Mavzu: pul sektorida beqarorlik omillari

3.O’zbekistonningpultizimi: mohiyati, turlari va elementlari

Pultizimidavlatpulmuomalasinitashkiletishningtarixanshakllangan va huquqiyshaklidir.Pultiziminingturlari:

Birinchi tur - bumetallpultizimi. U monometallizm va bimetallizmshaklidabo'lishimumkin.Monometallizm - pulmuomalasibittametall (odatdaoltin, kamroqkumush, pulrivojlanishiningdastlabkibosqichlarigaxosbo'lgan) asosidaqurilganpultiziminingbirturi. Asosiymetalldantashqari, boshqapultashuvchilar ham muomaladabo'lishimumkin (birinchinavbatda, tokenlitangalar, shuningdek, banknotalar, g'aznaqog'ozlari), ularushbumetallgaalmashtirilishikerak. 19-asrning ikkinchiyarmidabarchaEvropamamlakatlarioltinmonometalstandartigao'tdilar, ya'niularoltingaasosiypultovariningo'rniniberdilar.
Oltinstandartningbirnechaturlarimavjud:
- oltinstandart. Pulmuomalasidaoltintangalar ham, banknotalar ham (yokioltinbelgisibo'lganboshqapultashuvchilar) mavjudbo'lib, oltintangalarningboshqamuomalavositalarigaerkinalmashinuvimavjud;
- oltinquymastandarti. Bu pulmuomalasininganchamurakkabtizimiboʻlib, undabanknotalaryokiboshqaqiymatbelgilarimaʼlumnisbatda (odatdastandart bank bullioni, yaʼnioltinlingoti²miqdorida) oltingaalmashtiriladi. Ushbustandartyigirmanchiasrningyigirmanchiyillaridaamaldabo'lgan;oltinalmashinuvstandarti. Oltinstandartiningrivojlanishidagiengyuqori nuqta. Oltinquymastandartibilanbirvaqtdaoltinzahiralariningkamligisabablimuomalavositalarinioltingaalmashtiraolmaganmamlakatlardapaydobo'ldi. Oltinshiormilliyvalyutaningshundayqimmatliqog'ozibo'lib, undaoltingaalmashtirilishimumkinbo'lganxorijiyvalyutalargaalmashtiriladi. Shu bilanbirga, milliyvalyutamamlakatichidaoltingaalmashtirilmaydi. Bundaytartibbirqatorrivojlanganmamlakatlargapul va moliyaviyimkoniyatlargaegakuchsizdavlatlariqtisodinio'zigabo'ysundirishimkoniniberdi.
Bimetallizm - pultiziminingbirturibo'lib, undato'lov va hisob-kitobvositasiningrolirasmiyravishdaikkimetaldan (odatdakumush va oltin) yasalgantangalargaberiladi. Bimetallizmbilantangalarparitetio'rnatiladi, ya'niturlimetallardantangalarningbirgayashashtartibi.
Paritetningikkitaasosiyturimavjud:
- tengyoki parallel, davlattangalarningkorrelyatsiyatartibigaaralashmasa, bumasalanibozorixtiyorigaqo'yadi. Bir metalldantangalarnarxi, boshqametaldantangalarsifatidaifodalangan, o'z-o'zidan, metallningo'ziganisbatanustunbo'lgannarxlarparitetidankelibchiqqanholdao'rnatiladi. Bundayparitetiqtisodiyrivojlanishningdastlabkibosqichigaxosdir. U birmetalldanyasalgantangalar (masalan, XIX asroʻrtalarigachaO’zbekistondaoltin) judakamuchraydigan va muomalaxarakterinibelgilamaydiganhollarda ham qoʻllaniladi;
- bo'ysunuvchi, tangalarningbirmetalldanboshqametaldantangagao'tishyo'nalishirasmanbelgilanganida. Shundayqilib, kumushko'pincha "cho'loq" valyutatizimisifatidatavsiflangansavdochipirolinio'ynagan.