Mavzu: «paxta ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxining tahlili»
-chizma. Paxtachilik xarajatlarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish
Download 315.65 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Paxta ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxningomilli tahlili
- 5-jadval Jomboy tuman “Yulduz” fermer xo’jaligila paxta tannarxi bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlari taqqoslama tahlili.
|
1-chizma. Paxtachilik xarajatlarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish.
Dt 0230,0260 Kt
Dt 2010 Kt
Dt 2810 Kt
(10) Dt 1030 Kt (1)
Dt 1090 Kt (2)
Dt 2310 Kt (3)
Dt 2510 Kt (4)
Dt 6010 Kt (5)
Dt 6410 Kt (6)
Dt 6520 Kt (7)
Dt 6710 Kt (8)
(9)
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
28 Paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishining dastlabki buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishda buxgalteriya hujjatlarini turkumlash, bir-birini takrorlashlarga yo’l qo’ymaslik, rekvizitlarning axborotlar to’laligini saqlagan holda bo’lishi, unifikasiyalashtirish va standartlashtirish, qog’ozni tejash va elektron shaklga o’tish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Bitiruv ishi bajarish davomida fermer xo’jaliklarida Paxtachilik xarajatlari va mahsulot chiqishini hisobga olish jarayonidagi buxgalteriya hisobi hujjatlari turkumlanib, bir-birini takrorlaydigan hujjatlar o’rniga, axborotlar to’laligini ta’minlaydigan hujjatlar taklif etildi. Taklif etilgan hujjatlar unifikasiyalash va standartlash talablariga javob berib, buxgalteriya hisobining "1 S - Buxgalteriya" yoki BEM elektron dasturlarni qo’llashda ham foydalanish mumkin. Bu eesa dastlabki hisobni takomillashtirish bilan birga, hisob ma’lumotlarini to’laligi va tezkorligini oshirib, qog’ozlarni tejash, elektron axborot almashinuvini yaxshilashga olib kelib, boshqaruvchilarni o’z vaqtida to’liq axborotlar bilan ta’minlash imkonini beradi. Paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishining sintetik va analitik hisobini o’rganganimizda, bevosita Paxtachilik tarmog’iga tegishli bo’lmagan xarajatlar, jumladan elektr energiya xarajatlari paxtachilik tarmog’i xarajatlariga qo’shib yuborilganligi ma’lum bo’ldi. Shuning uchun bevosita paxtachilikka tegishli xarajatlarni paxtachilik xarajatlariga olib borish hamda paxtachilik xarajat moddalariga quyidagi xarajat moddalari qo’shish taklif etildi: -O’z yordamchi ishlab chiqarish ish va xizmatlari; -Chetdan bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar; -Soliq to’lovlari. Ushbu xarajat moddalarini qo’shilishi paxtachilik xarajatlarini hisobga olishni yanada aniqlashtirib, har bir xarajat turini nazorat qilish va boshqarishni yanada yaxshilaydi. Paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishi hisobini hisob registrlarida yuritishni yanada takomillashtirish maqsadida, chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishi hisobini O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008-yil 26-martda 1781-son bilan ro’yxatga olingan Moliya vazirligi va Qishloq va suv xo’jaligi vazirligining 2008-yil 21-yanvardagi 1, 1/2-son qarori bilan PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
29 tasdiqlangan "Fermer xo’jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil etish to’g’risida Nizom"da taklif etilgan hisob registrida yuritish taklif etildi. Ushbu takliflar fermer xo’jaligida qo’llanilashi bir tomondan sotish operasiyalarini sotish kanallari bo’yicha alohida hisobga olib borishni ta’minlasa, ikkinchi tomondan mahsulot sotishdan olinadigan daromadlarni «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»da to’liq hisobga olinishini, paxta yetishtirish bo’yicha moliyaviy natijalarni ishonchli aniqlanishini, «Buxgalteriya balansi»da aylanma mablag’lar tarkibida tayyor