‘an boliwi kerek. Olardin‘ o‘lshemi usi stansiyadag‘i orinlanatug‘in jumislardin‘ ko‘lemi, stansiya turi ham aspablardin‘ mug‘dari menen aniqlanadi. Standart maydanshalardin‘ ulkenligi 26x26 m ge (en‘ kishkenesi 16x20 m), aktinometrikaliq Baqlawlardi ham o‘tkiziletug‘in stansiyanin‘ maydani bolsa 26x36 m boliwi kerek. Tan‘lang‘an orindag‘i oyli biyiklikler tegislenedi, sho‘pler alip taslanadi ham maydan shegarasi boylap sim tartip shig‘iladi. Eger maydan ag‘ash penen oralsa, qorg‘andag‘i reykalar arasi 20 sm den qoyiladi. Maydanshag‘a arqa tarepten esik ornatiladi. Maydanshadag‘i aspablar bir-birinen ham atiraptag‘i qorg‘annan 4-6 m araliqta jaylastiriladi ham bunda aspablar bir-birin tospaydi, hawa maydanshada erkin aylana aladi (1 –suo‘ret).

		16
	1		2 3
	6 4		5 7
	9		8
	14		14
	10		13 11 13

1-suo‘ret. Meteorologiyaliq stansiya plani.

1-jen‘il taxtali flyuger; 2-ao‘ir taxtali flyuger; 3-yaxmalak stanogi; 4-psixrometrikaliq budka; 5-o‘zi jazg‘ishlar ushin budka; 6 ham 7-qosimsha budkalar; 8-jawin o‘lshegish; 9-plyuviograf; 10-topiraqqa ornatilatug‘in termometrler ushin sho‘pten tazalang‘an orin; 11-turli teren‘liklerge ornatilatug‘in termometrler ushin orin; 12-muzdi o‘lshegish; 13-qar o‘lshegish; 14-aktinometrikaliq Baqlawlar ushin orin; 15-qorg‘an; 16-esik.

Baqlaw muddetleri ham tartibi.

Baqlaw natiyjelerinin‘ aniq ham salistirmali boliwi ushin Baqlaw muddetleri ham tartibine qatti boysiniw kerek. Sonliqtan barliq meteorologiyaliq stansiyalarda Baqlawlar bir muddette yag‘niy 0, 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21 lerde o‘tkeriledi. Al topiraq betinin‘ jag‘dayi kunine eki marte yag‘niy jergilikli uaqit penen saat 800 ham 2000 baqlanadi. Jawinlar bolsa kunine 4 marte: Moskva dekret uaqti menen saat 300, 1500 ham sol orinnin‘ jergilikli uaqiti menen 800 ham 2000 o‘lshenedi.

SHirket xojaliqlarindag‘i agrometeorologiyaliq postlarda aspablar menen kunine 1 marte o‘lshew o‘tkiziledi yag‘niy saat 900 yamasa 1200 de.

Baqlaw uaqtin‘da barliq aspablar menen bir uaqitta o‘lshew o‘tkiziw mumkin emes. Sonliqtan kun dawaminda 8 marte o‘lshewde to‘mendegiler

A) hawa temperaturasi ham ig‘allig‘in Baqlaw o‘z muddetlerinen 10 minut aldin o‘lshewge;

B) barliq Baqlawlar 20-30 minut dawaminda isleo‘ge ruqsat etiledi. Har bir stansiyadag‘i guzetiwshi gezektegi o‘lshewden 30 minut aldin maydanshani tekserip shig‘iwi, aspablardi o‘lshewge tayarlawi lazim.

Hawa temperaturasin o‘lshew ushin meteorologiyaliq stansiyalarda psixrometrikaliq, minimal ham maksimal suyiqliq termometrleri, hawa temperaturasin uzliksiz tarizde esaplap bariw ushin bolsa termograf isletiledi.

Termograf ham psixrometrik butka ichiga 2 m balandlikda o‘rnatiladi. Termografning temperaturani qabul etuvchi, temperatura o‘zgarishlariga qarab harakat qiluvchi va peroni siljituvchi qismi bimetall plastinkadan iboratdir. Havoning temperaturasi o‘zgarganda, bimetall plastinka egilib yoki to‘g‘rilanib peroni harakatga keltiradi. Havoning temperaturasi yuqorilashganda pero ko‘tariladi, pasayganda esa pero tushadi va lentada temperaturaning o‘zgarishi chizib boriladi.

