Mavzu: O’zbekistonga kiritilayotgan investetsiyalarning tarmoqlar va hududiy tarkibi Reja: Kirish Asosiy qism

2-rasm.O’zbekistonga investitsiyalarni rag’batlantirish bo’yicha islohotlar
So‘nggi yillarda mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish va iqtisodiyotga yanada ko‘proq xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida bir qancha ishlar amalga oshirildi.
Xususan, qonunchilikda investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida yangi “Soliq kodeksi”, “Investitsiya va investitsion faoliyat to‘g‘risida”gi qonun, “Mediatsiya to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 
Investorlar uchun yanada qulya sharoit yaratish uchun Xalqaro Toshkent arbitraj markazi tashkil etildi hamda “investitsiya krediti”, “investitsiya subsidiyasi” va “investitsion viza” kabi yangi mexanizmlar joriy qilindi.
Mamlakatda faoliyat yuritayotgan erkin iqtisodiy zonalar soni 2017-yil boshida 3 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilga kelib, 22 taga yetdi. 
Ulardan 12 tasi sanoat, 6 tasi farmatsevtika, 2 tasi turizm, 2 tasi qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan.Qonunchilikdagi o‘zgarishlar va yaratilgan imkoniyatlar mamlakatdagi investitsiya muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, O‘zbekiston 2019-yilda ilk bora Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ning “To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni tartibga solish cheklovlari indeksi”ga kiritildi va ushbu indeksga ko‘ra, 2020-yilda jahonda 43-o‘rinni, Osiyo mintaqasida 7-o‘rinni qayd etdi.
2017—2022-yillarda O‘zbekiston xalqaro Iqtisodiy erkinlik indeksi umumiy reytingida o‘z o‘rnini 31 pog‘onaga yaxshilab, 148-o‘rindan 117-o‘ringa ko‘tarildi.
Mamlakatga kiritilayotgan to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2017-yilda 2,2 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yil yakunida ushbu ko‘rsatkich 1,5 barobar ortib, 3,3 milliard dollarga yetdi.
Strategik rivojlanish agentligi rahbari o‘rinbosari Aleksey Sim «Iqtisodiy sharh» nashriga bergan intervyusida 2021 yilda O‘zbekistonga eng ko‘p investitsiya kiritgan davlatlar beshligini sanab o‘tdi.
Uning ma’lum qilishicha, bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotiga 50 dan ortiq davlat investitsiya kiritmoqda. Asosiy investor davlatlar beshligiga esa quyidagilar kiradi:

1. 
   Xitoy — 2,2 mlrd dollar;
   
2. 
   Rossiya — 2,1 mlrd dollar;
   
3. 
   Turkiya — 1,18 mlrd dollar;
   
4. 
   Germaniya — 800,7 mln dollar;
   
5. 
   Janubiy Koreya — 137,4 mln dollar.
   

2021 yil yakuniga ko‘ra, o‘zlashtirilgan xorijiy investitsiyalar hajmi 11,1 mlrd dollarni tashkil etib, yillik prognozga nisbatan 113 foizga bajarilgan. Shu jumladan, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 9,8 mlrd dollarga yetgan (2020 yil ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘sish sur’ati 110 foiz).
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TTXI) va kreditlar 9 mlrd dollarga yoki prognozga nisbatan 117 foizga, shu jumladan, asosiy kapitalga 2020 yilga nisbatan 124 foizlik o‘sish bilan 8,2 mlrd dollar o‘zlashtirilgan.
Xalqaro moliya institutlari va xorijiy hukumat moliya tashkilotlari mablag‘larining o‘zlashtirilishi 2,1 mlrd dollar yoki yillik prognozning 100 foizini tashkil etgan.
2021 yilda TTXI va kreditlar hisobidan tarmoq korxonalari tomonidan 3,8 mlrd dollar yoki prognozga nisbatan 103 foizga, hududiy loyihalar bo‘yicha esa 5,2 mlrd dollar yoki prognozga nisbatan 130 foizga o‘zlashtirilgan.
Investitsiyalarning asosiy hajmi energetika sektori, metallurgiya, kimyo sanoati, elektrotexnika mahsulotlari ishlab chiqarish, IT-texnologiyalar, qurilish, farmatsevtika, yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalarga to‘g‘ri kelgan.


4. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy rivojlanishga ko‘maklashish maqsadida bir qator siyosat va me’yoriy-huquqiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Quyida Oʻzbekistondagi investitsiyalarni shakllantiradigan asosiy siyosat va qoidalar keltirilgan:
1. Investitsiya qonunchiligi: Oʻzbekistonda xorijiy investorlarni ragʻbatlantirish va kafolatlar, jumladan, soliq imtiyozlari, bojxona imtiyozlari va intellektual mulk huquqlarini himoya qiluvchi investitsiyalar toʻgʻrisidagi keng qamrovli qonun mavjud. Qonun, shuningdek, nizolarni hal qilish uchun asoslarni belgilaydi va foydani vataniga qaytarish imkonini beradi.
2. Xorijiy sarmoya uchun ochiqlik: Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligi, energetika va ishlab chiqarish kabi strategik tarmoqlarga eʼtibor qaratgan holda xorijiy sarmoyalarni faol ravishda qidirmoqda. Hukumat ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va kirishdagi byurokratik to‘siqlarni kamaytirish, jumladan, litsenziya va ruxsatnomalar olish jarayonlarini soddalashtirish bo‘yicha ish olib bormoqda.
3. Valyutani liberallashtirish: O‘zbekistonda 2017-yilda valyutani liberallashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilib, chet el valyutasini erkin ayirboshlash va foydani repatriatsiya qilish imkonini berdi. Bu xorijlik investorlarning O‘zbekistonda biznes yuritishini osonlashtirdi va mamlakat iqtisodiyotiga ishonchni oshirdi.
4. Xususiylashtirish: Hukumat xususiylashtirish siyosatini olib bormoqda, asosiy e’tibor davlat korxonalarini xususiy investorlarga sotishga qaratilgan. Bu xorijlik sarmoyadorlar uchun asosiy tarmoqlarga sarmoya kiritish uchun imkoniyatlar yaratib, bozorda raqobatni kuchaytirdi.
5. Maxsus iqtisodiy zonalar: O‘zbekistonda investorlarga soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlar taqdim etuvchi bir qancha maxsus iqtisodiy zonalar (SEI) tashkil etilgan. Bu zonalar to‘qimachilik va axborot texnologiyalari kabi muayyan sohalarga sarmoya jalb etish hamda biznes yuritish uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlashga mo‘ljallangan.
Umuman olganda, ushbu siyosat va qoidalar O‘zbekistonda xorijiy sarmoyadorlar uchun yanada qulay muhit yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonga kiritilgan xorijiy sarmoyalarning umumiy hajmi 2017-yildagi 1,8 milliard dollardan 2020-yilda 5,5 milliard dollargacha oshgani mazkur siyosat va me’yoriy-huquqiy hujjatlarning muvaffaqiyatidan dalolatdir.
Qayd etilgan siyosat va qoidalardan tashqari, O‘zbekistonga investitsiyalarning o‘sishiga yordam bergan boshqa omillar ham mavjud. Mana ulardan ba'zilari:
1. Siyosiy barqarorlik: O‘zbekiston Prezident Shavkat Mirziyoyev 2016-yilda prezidentlikka kelganidan buyon siyosiy barqarorlik davrini boshdan kechirmoqda. Hukumat iqtisodiyotni liberallashtirish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash bo‘yicha qator islohotlarni amalga oshirmoqda, bu esa o‘rtada mamlakatga ishonchni oshirdi. xorijiy investorlar.
2. Geografik joylashuvi: O‘zbekiston strategik jihatdan Markaziy Osiyoning markazida joylashgan bo‘lib, Xitoy, Rossiya va Yevropa kabi yirik bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega. Mamlakatda rivojlangan transport infratuzilmasi, jumladan, zamonaviy aeroportlar, temir yo‘llar va avtomobil yo‘llari mavjud bo‘lib, bu uni logistika va transportga tayanadigan korxonalar uchun jozibador joyga aylantiradi.
3. Tabiiy resurslar: O'zbekiston tabiiy resurslarning, jumladan, oltin, mis, uran va tabiiy gazning katta zahiralariga ega. Bu mamlakatda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash salohiyatiga ega bo‘lgan tog‘-kon sanoati va energetika sohalariga investitsiyalarni jalb qildi.
4. Inson kapitali: O‘zbekistonda katta va yaxshi ma’lumotli ishchi kuchi mavjud bo‘lib, savodxonlik darajasi 99% dan ortiq. Hukumat ishchi kuchining malakasini oshirish va jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish uchun ta’lim va kasb-hunar ta’limi dasturlariga sarmoya kiritmoqda.
5. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish: O'zbekiston hukumati o'z iqtisodiyotini paxta va tabiiy resurslarga an'anaviy bog'liqlikdan uzoqlashtirishga harakat qilmoqda. Bu axborot texnologiyalari, turizm va qishloq xo‘jaligi kabi noan’anaviy tarmoqlarga sarmoya kiritishni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oldi.
Umuman olganda, bu omillar O‘zbekistonga investitsiyalarning o‘sishiga yordam berdi va uni xorijiy investorlar uchun jozibador manzilga aylantirdi. Biroq, korrupsiya, byurokratik qog‘ozbozlik, huquq tizimidagi shaffoflikning yo‘qligi kabi hal etilishi kerak bo‘lgan muammolar hamon mavjud. Hukumat ushbu muammolarni hal qilish va mamlakatning investitsiyalar uchun raqobatbardosh va jozibador joy bo‘lib qolishi uchun islohotlarni davom ettirishi kerak.