mahsulotlarni to’liq aks ettirilishini ta’minlaydi. Bu paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishining dastlabki, sintetik va analitik hisobini takomillashtirish bilan birga, hisob axborotlarini ishonchliligini ta’minlab, xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish asosida kamaytirish imkonini beradi. Paxtachilikda mahsulot tannarxini hisoblash, paxtachilik tarmog’ida xarajatlar va mahsulot chiqishi hisobining oxirgi bosqichi hisoblanadi. Mahsulot tannarxini iqtisodiy asoslangan holda aniqlash ishlab chiqarilayotgan har bir mahsulotni iqtisodiy samaradorligini obektiv va aniq hisoblash imkonini berib, korxonada ishlab chiqarilayotgan har bir mahsulotning qaysi biridan ko’proq samara olinayotganini to’g’ri aniqlash imkonini beradi. Chunki hozirgi kunda fermer xo’jaliklarida xarajatlar hisobi va mahsulot chiqishi hisobi boshqaruv hisobiga kirganligi tufayli, xo’jaliklarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini o’z vaqtida va iqtisodiy asoslangan holda yuritishga berilayotgan e’tiborni talab darajasida deb bo’lmaydi. Bunga sabab mamlakatimizda moliyaviy va boshqaruv hisobini korxonalarda tashkil etish va yuritish bo’yicha me’yoriy bazani shakllangan bo’lishiga qaramasdan, fermer xo’jaliklari boshqaruv hisobini yuritish uslubiyoti, ayniqsa xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini aniqlash uslubiyoti bo’yicha mavjud muammolar bugungi kunda yetarli darajadi hal etilgan emas. Bundan tashqari, fermer xo’jaliklarining aksariyatida "Hisob siyosati" ishlab chiqilmagan. Ushbu muammolarning mavjudligi paxtachilik tarmog’ida mahsulot tannarxi hisoblash uslubiyotiga ta’sir qilib, uni xarajatlar hisobi uslubiyoti bilan birga, takomillashtirish zaruriyati mavjudligini belgilab beradi. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
30 Paxtachilikda mahsulot tannarxini aniqlash tarmoqning xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerakligini belgilab beradi. Bunday xususiyatlar bo’lib quyidagilar hisoblanadi :
Paxtachilikda mahsulot ishlab chiqarishning yillik sikli, shuningdek, ish vaqti va ishlab chiqarish vaqtining mos kelmasligi mahsulot tannarxini hisoblashni faqat xo’jalik yili tugagandan keyin amalga oshirish kerakligini ko’rsatadi. Tugallanlanmagan ishlab chiqarish xarajatlar summasini aniqlash faqat yil oxirida 1- yanvar holatiga aniqlanadi. Bu xarajatlarga kelgusi yil hosili uchun qilingan xarajatlar kiradi. Haqiqiy tannarx faqat yil oxirida aniqlanadi, yil davomida esa olingan mahsulotlar reja tannarxi bilan hisoblanadi. Reja tannarxi – bu korxona rejalashtirayotgan davrdagi mahsulot jami va birligiga sarflanishi lozim bo’lgan xarajatlar yig’indisi ifodalanadi. Haqiqiy tannarx- bu yil oxirida korxona xo’jalik faoliyatini yakun qilishda, saflangan haqiqiy xarajatlar va olingan mahsulotlar asosida hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida olingan mahsulotlarining barcha asosiy va yondosh mahsulotlari bo’yicha tannarx hisoblanadi. Alohida mahsulot turlari bo’yicha tannarxni hisoblashda dastavval asosiy, yondosh va qo’shimcha mahsulotlarning turlari bo’yicha miqdori aniqlanadi. Ammo, har bir mahsulot turi bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlarining hisobini alohida tashkil qilib bo’lmaydi. Shuning uchun barcha turdagi mahsulotlar o’rtasida ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi :
2. Alohida qishloq xo’jalik ekinlari turlari, mahsulotlari bo’yicha, hayvonlar mahsulotlari bo’yicha, turlari uchun umumiy bo’lgan belgilar bo’yicha xarajatlar olinadigan mahsulot turlari uchun umumiy bo’lgan belgilardan birining miqdori ahamiyatiga mos ravishda taqsimlanadi. 3. Alohida turdagi mahsulotlarni olishga ketgan xarajatlarni ekspertlar yo’li bilan baholash va ularni ma’lum bir ko’rsatkichlarda aks ettirish. 4. Ma’lum bir ekindan olingan mahsulotlar turi bo’yicha xarajatlarni markazlashgan tartibda o’rnatiladigan iqtisodiy jihatdan asoslangan koeffisiyentlarni PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