3.3 Tuproq haroratini o‘lchash. Tuproqning temperaturasi uning sirtida va turli chuqurliklarida o‘lchanadi. O‘lchash uchun maksimal va minimal termometrlar ishlatiladi. Tuproq sirtining temperaturasini o‘lchash uchun termometr yarmigacha ko‘milgan holatda tuproq ustiga gorizantal yotqizib qo‘yiladi.

Tuproqda ma’lum bir davr ichida bo‘lgan eng baland temperaturani o‘lchash uchun maksimal termometr ishlatiladi. Simobni maksimal temperaturada saqlab qolish uchun termometrning simob rezervuaridan naychaga o‘tish joyi toraytirilgan. Temperature ko‘tarilganda, simob kengayib tor teshik orqali kapilyarga o‘tib ko‘tariladi. Temperature pasayganda, tor teshikning qarshiligi simob molekulalarining o‘zaro tortilish kuchidan ko‘plik qilib, simob qaytmaydi va kapilyarda qolib ketadi. Natijada simob bir davr ichida bo‘lgan eng baland temperaturani ko‘rsatib turadi.

Termometrni kelgusi kuzatishlarga tayyorlash uchun simobni rezervuarga qayta o‘tkazish lozim. Buning uchun termometrning rezervuarini pastga qaratib bir necha marta silkish kerak.

Minimal termometr ma’lum davr ichida bo‘lgan eng past harorat holatini aniqlash uchun xizmat qiladi. U spirt bilan to‘ldirilgan bo‘lib termometrning kapilyari ichiga ikkala uchi yo‘g‘onlashtirilgan shisha shtiftcha o‘rnatilgan bo‘ladi. U kapiyar ichida erkin yurishi mumkin. Termometrni tuproq sirtiga o‘rnatishdan oldin uning rezervuari yuqoriga qaratib tutiladi. SHtifcha tushib naychadagi spirtga kelib to‘xtaydi. SHu holatda termometr tuproqning sirtiga o‘rnatiladi. Temperature pasayganda spirt rezervuariga tomon harakat qoladi. Spirtning taranglik kuchi ta’siri bilan shtiftgacha spirtga tutashib siljiydi. Bundan keyin temperature ko‘tarilsa, spirt shtiftchaning yon tomonlaridan oqib o‘tib, kapilyar bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladishtiftcha esa joyida qoladi. SHunday qilib shtiftcha temperature ko‘tariganda siljimaydi, balki pasayganda siljiydi, uning rezervuariga teskari uchi minimal haroratni ko‘rsatib turadi. Minimal termometrda, minimal minimal temperatura bilan bir qatorda, spirtning uchiga qarab havoning temperaturasini ham aniqlash mumkin. Katta bo‘lmagan chuqurlikklargacha (5 sm, dan 20 sm gacha) tuproq temperaturasini o‘lchash uchun Savinovning tirsakli termometri qo‘llaniladi. Bu termometrning rezervuar tomondagi egilgan uchi tuproqqa ko‘miladi. Savinov termometrlari 5, 10, 15, 20 sm chuqurliklarda bir-biridan 10 sm masofada o‘rnatiladi.

Tuproqning chuqurroq qatlamlaridagi temperaturasini o‘lchash uchun chuqurlik termometrlari ishlatiladi. CHuqurlik termometri mis naycha ichiga joylashtirilgan simobli termometrdan iborat. Termometrning shkalasini kuzatish uchun naychada kesik yasalgan, naycha yog‘och tayoqqa biriktirilgan va erga qoqilgan ebonite truba ichiga tushirilgan. Ebonite trubaning pastki qismi chuqurlikda mis qalpoqqa tiralib turadi.

Termometrni yuqoriga tortib chiqarguncha, uning ko‘rsatishlari o‘zgarmasligi uchun termometrning rezervuari mis naycha ichida misqipiqlari bilan ham o‘ralgan. CHuqurlik termometrlari 20, 40, 60, 80, 120, 240, va 320 sm chuqurliklarga bir-biridan 50 sm masofada o‘rnatiladi.