5. Texnologiyalar hukmronlik qilayotgan zamonaviy olamda mobil-oʻzgaruvchan IT-yechimlar har qanday murakkab jarayonlarni soddalashtirishga chaqirilgan. Shu sababdan, bugungi kunda foydalanuvchilar orasida “user friendly” interfeys tushunchasi qoʻllanila boshlandi, bu asosan “foydalanuvchiga nisbatan doʻstona” degan maʼnoni anglatadi.
Bizning onlayn-platforma (kraudsorsing) aynan shu mulohazalardan kelib chiqqan holda: ham investorlar, ham tadbirkorlar uchun “bir darcha” tamoyili asosida ishlaydigan yagona portal yaratish maqsadida ishlab chiqilmoqda. U orqali investor oʻziga zarur barcha maʼlumotlar va potensial hamkorlarni, shuningdek, amalga oshirish uchun loyihalarni topishi, kerakli hujjatlarni rasmiylashtirishi mumkin boʻladi. Tadbirkorlar eksport-import operatsiyalarini onlayn tarzda rasmiylashtirish, boshqa biznes-jarayonlarni (jumladan, muhim masalalar boʻyicha toʻgʻridan-toʻgʻri murojaatlar ham koʻzda tutiladi) hal qilish imkoniyatiga ham ega boʻladi. Qoʻyilgan vazifa chindan ham keng koʻlamli.
2022-yilning birinchi choragi davomida loyihadan sinov tariqasida foydalanish rejalashtirilgan. Joriy yilning uchinchi choragida uning toʻliq ishchi versiyasini joriy etish maqsad qilingan.
Yana shuni aytish mumkinki, tadbirkorlik subyektlarining tizimli muammolarini aniqlash va hal etish imkonini beruvchi yangi onlayn-platforma uchun texnik topshiriqlarni ishlab chiqish, muvofiqlashtirish va tasdiqlash boʻyicha ishlar nihoyasiga yetib qolgan. Hozirda loyiha amaldagi mavjud onlayn platformalar bilan muvofiqlashtirish va integratsiya qilish bosqichida.
Oʻtgan 5 yil davomida Oʻzbekistonda bir qator oʻzgarishlar kuzatildi, bugun mamlakatimiz biznes va investitsiyalar uchun turli koʻrinishdagi toʻsiqlarni bartaraf etish borasida ochiqlik, novatorlik va qatʼiyat timsollaridan biriga aylanib bormoqda.
Valyuta kurslarining bir nechtaligi bartaraf etilib, investorlar uchun valyuta mablagʻlarini banklar orqali toʻsiqsiz konvertatsiya qilish imkoniyatlari yaratildi. Valyuta rejimini yanada soddalashtirish maqsadida Oʻzbekistonning barcha xoʻjalik yurituvchi subyektlari uchun eksportdan valyuta tushumlarini majburiy sotish tartibi bekor qilindi. Valyuta siyosatini liberallashtirish – biznesni rivojlantirish, chet el valyutasi aylanmasini, eksport va import hajmini oshirish, investitsiyalar oqimini koʻpaytirish va umuman iqtisodiyotni koʻtarish uchun ulkan turtki boʻlib xizmat qiladi.
Ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash, ortiqcha byurokratik toʻsiqlarni bartaraf etish, zamon talablariga javob bermaydigan eskirgan tartib-qoidalarni takomillashtirish boʻyicha qatʼiy choralar koʻrilmoqda.
Iqtisodiyotning davlat sektorlari faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi tuzilmasi, energetika sektori, togʻ-kon sanoati va aviatsiya tarmoqlari optimallashtirildi. Davlat aktivlarini boshqarish, toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish boʻyicha alohida agentliklar, monopoliyaga va korrupsiyaga qarshi kurashish qoʻmitalari tashkil etildi. Ushbu chora-tadbirlar iqtisodiyotning asosiy sektorlari, shuningdek, butun hukumat faoliyati samaradorligini sezilarli darajada oshirdi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan hamkorlikda tashkil etilgan, Oʻzbekiston Respublikasi Hukumati va investorlar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri muloqotni taʼminlovchi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar kengashining rolini alohida qayd etib oʻtish joiz.
“Investitsiyalar va investitsiya faoliyati toʻgʻrisida”gi va “Maxsus iqtisodiy zonalar toʻgʻrisida”gi ikkita Qonun qabul qilingan boʻlib, bu avval qabul qilingan bir qator normativ-huquqiy hujjatlarni unifikatsiya qilish va Oʻzbekistonga investitsiya kiritish shartlarini sezilarli darajada yaxshilash imkonini berdi.
“Investitsiyalar va investitsiya faoliyati toʻgʻrisida”gi qonunni samarali implementatsiya qilish maqsadida davlat hokimiyati organlari va investorlar oʻrtasida Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, hokimliklar va xorijdagi diplomatik vakolatxonalar hamda tijorat banklari rahbarlari oʻrinbosarlaridan iborat 4 bosqichli oʻzaro hamkorlik mexanizmi muvaffaqiyatli tashkil etilgan boʻlib, bu investorlarning barcha soʻrovlariga tezkorlik bilan javob qaytarish va yangi tahrirdagi “Maxsus iqtisodiy zonalar toʻgʻrisida”gi Qonunda nazarda tutilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi samaradorligini munosib tarzda nazorat qilish imkonini berdi.
Bundan tashqari, mahalliy va xorijiy investorlarning faoliyati kafolatlari va huquqini himoya qilishning mavjud huquqiy vositalari bilan bir qatorda, davlat tomonidan tadbirkorlarning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning yangi mexanizmlarini joriy etish davom ettirilmoqda. Soʻnggi yillarda ushbu sohada kuzatilgan koʻplab ijobiy oʻzgarishlar qatorida davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Biznes-ombudsman institutlari hamda Bosh vazirning Tadbirkorlar murojaatlarini koʻrib chiqish qabulxonalarining tashkil etilganini alohida taʼkidlash mumkin.
Institutsional takomillashuv hamda investitsion va iqtisodiy sohalardagi keng miqyosli islohotlar, shuningdek, biznes-muhit va investitsiya iqlimini yaxshilash boʻyicha tegishli vazirlik va idoralarning oʻzaro samarali hamkorligi tufayli Oʻzbekiston IHTTning “Toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni tartibga soluvchi cheklovlar indeksi”ga kiritildi. Ushbu indeks turli davlatlar iqtisodiyotlarining IHTT oʻrtacha koʻrsatkichlari darajasidagi koʻrsatkichlar bilan xorijiy investorlar uchun ochiqligi darajasi indekatori hisoblanadi.
Ishonchimiz komilki, Oʻzbekiston erishayotgan natijalar investorlar uchun yaxshi daʼvat boʻlib xizmat qiladi.

