Mavzu: pul sektorida beqarorlik omillari

Milliyemitent va tartibgasoluvchi organ O’zbekistonbankihisoblanadi.
Dunyoningko'pginadavlatlaridanfarqlio'laroq, O’zbekistondanaqdpulmuomalasidoimopodshohyokidavlatmonopoliyasiostidabo'lgan. Dastlab, busuverenningto'liqtangalarzarbqilishmonopolhuquqida, keyinesadavlatningkredit va qog'ozpullarchiqarishnimonopollashtirishidaifodalangan. Darhaqiqat, Davlatbanki 1897 yildanberinaqdpulmuomalasibilanshug'ullanadi.HozirgibosqichdaO’zbekistonbankiO’zbekistondapulmuomalasi va ularningmuomalasinitashkiletishbilanbog'liqbarchamasalalarbo'yichamonopoliyagaega. O’zbekistonqonunchiligigamuvofiq, O’zbekistonningbarchatijoratbanklario'zlariningkundalikfaoliyatidaO’zbekistonBankitomonidanishlabchiqilganpul-kredittartibgasolishningdavlatstrategiyasiningumumiyqoidalariniamaldaamalgaoshirganholdaO’zbekistonBankiningtalablarigaamalqilishlarishart.
3. Mamlakatpultiziminingxususiyatlari

Mamlakatningzamonaviypultizimi, boshqamamlakatlarsingari, oltingaalmashtiribbo'lmaydiganpulgaasoslangan. Markaziy bank iqtisodiysiyosatningasosiyyo‘nalishlarini, shujumladannaqdpul va kreditlarniishlabchiqadi. Iqtisodiyotnipul-kredittartibgasolishni Markaziy bank tomonidanamalgaoshirishbozoriqtisodiyotidaumumiyqabulqilinganvositalar: tijoratbanklarigaberilgankreditlarbo'yichafoizstavkalariningo'zgarishi, majburiyrezervlar va ochiqbozordagioperatsiyalardanfoydalanganholdaamalgaoshiriladi. U pulmassasiningmiqdori va o'sishsur'atlarinitartibgasoladi.