Dala sharoitida tuproq temperaturasini o‘lchash uchun termometr-shup qo‘llaniladi. Bunda ham simobli termometr metal nay ichiga joylashtirilgan. Nayning pastgi uchiga o‘tkir qalpoq kiygizilgan. Termometrning rezervuari shu qolpoq ichida turadi va rezervuar bilan qolpoq orasiga metal qipig‘i solingan bo‘ladi.

Metal nayning tashqarisiga oraliqlari 1 sm gat eng bo‘lgan bo‘limlar shkalasi chizilgan. Bu shkaladan termometrning tuproqqa qanchalik chuqur botirilgani aniqlanadi.

3.4.Havo haroratini o‘lchash. Havoning temperaturasini “srochniy” maksimal va minimaltermometrlar bilan o‘lchanadi.

Havoning temperaturasini o‘lchaydigan termometrlarga quyoshning to‘g‘ri nurlari tushmasligi kerak, shu sababli bu termometrlar orqali havoning temperaturasi soyada o‘lchanadi. Buning uchun termometrlar maxsus psixrometrik butka ichiga qo‘yiladi. Budkaning devorlari jalyuzi shaklida yasalgan bo‘lib, quyoshning to‘g‘ri nurlarini o‘tkazmaydi va budka ichida havo almashinishiga imkoniyat beradi. Budkani ochganda ichiga quyosh nurlari tushmasligi uchun, uning eshigi shimolga qarab qo‘yiladi.

Meteorologiya stantsiyalarida, qoida bo‘yicha havoning temperaturasi er yuzidan 2 m balandlikda o‘lchanadi. SHuning uchun psixrometrik budka ustunga shunday o‘rnatiladiki, termometrning rezervuari aniq 2 m balandlikda bo‘lsin.Maxsus maqsadlar uchun havoning temperaturasi boshqa balandliklarda ham o‘lchanadi. Masalan, o‘simliklarning ko‘pchiligi 2 mdan pastda bo‘lgan havo qatlamida o‘sadi va rivojlanadi. Undan tashqari o‘simliklar tuproq sirtiga qaraganda kamroq isiydi. Natijada o‘simliklar orasidagi temperatura 2m balandlikda o‘lchangan temperaturadan farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, o‘simliklar orasida shamol juda sust bo‘lgani uchun ular orasiga qo‘yilgan psixrometrik budka ichida havo almashmaydi va termometr haqiqiy temperaturani ko‘rsatmaydi. SHu sababli o‘simliklar orasidagi temperaturani ayrim asbob bilan olchashga to‘g‘ri keladi.

Havo temperaturasini qayd qilib borish uchun termograf qo‘llaniladi. Termograf ham psixrometrik butka ichiga 2 m balandlikda o‘rnatiladi. Termografning temperaturani qabuletuvchi, temperatura o‘zgarishlariga qarab harakat qiluvchi va peroni siljituvchi qismi bimetall plastinkadan iboratdir. Havoning temperaturasi o‘zgarganda, bimetall plastinka egilib yoki to‘g‘rilanib peroni harakatga keltiradi. Havoning temperaturasi yuqorilashganda pero ko‘tariladi, pasayganda esa pero tushadi va lentada temperaturaning o‘zgarishi chizib boriladi.

3.5 Havo namligini o‘lchash.

1. Sochli gigrometr havoning nisbiy namligini aniqlash uchun xizmat qiladi. Gigrometr quritilgan sochning havo namligi o‘zgarishiga qarab uzayish va qisqarish xususiyatiga asoslangan.

Gigrometr quyidagicha tuzilgan.

Sochning bir uchi metall ramkaning yuqori qismidagi regulyatorning vintiga biriktirilgan. Sochning ikkinchi uchi ramkaning pastidagi blyukka o‘ralgan. Sochni trortib turish uchun blokka tosh osilgan. SHuningdek strelka ham o‘rnatilgan. Havoning namligi oshganda, soch uzayadi va tosh og‘irligi bilan blokni aylantiradi. Blok bilan birga strelka o‘ng tamonga buriladi va havo namligining oshganligini ko‘rsatadi. Havoning namligi pasayganda, soch qisqaradi va blokni teskari tamonga aylantiradi, strelka chapga buriladi.gigrometr o‘lchash va ishlatish uchun qulay asbob hisoblanadi. Agar u hato ko‘rsata boshlasa, regulyator yordami bilan strelkani psixrometrga solishtirib to‘g‘rilab qo‘yish mumkin. Gigrometr psixrometrik budka ichiga o‘rnatiladi.