Xulosa
O‘zbekistonda investitsiyalarning tarmoqlari va hududiy tarkibi mavzusiga bag‘ishlangan Mustaqil ishimda mamlakatga investitsiyalarni jalb etuvchi asosiy tarmoqlar va bu investitsiyalarning geografik taqsimoti chuqur tahlil qilingan. Mustaqil ishi O‘zbekistonda investitsiyalarning o‘sishiga hissa qo‘shgan turli omillar, jumladan, davlat siyosati va qoidalari, siyosiy barqarorlik, geografik joylashuv, tabiiy resurslar, inson kapitali va iqtisodiyotning diversifikatsiyasi ko‘rib chiqiladi. Mustqil ishida O‘zbekiston sarmoya kiritish uchun jozibador joy bo‘lib qolishi uchun hal qilinishi kerak bo‘lgan ba’zi muammolar ham ko‘rsatilgan. Tahlil statistik ma'lumotlar va O'zbekistondagi investitsiyalarning tendentsiyalari va dinamikasini aks ettiruvchi misollar bilan tasdiqlangan. Kurs ishi siyosatchilar va investorlar uchun O‘zbekiston iqtisodiyotining kuchli tomonlaridan qanday foydalanish va mamlakatga sarmoya kiritishga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish bo‘yicha tavsiyalar berish bilan yakunlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.Mamatov B, Xo’jamqulov D, Nurbekov O Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish,/ darslik, Toshkent:2014
Internet saytlari:
2.Lex.uz
3.Daryo.uz
4.Gazata.uz