Mamlakatningrasmiypulbirligi (pulbirligi), "Mamlakat Markaziybanki (Mamlakatbanki) to'g'risida" Davlatqonunigamuvofiq, 100 tiyindaniboratrubl. Mamlakathududidaboshqapulbirliklarinikiritish va pulsurrogatlarinichiqarishtaqiqlanadi. Rubl va oltinyokiboshqaqimmatbahometallaro'rtasidagirasmiynisbato'rnatilmagan. Pulturlari - banknotalar (banknotlar) va Mamlakatbankiningtangalari. UlarMamlakathududidagi yagona qonuniyto'lovvositasibo'lib, ularniqalbakilashtirish va noqonuniyishlabchiqarishqonunbilanjazolanadi. Banknotlar va tangalarbarchaturdagito'lovlar, hisobvaraqlargao'tkazish, depozitlar va o'tkazmalaruchunMamlakatningbutunhududida nominal qiymatibo'yichaqabulqilinishikerak. UlarMamlakatBankiningso'zsizmajburiyatlaribo'lib, uningbarchaaktivlaribilanta'minlanadi. [4]
Mamlakat MarkaziybankiMamlakathududidanaqdpulchiqarish, ularningmuomalasinitashkiletish va muomaladanchiqarishbo'yichamutlaqhuquqqaega.
MamlakatBankiningBoshqaruvchilarkengashiyangibanknotlar va tangalarnichiqarish va eskilariniolibqo'yishto'g'risidaqarorqabulqiladi, yangibanknotlarningnominallari va namunalarinitasdiqlaydi. Shu bilanbirga, ommaviyaxborotvositalaridayangipulbelgilariningtavsifie'lonqilinmoqda. Ushbumasalalarbo'yichaqarorMamlakathukumatigadastlabkima'lumotlartartibidayuboriladi. Tijoratbanklari ham emissiyajarayonidaishtiroketadilar. Ularssudaberishjarayonidanaqdsizpullarnichiqaradilar, kreditqaytarilgandaesapulmuomaladanchiqariladi.
"Mamlakat Markaziybanki (MamlakatBanki) to'g'risida" DavlatqonuniMamlakatpultiziminingfaoliyatininghuquqiyasoslarini, MamlakatBankiningpulmuomalasinitashkiletishdagivazifalari, funktsiyalari va vakolatlarinibelgilaydi. Mamlakatda, barchamamlakatlardabo'lganikabi, naqdpulaylanmasinaqdpulgaqaragandaanchakam.[4]
Umumiypulmassasidaginaqdpululushiqiymatiningo'zgarishibilanularningulushiasta-sekinkamayadi. Iqtisodiyrivojlanganmamlakatlardanaqdpulningulushibundan ham kamroq (10-20%), ammo ularningmavjudligizarur, chunkiularchakanasavdoga, aholiningpuldaromadlariningko'pqisminiolish va sarflashgaxizmatqiladi. NaqdpulmuomalasinitashkiletishMamlakat Markaziybankitomonidanamalgaoshiriladi.
Mamlakat Markaziy bankiningfunktsiyalari:
1) yagona davlatpul-kreditsiyosatiniamalgaoshiradi;
2) monopoliyanaqdpulmuomalasiniamalgaoshiradi va naqdpulmuomalasinitashkilqiladi;
3) kredittashkilotlariuchunoxirgiinstantsiyakreditorihisoblanadi, ularniqaytamoliyalashtirishtiziminitashkilqiladi;
4) Mamlakat da hisob-kitoblarniamalgaoshirishqoidalarinibelgilaydi;
5) bank operatsiyalariniamalgaoshirishqoidalarinibelgilaydi;
6) Mamlakatbankiningoltin-valyutazaxiralarinisamaraliboshqarishniamalgaoshiradi;
7) kredittashkilotlarinidavlatroʻyxatidanoʻtkazishtoʻgʻrisidaqarorqabulqiladi, kredittashkilotlariga bank operatsiyalariniamalgaoshirishuchunlitsenziyalarberadi, ularningfaoliyatinitoʻxtatibturadi va ularnibekorqiladi;
8) kredittashkilotlari va bank guruhlarifaoliyatiustidannazoratniamalgaoshirish (keyingio'rinlarda bank nazorati deb yuritiladi);
9) davlatqonunlargamuvofiqkredittashkilotlaritomonidanqimmatliqog'ozlarchiqarilishiniro'yxatdano'tkazish;
10) mustaqilravishdayokiMamlakatHukumatinomidanbarchaturdagi bank operatsiyalarini va MamlakatBankiningfunktsiyalarinibajarishuchunzarurbo'lganboshqaoperatsiyalarniamalgaoshiradi;
11) Mamlakatqonunchiligigamuvofiqvalyutanitartibgasolish va valyutanazoratinitashkiletish va amalgaoshirish;
12) xalqarotashkilotlar, xorijiydavlatlar, shuningdekyuridik va jismoniyshaxslarbilanhisob-kitoblarniamalgaoshirishtartibinibelgilaydi;
13) Mamlakat banktizimi va boshqafunktsiyalaruchunbuxgalteriyahisobi va hisobotberishqoidalarinibelgilaydi. [4]
Mamlakathududidato'lovoperatsiyalarinaqdyokinaqdpulsizto'lovlarshaklidaamalgaoshiriladi. Ammo yuridikshaxslarishtirokidamuomaladagipulmablag'lariningharakatini nazorat qilishmuammosi, shuningdek, tadbirkorliksohasidasoliqqatortishtartibigarioyaqilishzaruratinaqdpulhisob-kitoblariningcheklanishigaolibkeldi. Pulo'ziningmoddiytabiatigako'raumumiy va bo'linadigannarsalargaxosbelgilargaega. Misoluchun, yuzmingrublmiqdoridagiqarzturlinominaldagibanknotlarningboshqasonibilanto'lanishimumkin.
Asosiysi, ularbirgalikdaqarzmiqdorigatengpulbirliklarinio'zichigaoladi. Asosiydarajadagiasosiydavlatbanki, Mamlakatningasosiyemitent, pul-kreditinstituti, Mamlakathukumatibilanbirgalikda yagona davlatpul-kreditsiyosatiniishlabchiqadigan va amalgaoshiradigan va maxsusvakolatlargaega, xususan, banknotlarnichiqarishhuquqigaega. va tijoratbanklarifaoliyatinitartibgasoladi. Mamlakatbankimamlakatningbutunkredittiziminiasosiymuvofiqlashtiruvchi va tartibgasoluvchi organ rolinio'ynab, iqtisodiyboshqaruvningdavlatorganisifatidaishlaydi. Mamlakatbankikredittashkilotlariningfaoliyatini nazorat qiladi, ularga bank operatsiyalariuchunlitsenziyalarniberadi va bekorqiladi, kredittashkilotlariallaqachonboshqayuridik va jismoniyshaxslarbilanishlaydi. Biroq, jismoniyshaxslarningomonatlariqiymatiningo'sishiajralibturadi: inqirozdavridaMamlakataholisidaromadlarnisarflamaslikniafzalko'radi va shubilannaqdpuljamg'armalariniyaratadi. Markaziy bankkajiddiyqaramliktufayli.
Kredittashkilotlari, shuningdek, boshqayuridikshaxslaruchunhisob-kitob-kassaxizmatlariniamalgaoshirishuchunMamlakathududidaMamlakatBankiningtarkibiybo'linmalarisifatidahisob-kitob-kassamarkazlari (HKKM) tashkiletiladi. HKKMningmaqsadiMamlakatto'lovtiziminingsamarali, ishonchli va xavfsizishlashinita'minlashdir.[7]
HKKMningasosiyfunktsiyalari:

• 
  kredittashkilotlario‘rtasidagihisob-kitoblar va kredittashkilotlariuchunkassaxizmatlari;
  
• 
  naqdpul va boshqaboyliklarnisaqlash, ularbilanoperatsiyalarniamalgaoshirish va ularningsaqlanishinita’minlash;
  
• 
  davlathokimiyatiningvakillik va ijroetuvchiorganlari, mahalliydavlathokimiyatiorganlari, ularningmuassasalari va tashkilotlari, barchadarajadagibyudjetlarhisoblari va MamlakatMoliyavazirliginingdavlatg'aznachilikorganlari, davlatbyudjetdantashqarijamg'armalariuchunhisob-kitob va kassaxizmatlari;
  
• 
  qimmatbahobuyumlar, bank hujjatlari va bank ma’lumotlariniruxsatsizkirishdanhimoyaqilishnita’minlash;
  
• 
  kredittashkilotlari (filiallari), boshqayuridikshaxslarningoperatsionkassalaridamaksimalnaqdpulqoldiqlarinibelgilash va ulargarioyaetilishiustidanoperativnazoratniamalgaoshirish. [7]
  

HKKMlarnaqdbanknotlar va tangalarningzaxirafondlarini, shuningdek, ishlaydigankassanitashkilqiladi.
Mamlakatningemissiyatiziminaqd va naqdpulsizkreditberishnibirlashtiradi. MuomalaganaqdpulberishMamlakatbankitomonidanamalgaoshiriladi. Ularningaylanishisxemabo'yichatashkiletilgan. NaqdpulaylanmasiMamlakat Markaziybankiningtarkibiybo'linmalaridaboshlanadi. Naqdpulmablag‘larihisob-kitobkassalari (HKK) kassalaridantijoratbanklariningoperatsionkassalarigao‘tkazilgandanso‘ngmuomalagakirganhisoblanadi. Tijoratbanklariningoperatsionkassalaridanpulmablag'larimijozlarga (korxonalar, tashkilotlar, jismoniyshaxslar) beriladi. Naqdpuldoimiyravishdaaylanishniamalgaoshiradi, chunkihisob-kitob va to'lovaylanmasitugagandanso'ng, u yanabanklarningoperatsionkassalariga, so'ngrakassahisob-kitobmarkazlariningkassalarigaqaytadi. Shundayqilib, naqdpulningmuomalagachiqarilishi va ularningchiqarilishidoimiyravishdasodirbo'ladi.

6-rasm. Mamlakatiqtisodiyotidagiumumiy (jami) pulmassasiningtuzilishi.