2. Havodagi suv bug‘i elastikligini va nisbiy namligini aniqlash uchun psixrometr ishlatiladi.

Psixrometr ikkita bir xil termometrdan iborat. Bu termometrlarning biri “quruq” termometr deyiladi va havoning haroratini ko‘rsatadi. Ikkinchisi “ho‘llangan” termometr deyiladi. Uning rezervuari batist bilan o‘ralgan va batistning uchi stakandagi distillangan suvga tushirilgan . natijada rezervuarni o‘rab turgan batist doim nam bo‘lib turadi va undan suv bug‘lanib termometrni sovutadi. SHuning uchun “ho‘llangan” termometrning ko‘rsatishi doimo past bo‘ladi. Havo qancha quruq bo‘lsa, ikkala termometrning ko‘rsatishida farq shuncha katta bo‘ladi. Havoda to‘yingan bug‘ bo‘lgandagina batistda bug‘lanish to‘xtaydi va ikkala termometr bir xil natijani ko‘rsatadi.

Ikkala termometrning ko‘rsatishiga qarab, maxsus tuzilgan psixrometrik jadvaldan havodagi suv bug‘i elastikligi (absalyut namlik) va nisbiy namlik aniqlanadi. Psixrometr er yuzasidan 2 m balandlikda o‘rnatilgan psixrometrik budka ichiga qo‘yiladi.

3. Ma’lumki, psixrometrning ko‘rastishi shamolga va uning tezligiga bog‘liqdir. SHamol yo‘q vaqtta “ho‘llangan” termometr atrofida tezda to‘yingan bug‘ hosil bo‘ladi, u esa keyingi bug‘lanishni qiyinlashtiradi va psixrometr havo haroratini hato ko‘rsata boshlaydi. Bu kamchilikni yo‘qotish maqsadida psixrometrga maxsus ventilyator o‘rnatiladi. Bunday psixrometrniaspiratsion psixrometr deyiladi. U ham ikkita “quruq” va “ho‘llangan” termometrdan iborat. Ularning rezervuarlari ikki qavat devorli naychalar ichiga joylashtirilgan. Bu naychalar umumiy nay orqali aspiratsion psixrometrga o‘rnatilgan ventilyator bilan tutashgan.

Aspiratsion psixrometrni ishlatishdan oldin o‘ng tamondagi termometrning batisti pipetka yordamida distellangan suv bilan ho‘llanadi va ventilyarorning prujinasi kalit bilan tortiladi, ventilyator ishlay boshlab, 3-4 minut o‘tgandan keyin ikkala termometrning ko‘rsatishi yozib olinadi.

3.6. Atmosfera yog‘inlarini o‘lchash. YOg‘in miqdorini aniqlash uchun Tretyakov osodkomeri ishlatiladi. Osodkomer chelakdan, qopqoqdan, himoyadan, o‘lchash stakanidan iborat bo‘ladi.

Jawin mug‘dari suo‘inin‘ ag‘ip ketio‘i ham sol jawin suo‘inin‘ topiraqqa sin‘begen halda gorizontal juzege jawin o‘aqtinda tusio‘shi suo‘ payda qilg‘an qatlamnin‘ millimetrde o‘lshengen biyikligi esaplanadi.

Jawin mug‘dari jawin o‘lshegish yag‘niy Tretyakov jawin o‘lshegishi dep ataladi. O‘z konstruksiyasi boyinsha bul asbap apio‘ayi: qabil qilio‘shi idis sipatinda joqari sheti jer ustinen 2m biyiklikke ornatilg‘an, malim juzesi ko‘ldenen‘ kesimlissilindr - shelek xizmetin atqaradi.

Jawinlardin‘ mug‘darin o‘lshew ushin isletiletug‘in qurilmalar jawin o‘lshegishler dep juritiledi. Hazirgi o‘aqitta meteorologiyaliq stansiyalarda suyiq ham qatti halattag‘i jawinlardin‘ mug‘darin o‘lshewde V.D.Tretyakov islep shiqqan jawin o‘lshegish tiykarg‘i asbap esaplanadi.

