Mavzu: Pushti Kishmish, Kishmish Vir. Reja: I kirish II asosiy qism

Moldaviya

O'rtacha pishgan kishmish. Kurtaklari mevalarning pishishiga qadar ochilgan paytdan boshlab, 155 kun o'tadi. Katta tuplar bilan kuchli, butalar. Tarmoqlarning vazni 600 g.Mevalari yumaloq yoki tasvirlar, mumsimon qoplamali och binafsha rangga ega. Mevalarning vazni 4-6 g.
Vir kishmishi - ertapishar xoʻraki, mayizbop uzum navi. Hoz. Oʻzbekiston oʻsimlikshunoslik institutida Babari va Qora kishmish navlarini oʻzaro chatishtirib chiqarilgan. Tupi kuchli oʻsadi. Guli ikki jinsli. Bargi katta (boʻyi va eni 20—22 sm), toʻgarak, besh boʻlakchali, oʻrtacha kertikli, toʻq yashil, tuksiz, cheti arra tishli. Uzum boshi oʻrtacha silindr-konussimon, bandi kalta, oʻrtacha tigʻiz, ogʻirligi 350—360 g . Gʻujumi oʻrtacha, tuxumsimon shaklda, yashilsimon sariq, etdor, sershira, urugʻi yoʻq, poʻsti yupqa. Avg . oʻrtalarida pishadi. Tarkibidagi qand 23—25%. Hosildorligi 200—250 s/ga. Oʻzbekistonning barcha viloyatlarida oʻstiriladi.



Tok – uzumdoshlar oilasiga mansub ko‘p yillik daraxtsimon lianalar turkumi, yer sayyorasida eng keng tarqalgan meva ekinlaridan biri. Fransiya, AQSH, Ispaniya, Italiyada millionlab gektar maydonlarda, asosan, vinobop navlari yetishtiriladi.
Tok issiqsevar, yorug‘sevar, sovuqqa chidamli, asosan, vegetativ yo‘l bilan ko‘paytiriladi, ko‘chatlari qalamchalardan, payvand qilish orqali, seleksiya maqsadida urug‘laridan o‘stiriladi, 2-3 yilda hosilga kiradi.
Tok aslida yer tanlamaydi, ammo qumoq tuproqli, sug‘oriladigan, unumdor yerlarda yaxshi o‘sadi. 30-300 yil yashaydi. O‘rtacha hosildorligi 70-600 s/ga.
2013-2015-yillar davomida Parkent, Bo‘stonliq, Yangiyo‘l, Zangiota, Samarqand, Jomboy, Asaka tumanlari meva-uzum yetishtirishga ixtisoslashtirildi, yangi tokzorlar barpo etildi.
Ayni paytda mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida (naviga qarab) uzumning 50 navi yetishtiriladi. Bugungi kunda yurtimizda yetishtirilayotgan uzum mahsuloti Afg‘oniston, Belorus Respublikasi, Germaniya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Latviya, Litva, Mongoliya, BAA, Polsha, Rossiya, Ukraina kabi mamlakatlarga eksport qilinmoqda.

Qora kishmish: Shivilg‘oni, Blek manuka — mahalliy ertapishar xo‘raki va mayizbop urug‘siz uzum navi. O‘zbekiston va Tojikistonda keng tarqalgan. Sharqiy ekologik-geografik navlar guruhiga kiradi. Tupi o‘rtacha o‘sadi. Bargi o‘rtacha, to‘garak, o‘rtacha kertikli. Guli ikki jinsli. Uzum boshi o‘rtacha (bo‘yi 18—25 sm, eni 11 — 13 sm), konussimon; shingillari g‘avol. G‘ujumi o‘rtacha tig‘iz, tuxumsimon, uchi to‘mtoq, po‘sti qora; yupqa, eti shirali, karsillaydi. Tarkibida 2 4 - 2 5 % qand bor, nordonligi 4,5 — 5,5%. Hosili 130-145 kunda, iyulь oxiri— avgustning 2-yarmida to‘liq pishadi. Kul, antraknoz, oidium va serkosporozdan zararlanadi. Uzumidan sifatli mayiz tayyorlanadi (25—27% mayiz chiqadi). O‘zbekistonning hamma viloyatlarida o‘stiriladi.

