Mavzu: psixologik fanlarni o’qitishda ko’rgazmali va amaliy metodlar reja: kirish

2. Ta’lim jarayonioda amaliy metodlarni qo’llanilishi.

Psixologiya fanidan sinfda talabalar va o'quvchilarning kognitiv faoliyatining xususiyatlari

Turli xil o'qitish usullari o'quvchilarning bilish faoliyatining tabiatiga turli yo'llar bilan ta'sir qiladi. Shu munosabat bilan M.N.Skatkin va I.Ya.Lerner tomonidan taklif qilingan usullarning tasnifi qiziqish uyg'otadi. Unga ko'ra quyidagi o'qitish usullari ajratiladi;
• tushuntirish va illyustrativ;
• reproduktiv;
• muammoli;
• qisman qidiruv;
• tadqiqot
Tushuntirish-illyustrativ usul o‘qituvchining tayyor ma’lumotni yetkazishi, o‘quvchilar (talabalar) esa uni idrok etishi, tushunishi va eslab qolishidan iborat.Bu ma'lumot uzatishning juda ko'p vaqtni tejaydigan usuli. Biroq, uni qo'llashda olingan bilimlardan foydalanish qobiliyati shakllanmaydi. Bu usul ma'ruza o'qish uchun juda xos bo'lib, o'qituvchi dastlab nazariyani bayon qilganda, kontseptsiyani shakllantirganda, so'ngra kundalik hayot voqeligini psixologik tahlil qilish yoki empirik tadqiqotlar uchun ulardan foydalanish bo'yicha rasmlar yoki misollar keltiradi. O'qituvchiga psixologik bilimlarni tushuntirish usullarini tanlashda, yangi bilimlarning psixologiya yoki boshqa fanlar bo'yicha talabalarning o'tmish tajribasi va bilimlari tizimiga qanday kiritilishini oldindan bilish muhimdir. Bunday joylashtirishning foydali usullari o'xshashlik, talabalarga allaqachon ma'lum bo'lgan boshqa hodisalar va tushunchalar bilan taqqoslash bo'lishi mumkin.
Reproduktiv usul o'qituvchining talabadan (talabadan) ma'lum bir ta'lim harakatini takrorlashni so'rashidan iborat. O`quvchi o`qituvchi belgilagan qolip bo`yicha harakatlarni bajaradi va shu bilan ko`nikma va malakalarni o`zlashtiradi. Ushbu usul odatda psixologiya seminarlari va mahorat darslarida qo'llaniladi.
Muammoli usul shundan iboratki, o‘qituvchi o‘quvchilar (o‘quvchilar) oldiga muammo qo‘yadi, so‘ngra uni hal qilish yo‘lini o‘zi ko‘rsatadi. Boshqa holatda esa qo‘yilgan muammoli savolga javob berish, muammoli vaziyatni tahlil qilish va tegishli vositalarni izlash o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan individual yoki guruhli tarbiyaviy ishlar jarayonida amalga oshiriladi.Shunday qilib, ilmiy muammolarni hal qilish namunalari, ilmiy tafakkur mantig'i namunalari, shuningdek, psixologik bilimlarni amaliyotda qo'llash usullari ko'rsatiladi. Ma'ruza o'qiyotganda bu usul quyidagicha amalga oshiriladi. O`qituvchi avvalo savol qo`yadi, biror fakt, psixik hodisa, eksperimental yoki hayotiy vaziyatni tasvirlaydi, so`ngra ularning nazariy umumlashtirishini tushuncha shaklida beradi, psixologik bilimlar muammoni tushuntirish yoki hal qilishda qanday yordam berishi mumkinligini ko`rsatadi. Psixologiyani o'rganishda muammoli vaziyatlardan foydalanish sezilarli motivatsion ta'sir ko'rsatadi. Yangi bilimlarni taqdim etishdan oldin o'qituvchi muayyan muammo yoki muammoli savolni qo'yadi. Uni muhokama qilish va ushbu muammoni hal qilish jarayonida o'qituvchi yechim sifatida psixologik bilimlarni taklif qiladi (yoki talabalar o'zlari topadilar). Bunday muammolarni topish mumkin bo'lgan barcha holatlarda o'quv jarayoni qiziqarli bo'ladi va psixologiyani o'rganish amaliy jihatdan foydali bo'ladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarga psixologiyani pedagogik vaziyatlar va xatolarni tahlil qilish, “psixologik bilimlar ishlab chiqarish” va uning tajribasi orqali o‘qitishning bunday usuli, xususan, E. A. Klimov (1998) tomonidan taklif etilgan.