31 qo’llash yordamida, sentner – koeffisiyent va boshqa shartli birliklarning miqdoriga mos taqsimlanadi. Ularni aniqlashda mahsulot turlaridan birining birligiga to’g’ri keladigan xarajat bir deb qabul qilinadi, boshqa mahsulotlar birligiga qilingan xarajatlar shu birlikka nisbatan olinib koeffisiyent ko’rinishida ifodalanadi. 5. Xarajatlar mahsulotni sotish bahosi bo’yicha baholangandagi mahsulot qiymatiga mos taqsimlanadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini iqtisodiy asoslangan holda aniqlash, har bir turdagi ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinayotgan iqtisodiy samarali to’g’ri aniqlashga olib keladi. Shuning uchun har bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarni to’g’ri aniqlash har bir xarajat obyekti bo’yicha hisobga olib borilgan xarajatlarni kalkulyasiya obyektlari o’rtasida tegishli tartibda taqsimlash zarur. Xarajatlarni qaysi ekin turiga, chorva moli turiga yoki ish, xizmat turiga olib boriladigan bo’lsa, o’sha xarajat obyekti deyiladi. O’simlikchilik tarmog’i xarajat obyektlari bo’lib qishloq xo’jalik ekinlari, qishloq xo’jalik ishlari, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqa obyektlar hisoblanadi. Haqiqiy tannarxi aniqlanadigan mahsulot, ish, xizmat turiga kalkulyasiya obyekti deyiladi. Kalkulyasiya obyekti qishloq xo’jalik korxonalarida asosiy va yondosh mahsulotlar hisoblanadi. Qo’shimcha mahsulotlar kalkulyasiya obyekti bo’lmaydi. Mahsulot tannarxini aniqlashda asosiy muammo bo’lib, xarajatlarni kalkulyasiya obyektlari o’rtasida taqsimlash hisoblanadi. Paxtachilikda kalkulyasiya obyekti bo’lib, paxta xom ashyosi hisoblanadi. 1 sentner paxta tannarxini aniqlash uchun jami xarajatlar olingan mahsulot miqdoriga bo’linadi. 2011-yilda Jomboy tumani fermer xo’jaliklarida 7 745 gektar yerga paxta urug’i ekilib, Paxtachilik xarajatlari 11758 million so’mni tashkil etgan. Tuman bo’yicha 20047 tonna paxta hosili yig’ishtirib olingan. Tuman bo’yicha 1 sentner paxta tannarxi quyidagicha bo’lgan :
1 s. paxta tannarxi =
652 , 58 . 200470
лн.сўм 11758 мингсўм ц м =
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
32 Demak, 2011-yilda Jomboy tumani fermer xo’jaliklari bo’yicha 1 sentner paxta tannarxi 58652 so’mni tashkil etgan. Paxtachilik bo’yicha xarajat obyektlarini fermer xo’jaligi misolida olib qaraydigan bo’lsak, har bir turdagi ekinlar – paxta, bug’doy va hokazolar xarajat obyektlari bo’lishlari zarur. «Yulduz» fermer xo’jaligida asosan g’alla va paxta ekilib, paxta uchun qilingan xarajatlar «Paxtachilik» analitik schyotida hisobga olib boriladi. 2011-yilda «Yulduz» fermer xo’jaligida 19,7 gektar yerga paxta ekib, jami 484 sentner hosil olgan yoki har gektar yerdan 24,6 sentnerdan paxta hosili olingan. Shunday qilib, fermer xo’jalikda paxtaga tegishli bo’lgan 17116 ming so’mlik xarajatlar, kalkulyasiya obyekti bo’lgan 484 sentner paxtaga tegishli bo’lgan. Ushbu ma’lumotlar asosida 1 sentner paxtaning haqiqiy tannarxini hisoblasak, u quyidagicha bo’ladi: 1 s. paxta tannarxi =
363
, 35 . 484 сўм
минг
17116 = ц ming so’m Demak, xo’jalikda 20111yilda 1 s paxtaning tannarxi 35363 so’m bo’lgan. Bu tuman fermer xo’jaliklari bo’yicha taqqoslaganda 22289 so’mga yoki 62% kam. Fermer xo’jalikda olingan paxta xom ashyosi daromadga olingan, ammo paxtani yig’ishtirib olgandan so’ng g’o’zaplya daromadga olinmagan. Agar fermer xo’jalikda qo’shimcha mahsulot sifatida g’o’zapoya ham daromadga olinganda paxtaning tannarxi yanada pasaygan bo’lar edi. Paxta tannarxining pasayishi foydaning ko’payishiga olib keladi. Foydaning ko’payishi esa fermer xo’jaligi iqtisodiyotining mustahkamlanishiga olib keladi.