Charos-erta o‘rtapishar mahalliy, xo‘raki uzum navi. O‘rta Osiyoda keng tarkalgan. Sharqiy ekologik-geografik navlar guruhiga kiradi. Tupi kuchli o‘sadi. Bargi yirik, to‘garak, o‘rtacha va kam kertikli, usti to‘q, orqasi och yashil, tuksiz. Guli funktsional urg‘ochi. Uzum boshi o‘rtacha va yirik, tig‘iz, 300—400 g. G‘ujumi yirik, dumaloq tuxumsimon, ko‘kimtir qora, seret, shirin, po‘sti qalin. Tarkibida qand miqdori 21—23%, nordonligi 5,5 — 8%, iyul—avgustda pishadi. Hosildorligi 80—100 ts/ga. Asosan, yangiligida yeyiladi. Rag‘aga chidamsiz. Toshkent, Farg‘ona, Andijon va Namangan viloyatlarida ekiladi.

Tok bir joyda 40-50 yil va undan ortiq osib xosil beradi. Uning uzoq yashashi, mahsuldorligi, iqtisodiy samaradorligi, ekologik toza mahsulot berish tokzorlarni to‘gri joylashtirishga, joy va navlarni to‘gri tanlashga, parvarish ishlariga bo‘lgan e’tiborga bog‘liq. Yangi tokzorlarni barpo qilish, ayniqsa hozirgi bozor islohatlari davrida katta kapital harajatlar bilan bog‘liq. Bu borada yo‘l qo‘yilgan hatolarni tuzatish ancha mushkil. Shuning uchun tokzor uchun joy tanlash, yerga ishlov berish, tokzor xududini tashkil qilish, navlarni tanlash va ularni joylashtirish, ko‘chat ekish va parvarish ishlarini oz vaqtida, ilmiy va ilgor tajribalar asosida amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Ozbekistonning tuproq–iqlim sharoitlari barcha xududlarda uzumning turli muddatlarda pishadigan navlarni yetishtirish imkonini beradi. Tokzor uchun ochiq, yorug‘lik yaxshi tushadigan, unumdor va suv bilan yaxshi ta’minlangan yerlar ajratilgani ma’qul. Shuningdek, g‘alla, paxta, shakarqamish, zigir, kanop kabi o‘simliklar uchun noqulay xisoblangan qumli va toshloq yerlar, tog‘ va tog‘oldi yon bag‘rlari ham tok o‘stirish uchun qulay hisoblanadi. Tog‘li va adirli zonalarning qiyaligi 100 gacha bo‘lgan yerlardan tok o‘stirishda unumli foydalanish mumkin. Tok uchun kuchli sho‘rlangan, yer osti suvlari 1m. dan yuqori, pastqam yerlar yaroqsiz hisoblanadi. Ammo, ularning meliorativ holati yaxshilab tok o‘stirish mumkin. Tokzor uchun yer tanlashda rektivorganlarning texnik-xuquqiy xujjatlari asosida amalga oshiriladi. Unda tokzor uchun ajratilgan yerning xududi, navlar va ulardan qanday maqsadlarda foydalanish yo‘nalishlari (xo‘raki, mayzbop hamda vinobop uzum yetishtirishga oid) belgilangan bo‘ladi. Uni mahsus komissiya ko‘rib chiqib, qaror qabul qiladi. Tokzor uchun yer tanlashda uning relyefi, qiyaliklarning joylashganligi, yer osti suvlarining chuqurligi va kimyoviy tarkibi, tuproq va iqlim sharoitlari, suv xavzalari kabi omillar inobatga olinadi. Keyingi yillarda tokzor barpo qilishda tog‘ yonbag‘rlari, toshloq va qumli yerlar o‘zlashtirilib, ulardan samarali foydalanilmoqda, chunki yonbag‘rlarda tekis yerlarga nisbatan uzum hosili sifatli (shirador, rangdor) bo‘ladi. Yonbag‘rlarni tanlashda ularning qiyaligiga ahamiyat berish lozim. Chunki qiyalik oshgan sari tokzor barpo qilish va parvarish ishlari bilan bog‘liq xarajatlar va mehnat ham ko‘payadi. 