Emissiya - pulningqo'shimchamuomalagachiqarilishi. Pulemissiyasi - bumuomaladagipulmiqdoriningo'zgarishi, u MamlakatBankidato'plangan. Pulnimuomaladanchiqarishyokimuomaladanchiqarishzaruratinaqdpulaylanmasinibashoratqilishasosidaaniqlanadi. Naqdbo'lmaganpulmassasiningo'zgarishikreditemissiyasi deb ataladi.
Mamlakatningpultizimichuqurinqirozniboshdankechirishdadavometmoqda, bumamlakatiqtisodiyotiningumumiytartibsizligi, ishlabchiqarishsamaradorliginingkeskinpasayishi, narxlarningsezilarlidarajadaoshishi, moliya-kredittizimidagiinqiroz, ulkanbyudjetbilanbog'liq. kamomad, ichki va tashqiqarz. Mamlakatdafaoliyatko'rsatayotganpulmassasitovar-moddiyqiymatlarbilanta'minlanmagan.
Mamlakatpultizimininginqirozholatinatijasidamilliyvalyutaningfunktsiyalaribuzildi:
1. Ayirboshlashvositasisifatida. MuomaladarasmiyvalyutabilanbirqatordaAQShdollari ham deyarli parallel ravishda, shuningdek, judako'psonlisoxtato'lovvositalari (sertifikatlar, soliqmajburiyatlari, varrantlar va boshqalar) ishlaydi. Natijada, pulmassasiasossizravishdaoshibbormoqda va Mamlakatbankiningpulmuomalasinitartibgasoluvchirolipasaymoqda. Bu rublningqadrsizlanishigaolibkeladi.
2. To‘lovvositasisifatida. Mamlakatdabozoriqtisodiyotigao'tishnochorlikkabiyangihodisabilanajralibturdi. Toʻlovchiboʻlmaganlarjismoniy va yuridikshaxslar, shuningdekoʻztopshiriqlariboʻyichatoʻlovlarni, byudjetsektorixodimlariga ish haqini, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalartoʻlashnikechiktirayotgandavlatdir.
To‘lovlarningamalgaoshirilmasligibirqanchasabablargako‘rayuzagakeladi, ularorasidanaqdpulmuomalasidankengmiqyosdafoydalanish, hisob-kitob va to‘lovintizominingzaiflashuvi, bankdantashqariaylanmaningkengayishi (yashiriniqtisodiyotaylanmasi). Bu jarayondaoxirgirolniaylanmauchunnaqdpulgabo'lganehtiyojningortibborayotganligio'ynamaydi. Umumanolganda, bularningbarchasibutunto'lovtiziminingbuzilishigaolibkeladi.
3. Qimmatliklar omborisifatida. DoimiyqadrsizlanishtufayliMamlakatvalyutasijamg'arish va saqlashqobiliyatiniyo'qotdi. Xazinavazifasini AQSH dollaribajaradi. Har yilijismoniyshaxslarnaqdxorijiyvalyutani 10-15 mlrd, ya'ninaqdpuldaromadlarining 10 foizigachadepozitgaqo'yadi.
So'nggiyillardanatijagaerishishbo'yichako'pyo'nalishliqarorlarqabulqilinganligisababli (bundaemissiyatufayliretsessiyasekinlashdi va pulmassasinicheklashtufayliinflyatsiyapasaygan) iqtisodiyotningpasayishidavometdi va pulmassasinioshirish. Bularningbarchasinarxlarko'laminingtaxminan 10 mingmartao'zgarishigaolibkeldi. O‘z-o‘zidanko‘rinibturibdiki, ishlabchiqarishningqisqarishisharoitidapulmassasio‘sibborayotganstagflyatsiyajarayoniyo monopolist ishlabchiqaruvchilarmahsulotlarinarxiningoshishicheklanmaguncha, yokiraqobatmuhitishakllanmagunchadavometadi.
Shundayqilib, ishlabchiqarishningpasayishinito'xtatish va iqtisodiyo'sishnita'minlashmuammosinihalqilishningasosiyvazifasipulmassasihajminingYaIMdarajasigamoskelishinita'minlashdaniborat. Binobarin, tovar-pulmassalariningmoskelishitufaylibugungikunningko‘plabmuammolarini, jumladan, yalpiichkimahsulotningo‘sishini ham halqilishmumkin. Ammo muomaladagipulmassasihajminingo'zgarishigata'sirqiluvchinazoratsizo'sibborayotganerkinnarxlarsharoitida (jiddiyraqobatmavjudbo'lmaganda) pulmuomalasitezliginitartibgasolishchorasifaqatqisqamuddatli samara beradi.
So'nggiislohotlarningasosiymakroiqtisodiyko'rsatkichlaridinamikasinitahlilqilish (faollikdarajasinibaholashbilan) pulmassasihajminiaholiehtiyojlarigamoslashtirishmuammosinihalqilmasdanturib, iqtisodiyo'sishnita'minlashmumkinemasliginiko'rsatadi. iqtisodiyot.