Fermer xo’jaliklarda paxta xom ashyosi ishlab chiqarish ham boshqa mahsulotlarini ishlab chiqarish kabi xarajatlarsiz sodir bo’lmaydi. Ishlab chiqarish uchun moddiy, mehnat va moliyaviy resurs sarflanadi, unda sarfning yig’indisi ishlab PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
33 chiqarish xarajatlarini tashkil etadi. Lekin sarf bo’layotgan resursini tejab xarajat qilish iqtisodiyotni modernisayalash sharoitida katta ahamiyatga egadir. Qancha tejab sarflansa, xarajat samaradorligi shuncha yuqori bo’ladi. Shuning uchun xarajatlar hajmini o’rganib, kamaytirish yo’llarini ko’rsatish tahlilining asosiy maqsadidir. Xarajatlar tejalsa, foyda oshib, xo’jalikda ishlab chiqarish yangi zamon texnologiyasi asosida yangilashda, muhim moliyalashtirish manbai bo’lib, xizmat qiladi. Tayyor mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi (xarajat)ni taxlil etish uchun iqtisodiy tahlilining solishtirish usulidan foydalanish, hisobot yilidagi xarajatlar summasini bazis yildagi yoki rejalashtirilgan xarajatlar summasiga qiyoslab, umumiy o’zgarish aniqlanadi, ya’ni uning ko’payganligi yoki kamayganligi aniqlanadi. 5-jadval ma’lumotlaridan ma’lumki, “Yulduz” fermer xo’jaligida 2009-2011 yillarda paxtaning ekin maydlni 15,3 gektarga qisqargan. Shubilan birgalikda, yalpi hosil ham mos ravishda kamaygan. Ammo, hosildorlik 22,4 s.dan 24,6 s.ga ko’tarilgan va bu o’z navbatida mahsulot birligi tannarxining Mahsulot tannarxi qishloq xo’jalik ishlab chiqarish samaradorligining asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Tannarx pasaysa (arzonlashsa) ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, ya’ni uning foydasi ko’payadi. Shuning uchun ham tannarxni o’rganib, uni arzonlashtirish imkoniyatlarini aniqlash katta ahamiyatga egadir. Mahsulot tannarxi deb nimaga aytiladi? Mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan barcha ishlab chiqarish 5-jadval Jomboy tuman “Yulduz” fermer xo’jaligila paxta tannarxi bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlari taqqoslama tahlili.
№ Ko’rsatkichlar 2009 yil
2011 yil
O’zgarishi (+;- ) 2010 yil 2009 yilga nisbatan % 1 Ekin maydoni ga 35 19,7
-15,3 56,3
2 Paxta hosili s 784 484
-300,0 61,7
3 Jami paxtaning xarajati m.s 30125 17116
-13009,0 56,8
4 Hosildorlik i/ga 22,4 24,6
2,2 109,7
5 1 ga ekin maydon hisobiga bo’lgan xarajat so’m 860,7
868,8 8,1
100,9 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
34 6 1 s paxta tannarxi so’m 38,4 35,4
-3,1 92,0
Manba: «Yulduz» fermer xo’jaligining 2009-2011 yil hisobotlari. xarajatlarning pul shaklida ifodalanishi tannarx deb ataladi. Tahlil etishda mahsulot birligi uchun bo’lgan xarajatlarni o’rganish maqsadga muvofiq, shunday qilingan taqdirda imkoniyatlarni ko’rsatish asos bo’ladi. Shu nuqtai nazardan biz ham yetishtirilgan paxta ham ashyosining tannarxini tahlilini ko’rib chiqdik. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning jami xarajatlari xajmini ta’sir etuvchi omillarni xisobga olgan holda hisoblash maqsadga muvofiqdir, ya’ni ularni miqdoriy va sifatiy omillarning yig’indisi tariqasida aniqlash zarur, chunki ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar ko’rinib turadi. Bu o’zgarishni quyidagicha ifodalash mumkin:
Bunda, q 1 ,q 0 -mos holda hisobot va bazi yillarda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlar miqdori, z 0 , z
1 - shu mahsulotlarning bazis va hisobot yillardagi ishlab chiqarish tannarxi (so’m hisobida). Demak q