Qisman qidiruvni o'rganish usuli ko'pincha evristik deb ataladi. Uning mohiyati shundan iboratki, o'qituvchi ta'lim muammosini alohida vazifalarga ajratadi va o'quvchilar (o'quvchilar) ularning echimini topish uchun choralar ko'radilar. Har bir muammo mustaqil ravishda hal qilinadi, lekin butun hal qilish jarayonini rejalashtirish o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu usul amaliy mashg'ulotlarda, talabalar mavzu bo'yicha ko'rsatmalarni shakllantirish, u bilan o'zaro munosabatlarni tashkil etish, olingan empirik ma'lumotlarni ro'yxatga olish, qayta ishlash va sharhlashni o'rganganda qo'llaniladi. Bu usul talabalarga kichik va o'rta kurslarda kurs ishlarini o'rgatishda qo'llaniladi.
O'qitishning tadqiqot usuli talabalar tomonidan bilimlarni ijodiy qo'llashni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, ular mustaqil tadqiqot ishlari tajribasini rivojlantiradilar. Ushbu o'qitish usuli talabalar kurs va tezislarni bajarishda qo'llaniladi.
O'quvchilar va talabalarning bilimlarni o'zlashtirish jarayonida faollik darajasi muvaffaqiyatli o'rganishning muhim omilidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, so‘nggi paytlarda psixologiya o‘qitishda faol usullardan foydalanish zarurligiga alohida e’tibor qaratilmoqda (Lyaudis, 1989; Klimov, 1998; Kadochkina, 1998; Badmaev, 1999; Smirnov, 2001). Yuqorida muhokama qilingan usullarni o'z-o'zidan passiv yoki faol deb hisoblash mumkin emas. O'quvchilar va talabalarning bilish faoliyatining maxsus tashkil etilishi ularga faol xarakter beradi.
O‘qitish metodi o‘quvchi faoliyatini, birinchi navbatda, aqliy faoliyatini faollashtiruvchi, shaxsning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladigan usul va usullarga asoslansagina samarali bo‘lishi mumkin. Talabaning bilish faoliyati qanchalik faol bo'lsa, o'quv samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi (Badmaev, 1999, 47-bet).Faol o'qitish usullari deganda o'quvchi ancha passiv rol o'ynaydigan an'anaviy yondashuvlardan farqli ravishda o'quv jarayonida sub'ektning yuqori faolligiga munosabatni amalga oshiradigan usullar tushuniladi. Biz S. D. Smirnovning "ta'limning faol usullari" atamasi mutlaqo to'g'ri emasligi haqidagi fikrga qo'shilishimiz kerak, chunki passiv o'qitish usullari printsipial jihatdan mavjud emas. Ammo bu faoliyat darajasi haqiqatan ham bir xil emas (ya'ni, faol usullardan foydalanganda ancha yuqori) (Smirnov, 2001, 170-bet). Treningni faollashtirish va samaradorligini oshirish uchun ma'lum usullardan foydalanish turli xil faol usullarning xususiyatlari hisoblanadi.
Zamonaviy faol o'qitish usullari orasida V. Ya. Laudis foydalanish uchun eng qiziqarli bo'lgan quyidagi guruhlarni aniqladi:
• dasturlashtirilgan o'qitish usuli;
• muammoli o'rganish usuli;
• interaktiv (kommunikativ) o'qitish usuli.
Dasturlashtirilgan o'qitish usullari bilimlarning mavzu mazmuniga nisbatan maqsadlar, vazifalar, echimlar, rag'batlantirish va nazorat qilish shakllarini aniqlashtirish va operativlashtirish orqali an'anaviy o'qitishni qayta qurishni nazarda tutadi.
Muammoli ta'lim usullari o'quvchining aqliy faoliyatining motivlari va usullariga, shuningdek, uni muammoli vaziyatga kiritish tartib-qoidalariga qaratilgan.
Interfaol ta'lim usullari insonlarning o'zaro munosabatlari va munosabatlarini tashkil etish orqali o'quv jarayonini boshqaradi. O'rganish ijtimoiy, jamoaviy jarayon sifatida qaraladi.Ushbu usullarning har biri o'ziga xos vositalar to'plamidan foydalanadi:
dasturlashtirilgan ta'limda - dozalangan dastur qadami, algoritm;
muammoli o'qitishda - muammoli vaziyat, muammoli vaziyatlarning turlari, evristik dasturlar;
interfaol ta'limda - jamoaviy munozaralar, o'quv rolli o'yinlar, qo'shma qarorga binoan guruh ishtirokchilari o'rtasidagi skriptlar va dialoglar va poliloglarning skorlari (iqtibos: Laudis, 1989).
B. J.Laudis psixologiyani o`qitishda faol usullardan foydalanishning talabalar bilan ishlash jarayonida to`plangan qiziqarli misol va stsenariylarini keltiradi (1989). Psixologiya talabalarini tayyorlashda o'quv teatridan foydalanish tajribasi E. E. Kravtsova (1998) tomonidan tasvirlangan.

3.