Mavzu: Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar mehnati

Asosiy qism. Mahkumlarning yoshi, jinsi, sog’lig’ining holati, mehnat qobiliyati va imkon qadar mutaxassisligi inobatga olingan holda mehnatga jalb etiladi. 60 yoshdan oshgan erkaklar va 55 yoshdan oshgan ayollar hamda 1 va 2-guruh nogironlari mehnatga o’z xohishlariga ko’ra jalb etiladilar. Mahkuma ayollar homiladorligi va tug’ishi munosabati bilan qonun hujjatlarida belgilangan muddatga ishdan ozod qilinadilar. Shuningdek, mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq, voyaga yetmagan va ayol jinsidagilar bajarishi ta’qiqlangan ishlarda ishlashlariga yo’l qo’yilmaydilar. Mahkumlarning mehnatini tashkil qilishda ularning qobiliyatini jismoniy xususiyatlari birlamchi sanaladi. Sababi, jazoni ijro etish muassasasiga kelib tushgan har bir mahkumning ishga yaroqliligi tibbiy komissiya tomonidan tekshiriladi. 1 va 2-guruh nogironlari tibbiy komissiyaning xulosasiga ko’ra mehnat qilishga yuboriladi. Har bir mahkum o’zining kasb-hunariga qarab ish bilan ta’minlanadi., bundan ko’zlangan maqsad ish unumdorligini yaxshilashdir. Kasb hunarga ega bo’lmagan mahkumlar ham muassasa ma’muriyati tomonidan ish bilan ta’minlanadilar. Hech qanday hunar yoki kasabga ega bo’lmagan mahkumlar maxsus kasb-hunar muassasalarida o’qitiladilar. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o’z vakolati doirasida mahkumlarni ish bilan ta’minlashda umumiy vakolatli davlat organlari hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
jazoni ijro etish muassasalarida ishlab chiqariladigan muayyan mahsulot turlari uchun buyurtmalarni taqsimlaydi;
ishlab chiqarish korxonalarini moddiy texnika bilan ta’minlash choralarini ko’radi;
ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirish, ishlab turgan korxonalarni texnika bilan qayta jihozlash va rekonstruksiya qilishni mablag’ bilan ta’minlaydi;
korxona muassasa va tashkilotlarda mehnat qilayotgan mahkumlarga yoziladigan ish haqi miqdorini belgilab beradi.
Mahkumlar mehnati O’zbekiston Respublikasi qonunlari va JIK normalari bilan tartibga solinadi. JIK ning 90-moddasiga binoan jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o’tayotgan mahkumlar uchun olti kunlik ish haftasi belgilangan.Ularning ish vaqti rejimi ijro etish muassasasining mamuriyati belgilaydi va umumiy ish vaqtining qonunda belgilangan eng ko’p normasidan oshib ketmasligi kerak. Odatda, mahkumning ish joyi jazoni o’tayotgan muassasadan uzoqda bo’lmaydi, ammo ish joyining uzoqligi yashash joyidan 3 km masofadan oshsa, mahkum ishga moslashtirilgan transportda olib boriladi.
Mahkumlar, odatda, brigadalarga bo’lingan holda ishga taqsimlanadi, har bir brigadada o’zining brigadiri bo’ladi va u javobgar shaxs sanaladi. Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga ko’ra mahkumlarni ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish va bayram kunlarida ishga jalb etish uchun zarurat bo’lganida amalga oshiriladi. Shuningdek, mahkumlarning dam olish vaqti Jinoyat-ijroiya kodeksining 91-moddasi bilan tartibga solinaldi. Unda mahkumlarga haftada bir marta dam olish kuni berilishi, bayram kunlari esa ishdan ozod qilinishi belgilab qo’yilgan. 2003-yil 30-avgustda bu moddaga kiritilgan qo’shimcha va o’zgartirishga ko’ra ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslarga har yilgi mehnat ta’tili berilmaydi, jazoni manzil koloniyalarda o’tayotganlar esa bundan mustasno. Shuningdek, mahkum jazoni ijro etish koloniyasining intizomiy bo’linmasi turar joylarida saqlangan vaqt haq to’lanadigan har yilgi mehnat ta’tili berish uchun zarur muddatga qo’shib hisoblanmaydi. Mahkumlar mehnatidan chegirib qolish mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq bir necha istisno, cheklashlar bilan amalga oshiriladi. Bunda ishning boshlanish va tugallanish vaqti koloniya boshlig’i tomonidan belgilanadi. Mahkumga to’lanadigan ish haqi ularning hisob varag’iga o’tkaziladi, hisob varag’idagi mablag’lardan ularning barcha to’lovlari uchun o’tkazilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirining 2012-yil 29-dekabrdagi 174-son buyrug’i bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi ozodlikdan mahrum qilish turidagi jazoni ijro etish muassasalarining ichki tartib qoidalari to‘g‘risidagi buyrug‘iga asosan mahkumlar jazoni ijro etish muassasalarini va ularga tutash hududlarni obodonlashtirish, shuningdek madaniy-maishiy sharoitni yaxshilash ishlariga haq to’lamay ishga jalb qilinadilar.
Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar mehnatiga amaldagi qonun va qonun osti hujjatlari hamda ularda belgilangan tariflar va baholash mezonlari bo’yicha ishning miqdori hamda sifatiga muvofiq haq to’lanadi. Ushbu davr mobaynida mehnat qonunchiligi normalari va mehnat vazifalarini bajargan mahkumlar mehnatiga to’lanadigan oylik ish haqi qonunchilikda belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdoridan kam bo’lishi va eng yuqori miqdor bilan chegaralanishi mumkin emas. Eng kam ish haqiga qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantiruvchi to’lovlar, normalar ish vaqtidan tashqari qilingan mehnat uchun oshirilgan to’lov, shuningdek, tuman koefitsentlari ish haqi hisobiga kirmaydi.