0 z 0 -bazis yilida yetishtirilgan mahsulotlarning jami ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy hajmini ko’rsatadi, ya’ni bazis yilida yetishtirilgan mahsulot miqdorini mahsulot tannarxiga ko’paytirib, ularning umumiy hajmi aniqlangan. q 1 z 1 -hisobot yilida yetishtirilgan mahsulotlarning jami ishlab chiqarish xarajatining umumiy xajmini ko’rsatadi. Demak , hisobot yilidagi mahsulot miqdorini (q 1 ) bir birlik mahsulot tannarxiga (z 1 ) ko’paytirish xarajatlari hajmi aniqlanadi. Ushbu yo’l bilan bazis va hisobot yillari uchun hisoblangan ishlab chiqarish xarajatlarning jami so’mmasi buxgalteriya hisobotlaridagi xarajatlarning jami so’mmasiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot jami xarajati summasining o’zgarishi ikki omil hisobiga sodir bo’ladi: 1. Ishlab chiqarilgan mahsulot fizik miqdorining o’zgarishi (q 1 -q
) hisobiga. 2.Mahsulot birligi tannarxining o’zgarishi (z 1 -z
) hisobiga. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
35 Ushbu omillarning xarajatlar xajmining umumiy o’zgarishiga ta’sirini “Ko’rsatkichlar farqi” usulidan foydalanib, aniqlash usuliga to’xtildik. Ishlab chiqarish xarajatlari o’zgarishiga mahsulotlar miqdori o’zgarishning ta’sirini aniqlash uchun, hisobot yilidagi mahsulot miqdori (q 1 ) bilan bazis yilidagi mahsulot miqdori (q 0 ) orasidagi farqni bazis yilidagi mahsulotning tannarxiga (z 0 ) ko’paytirish kerak: (q 1
0 )x z
0 =
Xarajatlar umumiy hajmining o’zgarishiga mahsulot tannarxi darajasi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun, hisobot yilidagi mahsulot tannarxi (z 1 ) bilan
bazis yildagi mahsulot tannarxi (z 0 ) orasidagi farqni hisobot yilida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoridagi (q 1 ) ko’paytirish kerak: (z 1 -z 0 )x q
1 =
Yuqoridagi ikki omil ta’sirining yig’indisi ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy o’zgarishi teng kelishi kerak. Endi yetishtirilgan paxta misolida ishlab chiqarish xarajatlari hajmi o’zgarishini tahlilini amalga oshiramiz. Buni jadvaldan ko’rish mumkin. Paxta yetishtirish bo’yicha jami ishlab chiqarish xarajatlari xajmi 2011 yilida 2009 yilga nisbatan 13009 ming so’mga yoki 56,8% ga kamaydi. Bunday o’zgarishga ikki omil ta’sir etgan. Birinchi omil bo’lib mahsulot miqdorining o’zgarishi hisoblanadi, ya’ni hosil 2011 yilida 484 s.ni tashkil qilib, o’tgan yiliga nisbatan 300 sentnerga kamaygan, natijada shu omil hisobiga paxtaning ishlab chiqarish xarajatlari so’mmasi 2011 yilida 2009 yiliga nisbatan 11520 ming so’mga kamaygan. сўм минг z q q . . 11520 4 . 38 ) 784 484 ( ) ( 0 0 1 − = × − = × −
Ikkinchi omil bo’lib, paxta tannarxi darajasining o’zgarishi hisoblanadi. Paxta tannarxi 2011 yilida 2009 yiliga nisbatan 1452 ming so’mga oshgan kamaygan, natijada shu omil hisobiga ishlab chitqarish xarajatlari hajmi 1489ming so’mga pasaygan. сўм минг q z z . . 1489 484
) 4 . 38 4 . 35 ( ) ( 1 0 1 − = × − = × −
Ushbu omillar ta’sirlarining yig’indisi xarajatlar umumiy hajmining o’zgarishiga teng kelishi shart. Ishlab chiqarilgan paxta umumiy xarajatining PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
36 pasayishiga asosiy sabab bo’lib, 1 sentner paxtani yetishtirish uchun sarf bo’lgan xarajatlar darajasining pasayganligi hisoblanadi, ya’ni 1 sentner paxta tannarxi 92,0 %ga kamaygan. Endi paxta tannarxining omilli natijalari tahlili quyidagi 6- jadvalda joylashtirilgan. Shu bilan bir qatorda tannarxni arzonlashtirish imkoniyatlarini aniqlash uchun uning tarkibi va tarkibiy tuzilishi tahlil qilish zarur. Buni quyidagi 7-jadvalda ko’rish mumkin.
Download 315.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|