Mavzu. O'zbekistonda statistikani tashkil etilishi xususiyatlar

1.5. Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy va tashkiliy malalalari.
Har qanday statistik kuzatishni hammavaqt belgilangan ma’lum reja asosida amalga oshirish kerak. Bu rejaga ushbu kuzatishni amalga oshirish uchun uning ham dasturi, ham tashkiliy masalalari kiritish lozim. Shu asosdagina statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari xal qilinadi.
Dasturiy-uslubiy masalalari - statistik kuzatishning eng asosiy masalasidir, chunki to’g’ri tuzilgan dastur va olingan ma’lumotlarni tekshirish orqali statistikada qo’yilgan vazifalar xal qilinadi.
Kuzatish dasturi orqali esa statistik kuzatishning hamma masalalari aniqlanadi. Shuning uchun ham dastlab ushbu hamma ishlarning maqsadi va vazifalari belgilanib olinadi, shundan so’ngina kuzatish dasturining masalari yechimi ko’rilib chiqiladi: o’rganiladigan obyektni chegaralash, to’plam birligini belgilash, uni kuzatish va kuzatish dasturi masalalarini umlashtirish yo’llari ko’rsatilib o’tiladi.
Statistik kuzatish faqatgina oldindan tuzilgan dastur orqali amalga oshiriladi. Masalan, biron bir obyektni (qishloq xo’jaligi tarmog’ini) turli tomonlardan statistik kuzatishni amalga oshirish mumkin. Ammo ushbu obyektni qanday belgilar va ko’rsatkichlar orqali kuzatishni amalga oshirish asosiy masaladir.
Agarda, ushbu obyektda mehnat unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillar bo’yicha kuzatish amalga oshirilmoqchi bo’lsa, u holda shu obyekt bo’yicha ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi va mehnat sarflari, mehnatni mexanizasiyalashtirish darajalari, ishchilar tarkibi, mehnatni tashkil etilishi va boshqa ko’rsatkichlar ma’lumotlari to’planadi.
Agarda, ushbu obyektda maxsulot tannarxi bo’yicha kuzatish amalga oshirilmoqchi bo’lsa, u holda shu obyekt bo’yicha ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi va unga ketgan harajatlar, ish haqi fondining tashkil etilishi va uning sarfi, xom ashyo sarfining me’yori va boshqa ko’rsatkichlar ma’lumotlari to’planadi. Boshqacha aytganda, statistik kuzatish dasturi oldindan belgilangan vazifalariga ko’ra, o’rganilayotgan obyektni imkoniyat darajasida to’liq va har taraflama tavsifnoma berilishini ta’minlashdan iboratdir.
Demak, statistik kuzatish dasturida statistik tadqiqotning vazifalari aniq ko’rsatilishi bilan birgalikda, uning ushbu vazifalari statistik ko’rsatkichlarda ifodalanishi kerak bo’ladi. Buning uchun yakuniy statistik jadvallarning maketi tuzilib, ushbu maketda hamma olingan natijalar o’z aksini topadi. Bu olingan natijalardagi shunday belgilar olinadi-ki, bu belgilar orqali shu to’plam birliklari bo’yicha guruhlash amalga oshirilib, aniq guruhlar asosida ushbu olingan natijalar ishlab chiqiladi. Bu olingan natijalar o’z navbatida har bir guruh bo’yicha mutlaq, nisbiy va o’rtacha miqdorlar tizimi orqali qayta hisoblanadi. Shundan so’ngina yakuniy statistik jadvalning maketi ishlab chiqilib, ushbu natijalar asosida qaysi masalalarni statistik kuzatish dasturiga qushish yoki qushmaslikni ko’rilib chiqiladi.
Shunday qilib, statistik kuzatishning dasturini tuzishda dastlab jadvallarni loyihalashdan boshlash kerak, chunki ushbu jadvalda kuzatishning yakuniy natijalari joylashib, shundan so’nggina olingan natijalarga tavsifnoma berish imkoniyati paydo bo’ladi. Agarda, oldindan dastur ishlab chiqilmasa, u holda statistik tadqiqot o’tkazish jarayonida bu olingan natijalar ushbu to’plam birligiga tushmay qolishi mumkin, yoki aksincha, keraksiz natijalar ushbu to’plam birligiga tushib qolishi mumkin.
Bu holatlarni bartaraf etish maqsadida statistik tadqiqot amaliyotida dastlab varaqalar (blankalar), formulyarlar va anketalar tuziladi.
Demak, har qanday tadqiqotning dasturi jadval yoki jadval tizimi deb yuritiladi va bundagi olingan natijalar faqatgina birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish orqali olinishi mumkin.
Endi statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari o’z ichiga olinishini ko’rsatib o’tamiz.(4-chizma):


Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari



Kuzatish maqsadi va vazifalari

Kuzatishdasturi

Kuzatish obi’ekti

Kuzatishva hisob birligi




Kuzatishformuliyari va yo’riqnoma