Mahkumlar mehnatiga ishbay va vaqtbay tartibida haq to’lanadi. Mahkumlar mehnatiga haq to’lashning asosiy tizimi barcha ishlarda me’yorlashtirish va aniq hisob-kitobni ta’minlovichi ishbay haq to’lash hisoblanadi. Ishbay haq to’lash individual yoki jamoaviy bo’lishi mumkin. Mehnatga individual haq to’lashda mahkumning butun maoshi u tayyorlagan yaroqli mahsulot miqdori va har bir mahsulot birligi uchun ishbay baholash yo’li bilan aniqlanadi. Jamoaviy haq to’lashda jamoaning umumiy maoshi muayyan vaqt, davomida bajarilgan butun ish natijalariga qarab hisoblanadi. Lekin jamoaning har bir a’zosiga bu maosh unga belgilangan tartibda berilgan malakaviy razryadi va jamoada ishlagan vaqtni hisobga olgan holda ajratiladi. Vaqtbay haq to’lash faqat me’yorlashtirilmagan va aniq hisobga asoslanmagan ishlarda qo’llaniladi. Mahkumlarga vaqtbay haq to’lashda har oylik ish kuni uchun kunlik ta’rif stavkasi ajratiladi. Oylik haq to’lashda mahkumning oylik maoshi kalendar bo’yicha bu oydagi ish kuni miqdoridan qat’iy nazar qa’tiy oylik stavkasi shaklida, lekin har bir kunda ishlagan vaqtni hisobga olgan holda belgilanadi.Mahkumlarning moddiy manfaatdorligini kuchaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini va rentabelligini oshirish, mehnat unumdorligini o’stirish, mahsulot sifatini yaxshilash va hokazo maqsadida vaqtbay-mukofotlash va ishbay-mukofotlash tarzida haq to’lash tizimi joriy qilinadi.
Tungi vaqtdagi ishga (22-00 dan 6-00 gacha) bir yarim baravar miqdorda haq to’lanadi. Tungi vaqtdagi ishlar uchun haq to’lash ta’rif stavkalariga kiritilmaydi. Mahkumning aybi bilan yo’l qo’yilgan to’liq ishlamaganlik yoki qisman ishlanmagan vaqt uchun haq to’lanmaydi. Mahkumning aybi bilan yo’l qo’yilgan qisman sifatsiz bajarilgan ishlar uchun kamaytirilgan miqdorda haq to’lanadi. Mahsulotning yaroqlilik foizi bunday hollarda muassasa ma’muriyati tomonidan belgilanadi. Agar sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarishda mahkumning aybi bo’lmasa, u holda mahkumning o’rtacha maoshi saqlab qolinadi. Yangi mahsulotlar ishlab chiqarilgunga qadar sifatsiz mahsulotlar uchun tegishli razryaddagi ta’rif stavkasi hisobidan haq to’lanadi.
Mahkumlarning pensiya ta’minoti va ijtimoiy sug’urtasi masalasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 96-moddasida o’z ifodasini topgan. Mahkumlarni oylik maoshidan davlat sug’urtasi uchun mablag’lar ajratilmaydi. Ozodikdan mahrum etilgan mahkumlarga O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida nazarda tutilgan Davlat ijtimoiy sug’urtalash mablag’lari hisobidan ta’minot turlari bo’yicha nafaqalar qo’llanilmaydi. Nafaqaxo’r ozodlikdan mahrum etilganida unga belgilangan nafaqaning to’lovi to’xtatiladi. Nafaqaxo’r ozodlikdan mahrum etish joylaridan ozod bo’lib chiqqanidan so’ng, unga belgilangan nafaqaning berilishi u murojaat qilgan kundan boshlab tiklanadi. Ozodikdan mahrum etish ko’rinishidagi jazoni o’tash davrida mahkumlar tomonidan yetkazilgan moddiy zararni qoplash huquqidan foydalanmaydilar. Jazoni o’tash mobaynida mehnat qilish layoqatini yo’qotib, o’rnatilgan tartibda nogiron deb tan olingan shaxslar nafaqa olish huquqiga egadirlar. Nogironlik bo’yicha nafaqa tayinlashda mehnatga layoqatlilik yo’qotilgan holatlari ham ahamiyatga ega. Jazoni o’tash davrida mahkumlarning mehnatga layoqatliligini yo’qotganligi “umumiy kasallanish” natijasida mehnatga layoqatlilikni yo’qotish, deb hisoblanadi. Nafaqa miqdorini belgilashda shaxsning mehnat staji ham inobatga olinadi. Jazoni o’tash davri mehnat stajiga kiritilmasligi tufayli mahkum jazodan ozod etilgach yoki uni o’tab bo’lgandan so’ng, nafaqaga chiqishida uing ozodlikdan mahrum etilgunga qadar bo’lgan mehnat staji e’tiborga olinadi. Ozodlikdan mahrum etish joylaridan ozod bo’lgan shaxslarga nafaqa tayinlash masalasi ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan hal etiladi.
Bugungi kunga kelib jazoni o’tash muassasalarida mehnat qilayotgan mahkumlarning ish stajini umumiy mehnat stajiga qo’shib hisoblash to’g’risida qonun loyihasi ishlab chiqilgan. Ushbu masala yuzasidan 2022-yil 2-avgust kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisida “O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga mahkumlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi qonun loyihasi muhokama qilindi. Qonun loyihasi bilan manzil-koloniyalarda O`zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risida”gi, Soliq kodeksi hamda Jinoyat-ijroiya kodekslariga tegishli o`zgartish va qo`shimchalar kiritilmoqda. Ya`ni, jazoni ijro etish muassasalarida jazo muddatini o`tayotgan mahkumlarning, shu jumladan nogironligi bo`lgan mahkumlarning huquq doirasi kengaytirilib, xalqaro huquq normalari bilan muvofiqlashtirilmoqda. Shuningdek, jazoni ijro etish muassasalarida mehnatga jalb etilgan mahkumlarga koloniyalardagi ish stajini ularning umumiy mehnat stajiga qo`shib hisoblash tartibi joriy etilmoqda. Shu bilan birga, mahkumlarga rag`batlantirish, muddatidan ilgari shartli ozod qilish va jazoni engilrog`i bilan almashtirish choralarini ko`rish uchun asos bo`ladigan mahkumning tuzalish yo`liga o`tganligini baholovchi aniq mezonlar belgilanyapti.