100 gacha bo‘lgan qiyaliklarda kam, 10-200 bo‘lganlari o‘rtacha va kuchli, 200 ko‘p bo‘lganlari esa juda qiya hisoblanadi va bunday yerlarda tokzor barpo qilish katta qiyinchiliklar bilan bog‘liq va o‘zini oqlamaydi. Kam va o‘rtacha qiyaliklarda tok qatorlari ularga ko‘ndalang qilib olinadi. Bundan maqsad tuproqning yuvilib ketishi, sug‘orish hamda tuproqdagi namning kamayib ketishini oldini olish, shuningdek, parvarishishlarini qulaylashtirishdir. Qiyalik ko‘proq (100 dan ko‘p) bo‘lsa, supacha (terrasa) lar hosil bo‘ladi. Ayniqsa pog‘onali supachalar keng tarqalgan. Bu usul ham tuproqni eroziyadan saqlaydi, nam to‘planishiga yordam beradi, parvarish ishlarini qulaylashtiradi. Tokning o‘sishi, mahsuldorligi, hosilning sifati ko‘p jihatdan tuproq xarakteri va xususiyatiga bog‘liq. O‘zbekistonda bo‘z va o‘tloq-bo‘z, o‘tloq tuproqlar tok o‘stirish uchun qulay xisoblanadi. Tuproq qatlami 50-60 sm. dan kam bo‘lmagan tosh-shag‘alli yerlarda ham sifatli hosil yetishtirish mumkin. Tokzor uchun yer tanlashda shamol rejimiga ham ahamiyat berish lozim. Shamol kuchli esuvchi, ximoya daraxtlari bilan o‘ralmagan yerlar tok uchun xatarli xisoblanadi. Tok liana chirmashib o‘suvchi o‘simlik. Tabiiy ravishda o‘rmonlarda jingalaklari bilan daraxtlarning shoxlariga chirmashib o‘sadi, o‘zining barqaror mustaxkam skeletiga hamda aniq shakliga ega bo‘lolmaydi. Ochiq maydonlarda tup shaklida yerbag‘irlab yoyilib o`sadi. Qadimdan odamlar uzumning ma’zasi, shifobaxshligi hamda chiroyi tufayli o‘z uylariga yaqin joylarda o‘stira boshlaganlar va tirgovich sifatida daraxtlardan foydalanganlar. Ammo, bu usulning noqulayligi tufayli tok o‘stirishning birmuncha qulay usullarini topishga xarakat qilganlar. Asosiy maqsad, tok tuplarini parvarish qilish va hosil terish uchun qulayliklar tug‘diradigan usullarni vujudga keltirish bo‘lgan. Uzoq yillik izlanishlar natijasida tok o‘stirishning turli usullari sinab ko‘rilgan. Hozirgi vaqtda tok o‘stirishning zamon talablariga mos ilg‘or usullari ilmiy va uzoq tajriba asosida yaratilgan, takomillashtirilgan. Tok o‘stirishning o‘ziga xos tizimi vujudga keltirgan. Tok o‘stirish tizimi deyilganda endilikda ma’lum maydonda tok tuplaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish, o‘simlik va tuproqni parvarish qilishda mexanizatsiyadan samarali foydalanish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiluvchi tok tuplarini joylashtirish usuli tushuniladi. Tok tuplari uchun u yoki bu o‘stirish tizimi tanlanganda faqat tok tupining o‘zigina emas, balki qator va tuplar oralig‘i, tuplarga berilgan shakl ham inobatga olinishi lozim. Shuningdek, tok tuplarini o‘stirish usuli tanlanayotganda navning biologik xususiyatlari, joyning tabiiy-iqlim sharoitlari ham nazarda tutilishi shart. Tok o‘stirishning har qanday usuli tokzorda olib boriladigan parvarishlarni, tuproqga ishlov berish, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish, hosil terish, uni tashish kabi ishlari mexanizatsiyadan unumli foydalanish imkonini ta’minlaydi. Markaziy Osiyo, jumladan Ozbekistonda tok o‘stirishning quyidagi tizimidan qadimda va hozir foydalaniladi. Tokni daraxtlarda o‘stirish qadimdan ma’lum. Hozirda ham O‘zbekiston (Surxondaryo viloyati), Turkmaniston, Gruziya, Italiya (Boloniya) ning qadimiy tokchilik rayonlarida uchraydi. Buning uchun turli daraxtlar, jumladan mevali daraxlar, tut kabi lardan foydalaniladi.