O‘lshew stakaninda 100 ge bo‘lingen belgiler bar. Stakannin‘ bir bo‘legi ko‘lem tarepinen 1sm3 qa ten‘. SHelektin‘ 200 sm2 qa ten‘ qabil etio‘shi maydanin‘da 2 sm3 suo‘ shelekte 0,1 mm qalin‘liqtag‘i suyiq jawing‘a tuo‘ra keledi. O‘lshegish tiregishke bekkemlengen, metaldan islengen qalin‘ diyo‘alli idisqa quyiladi. O‘lshegishtin‘ ekinshi tiykarg‘i bo‘legi 16 g‘a ten‘ yoqli trapetsiya formasindag‘i metal plastinkalardan ibarat bolip, olardin‘ ustki ham to‘mengi ushlari arnao‘li qalqalarg‘a bir-birinen ten‘dey araliqlarda bekkemlengen.

Plastinkalar arnao‘li qalipte iyilgen. Plastinkalardin‘ ustki ushlari sirtqa qaratilip sonday bugiledi, yag‘niy o‘lshegishtin‘ ayirim bo‘limleri jiyilg‘anda olardin‘ qaddi shelektin‘ ustki bo‘legi menen ten‘ biyiklikte jaylasadi.

O‘lshegish metall tiregishlerge jerden 2 m biyiklikte turatug‘in etip ornatiladi. O‘lshew o‘aqtin‘da o‘lshegishke basqa jaylardan, tereklerden yamasa basqa zatlardan jawin tuspesligi kerek. Sonin‘ ushin aspablarg‘a ashiq maydan tan‘lanadi. Jawin o‘lshegishtegi sheleklerdi almastirip turio‘da onin‘ janina qoyilg‘an zangiden paydalaniladi. Meteorologiyaliq stansiyalarda bir kunde jawinlar 4 marte yag‘niy saat 300, 900, 1500, 2100 lerde o‘lshenedi.

O‘lshew o‘aqtin‘da jawing‘a tolg‘an shelek qinaptan shig‘arip alinadi ham usti ekinshi qinapqa ornatilatug‘in bos shelektegi qaqpaq penen jabiladi. Son‘ shelek meteorologiyaliq stansiyag‘a alip bariladi ham o‘lshew stakanina quyiladi. Eger jawin stakannin‘ ko‘leminen ko‘p bolsa, o‘lshew shelektegi suo‘ tao‘silg‘ansha dawam ettiriledi. Har bir o‘lshewde stakandag‘i bo‘limler sani jaziladi. O‘lshew juo‘maqlang‘annan son‘ jawinnin‘ Uliwma mug‘dari stakandag‘i bo‘limlerden esaplanadi, natiyjede mm lerde suo‘retlenetug‘in jawin mug‘darina aylantiriladi. Biraq aling‘an natiyje onsha aniq bolmaydi, sebebi har bir o‘lshewde shelektin‘ ig‘allanio‘ina sarplang‘an jawindida itibarg‘a alio‘ yag‘niy shelektin‘ ig‘allanio‘ina tiyisli duzetpe (koeffitsient) kiritio‘ kerek. Eger o‘lshew stakanindag‘i suo‘ qaddi birinshi bo‘lim ortasinda yamasa onnan joqarida bolsa esaplang‘an jawin mug‘darina +0,2 mm di, suo‘din‘ beti birinshi bo‘lim yariminan kem bolsa +0,1 mm di qosio‘ kerek.

Misali, o‘lshew stakani birinshi toltirio‘da 90 bo‘limdi, ekinshi marte toltirio‘da bolsa 30 bo‘limdi esap etken bolsa, olardi mm lerge aylantirio‘ ushin bo‘limler sanin‘ 10 g‘a bo‘lemiz ham duzetpe qosamiz. Usi misalda jawin mug‘dari ge ten‘ boladi.

Atmosferadag‘i suo‘ puo‘inin‘ kondensatsiyasi ham sublimatsiya protsessleri natiyjesinde payda bolg‘an bultlardan jerge tusetug‘in turli halattag‘i (qatti, suyiq, aralas) suo‘g‘a -atmosfera jawinlari delinedi.

Atmosferada turaqli temperatura shariyatin‘da suo‘ tamshilari, muz kristalshalari irilesip, o‘lshemleri 0,1; 0,2 mm ge jetkende, olar aspanda muallaq qala almaydi. Sebebi, bul halda har qaysi tamshinin‘ ao‘irlig‘i hawanin‘ ko‘terilme hareketi tasiri ham qarsiliq kushinen artiq bolip qaladi. Sonin‘ ushin tamshilar jerge tuse baslaydi.