Xulosa. So‘nggi yillarda davlatimiz rahbari tashabbusi bilan inson huquq va erkinliklariga rioya etilishini ta’minlash hamda sud-huquq sohasini isloh qilishga qaratilgan qator sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda, ayniqsa, mahkumlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularning huquq va erkinliklariga rioya etilishi, sha’ni va qadr-qimmatining hurmat qilinishini ta’minlashga e’tibor kuchayib, sohaga oid qonunchilik takomillashtirilyapti. Xususan, 2017-2022-yillarda mahkumlarning qonuniy huquq va erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan 3 ta qonun, Prezidentimizning 1 ta farmoni, 6 ta qarori, hukumatning 10 ta qaror va farmoyishlari hamda o‘ndan ortiq boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bunda jinoyat sodir etgan shaxslarni mehnatga to‘liq jalb etish orqali ularni axloqan tuzalish, kelgusida jamiyatimizning munosib a’zosi sifatida shakllantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ozodlikdan mahrum qilingan shaxslarda ularni mehnatga jalb qilishda asosan ularning malakasidan yoki ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda ish bilan ta’minlash nazarda tutilgan. Ularga kerakli va zarur malakalarni o’rgatishda jamoat birlashmalari bilan hamkorlikda ishlashi hamda hunarmandchilik va duradgorlik sohasiga qiziquvchilarga “Hunarmand” uyushmasi bilan hamkorlikda ustoz-shogird an’analari asosida ularga kasb-hunar o’rgatish va ularning ozodlikka chiqqanidan keyin qayta jinoyat yo’liga kirmasligi maqsadida ular zarur ish bilan ta’minlash masalasiga muhim e’tibor qaratish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   O'zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi
   
2. 
   O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi
   
3. 
   O'zbrkiston Respublikasi Oliy Sud plenumi qarorlari
   
4. 
   Internet tarmoqlari: "lex.uz, Wikipedia, arxiv. uz"