2.2 Uzum ekish: butalar uchun g'amxo'rlik

Uzum tuproqqa nisbatan unchalik tanlanmaydi, lekin agar tuproq unumsiz bo'lsa, ularga organik o'g'itlar, qora tuproq va qumni kiritib, 1 m chuqurlikdagi ekish teshiklarini qazish yaxshidir. Chernozem sharoitida siz o'zingizni 60-70 sm chuqurlikda cheklashingiz mumkin.Ammo uzum butasining eng yomon dushmani soya bo'lib, u intensiv o'sadi, lekin ozgina meva beradi. Agar siz o'simliklarni devorga o'stirishni rejalashtirmoqchi bo'lsangiz, janubiy yoki janubi-g'arbiy qismini tanlang, chunki bu tarzda devor kun davomida isitiladi va hatto kechasi ham buta issiqlik bilan ta'minlanadi. Agar uzum ochiq joylarda o'stirilsa, unda har bir buta uchun alohida tayanch bo'lishi mumkin, ammo bog'bonlar pulni tejash uchun o'simliklarni bitta tayanchda qatorlarga ekishni afzal ko'rishadi. Tabiiyki, har bir nav alohida o'sishi kerak, chunki uzum intensiv ravishda kesiladi. Butalar kamida 1,5 m, qatorlar oralig'i esa kamida 2 m masofada bo'lishi kerak.Sharq-g'arbiy yo'nalishda qatorlarni shakllantirish yaxshiroqdir.