Meteorologiyada jawinlar to‘mendegi turlerge ajiratiladi:

1. Qatti jawinlar: qar, muz, burshaq

2. Suyiq jawinlar – jawin

3. Aralas jawinlar – jawin, aralas qar.

Jawinlardin‘ tiykarg‘i xarakteristikasi olardin‘ intensivligi(jawinnin‘ dawam etio‘ o‘aqti ham tezligi) bolip esaplanadi. Jawinlardin‘ mug‘dari, gorizontal betke jawin payitinda tusken suo‘din‘ payda etken qatlaminin‘ (suo‘din‘ topiraqqa sin‘io‘i, puo‘lanio‘i ham ag‘io‘i bolmag‘andag‘i) biyikligi menen o‘lshenedi.

Misali, 1 ga gorizontal maydanda jawinnan 1 mm qalin‘liqtag‘i suo‘ toplansa, ol halda jiynalg‘an suo‘ ko‘lemi:

V=104 x m2 x 1 mm =104 m2 x 10-3 m = 10 m3 = 104 l ge ten‘.

O‘aqit birliginde jao‘g‘an jawinlar mug‘darina jawin intensivligi delinedi. Eger jawin intensivligi (i), o‘aqitti (t) ham jawin qalin‘lig‘i (h) menen belgilesek, to‘mendegi formulani alamiz

I=

Eger, jer betine 10 minut dawaminda 3 mm qalin‘liqtag‘i jawin jao‘sa, onin‘ intensivligi ge ten‘ boladi, ol halda 1 ga jerge har sekundta jao‘g‘an jamg‘ir mug‘dari

V= 166,67 x 0,3 ke ten‘ boladi.

YOg‘inlarning intensivligini yozib borish uchun plyuviograf ishlatiladi. Plyuviograf ichiga tushgan yomg‘ir idishga yig‘iladi va uning ichidagi poplavokni (suzgichni) ko‘taradi. Poplavokning idishdan chiqib turgan sterjeniga pero biriktiriladi. U ko‘tarilganda pero aylanuvchi barabandagi lentaga chiziq chizadi. Idishga sifon naycha berkitiladi. Idish suvga to‘lganda, sifon naycha ham suvga to‘ladi va sifon ishga tushib, suv naycha orqali oqib yuqoriga idishdan pastgi idishga tushadi. U vaqtda suzgich ham tez tushadi va pero lentada vertikal chiziq chizadi. Bundan keyin yana idish suvga to‘la boshlaydi va pero yog‘inning intensivligini yozib boradi. Lentadagi vertikal va gorizontal chiziqlardan yog‘inning intensivligini aniqlash mumkin. YOg‘in miqdoriga qarab bir gektar maydonga qancha suv tushganini quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:

V=10·h

Bunda

V - bir gektar erga erga tushgan suv m3/ga

h – yog‘in miqdori (mm).

Misol: yog‘in miqdori 7 mm bo‘lsa, bir gektar erga erga tushgan suvning miqdori qancha bo‘lishini hisoblang.

Berilgan: h=7 mm, topish kerak: V

Echish: V=10·7=70 m3/ga

Sinov savollari:

1. Fanning maqsad va vazifalari nimadan iborat?

2. O‘zgidrometning asosiy vazifasi nimadan iborat?

3. Gidrometeorologiya xizmati qanday tarki­biy qismlardan iborat?

4. Ilk gidrometeorologik kuzatishlar qaysi davrlardan boshlangan?

5. Tabiiy muhit holatini kuzatishning qanday usullarini bilasiz?.

6. Atmosfera bosimi qanday asbob yordamida aniqlanadi?.

7. Tuproqning haroratini o‘lchaydigan asboblar..

8. Havo haroratini o‘lchash usullari.

9. Nima sababdan havo harorati 2 m balandlikda o‘lchanadi.

10. Havo namligi qanday o‘lchanadi?

11. Atmosfera yog‘inlarini o‘lchash usullari.

12. Misol: yog‘in miqdori 10 mm bo‘lsa, bir gektar erga erga tushgan suvning miqdori qancha bo‘lishini hisoblang?