Kuzda ekish chuqurlarini tayyorlash, pastki qismiga go'ng bilan aralashtirilgan tuproqni yotqizish va u yo'q bo'lganda, chuqurni infuzion kul yoki qush axlati bilan sug'orish yaxshiroqdir. Qish uchun ekish chuquri nozik bir tuproq qatlami bilan siqiladi. Va bahorda, u erda ko'chatlar ekilgan, kuzda ham yig'ib olinadi. Ekish uchun material etishmasligi bilan siz kesilgan so'qmoqlardan ham foydalanishingiz mumkin, lekin uning yuzasidan chuqur teshik qoldiring.
Uzumni vertikal va qiya ekilgan bo'lishi mumkin, lekin shuni unutmasligimiz kerakki, birinchi holda, barcha ildizlar 10 sm gacha kesiladi.Ikkala holatda ham, ildizlar 1 tabletka qo'shilishi bilan yomg'ir suvi infuzionida ikki kun davomida namlanadi. 10 litr suv uchun heteroauxin. Harorat 10 ° C ga yetguncha tushirish tavsiya etilmaydi. Birinchi sug'orish iliq yomg'ir suvini ishlab chiqarish uchun maqbuldir.
Kuzgi ekish ham mumkin, lekin u oktyabr oyining o'rtalariga qadar, o'simlik uyqu holatiga o'tguncha amalga oshirilishi kerak. Bunday holda, qish uchun, muzlashdan saqlanish uchun ko'chatlar tepasida 25-30 sm balandlikdagi sopol tepalik qurish kerak.
Bu dastani ildiz otmasligi sodir bo'ladi. Ushbu hodisaning sababi uning qurishi, Azizillo vaqtigacha rivojlanmaganligi, chirishdan ta'sirlangan tuproq, ekish paytida juda ko'p o'sib chiqqan kesish, sug'orishning yetarli emasligi bo'lishi mumkin. Zamonaviy texnika, kesishning yaxshi saqlanib qolishi uchun uni taxminan 1,5 metr uzunlikdagi ikki yoshli tokning bir qismi bilan birga ekish va uni ekish teshigining pastki qismidagi halqaga qo'yishni taklif qiladi.
O'z vaqtida butalar uchun tayanchlarni o'rnatish juda muhimdir. Birinchi yilning kuzida besh qavatli simli bir qatorli vertikal panjara etarli. Butada olti dan sakkizta yeng hosil bo'lganda (3-4 yil meva berish), ikki tekislikli yeg‘imli panjara talab qilinadi. Shu tarzda, butun o'simlik yaxshi qo'llab-quvvatlanadi va yuqoridan pastgacha yetarlicha yorug'lik oladi. Vegetatsiyaning birinchi yilining kuzgi davrida, sovuq xavfidan oldin, yosh kurtaklar kesilmasdan qoplanadi. Ular faqat bahorda, hatto tok kuchli "yeg'ilayotgan" bo'lsa ham, tegishi mumkin. To'rt yildan so'ng, butaning shakllanishi faqat kuzda, sharbat oqimi to'xtaganda amalga oshiriladi. Ko'chatdan o'stirilgan buta tabiiy ravishda kesilganidan kattaroqdir, ammo bundan qat'i nazar, kuzga qadar 2-3 ko'zli faqat bitta kurtak saqlanib qoladi. Ikki kurtak paydo bo'lgan taqdirda, kelajakda to'rtta yeng hosil qilish uchun ularning har birini ikkita kurtak bilan kesish yaxshidir. Ammo agar uchta kurtaklar bo'lsa, qalinligidan qat'i nazar, eng pasti kesiladi.
Yozgi ishlar butaning yaqinidagi tuproqni yumshatish, intensiv sug'orish, ayniqsa issiq yozda va zararkunandalarga qarshi kurashga tushadi. Shuningdek, bu davrda bog'bonlar "panikula" deb ataydigan ko'zning markaziy kurtaklaridan zaif kurtaklar paydo bo'ladi. Ular faqat ikkita eng rivojlangan pastki kurtaklar qoldirib, kesilishi kerak. Uzum butasining eng yomon dushmani va shuning uchun kelajakdagi hosil, sovuqqa chidamli va quruq barglarda qolishi mumkin bo'lgan chiriyotgandir. Bahorda ham, mis sulfat (10 litr suv uchun 100 g) bilan ohaksiz ekish yaxshidir. Yozda rivojlanayotgan buta polixrom eritmasi bilan preparat (10 litr suv uchun 25 g) va har bir yomg'irdan keyin bir xil eritma bilan, lekin barglarning qurishini kutmasdan, ikki baravar konsentratsiyada. Bu ko'plab qo'ziqorin kasalliklari va chirishdan butalarni himoya qilishga yordam beradi. Oltingugurt profilaktika vositasi sifatida oidiumga qarshi ishlatiladi, u doimiy ravishda 4 yoshdan oshgan butalar ustida, maydalangan oltingugurt bilan changlatish yoki kolloid oltingugurt suspenziyasi (10 l suv uchun 80 g) bilan preparat shaklida bo'lishi kerak. Akaritsidlar Shomilga qarshi samarali. Agar o'simlik juda yomon ta'sir qilsa, infektsiyani tarqalmaslik uchun uni butunlay olib tashlash yaxshiroqdir. Uzum butalarini birinchi oziqlantirish may oyining boshida amalga oshiriladi. Buning uchun 60 g azot 10 litr suvda eritiladi va o'simlikning poydevori atrofidagi teshikka quyiladi. Har 10 litr eritma bir xil miqdorda toza iliq suv bilan almashtiriladi, sug'orish yana ikki marta takrorlanadi va tuproq mulchalanadi. Bunday tartiblar ob-havoga qarab ikki-uch haftada bir marta takrorlanadi. Ular to'liq meva berishning ikkinchi yilidan oldin koridorga qo'llaniladigan o'g'it bilan birlashtirilishi tavsiya etiladi. Qish uchun, ayniqsa, Rossiyaning katta hududining iqlim sharoitida butalar o'ralgan bo'lishi kerak. Issiqlikdan bir hafta oldin, yuqori ildizlar dumlarni qoldirmasdan va mis sulfat eritmasi bilan bo'laklarni dezinfektsiyalash bilan kesiladi. Ammo bu protsedurani har ikki yilda bir marta takrorlashingiz mumkin. Manipulyatsiyani amalga oshirish uchun ular 15 sm chuqurlikdagi teshik qazishadi va keyin uni loy aralashmalarisiz toza qum bilan to'ldirishadi. Yashil kurtaklarni juda qattiq bog'lash tavsiya etilmaydi, o'rash halqa usulini qo'llash yaxshidir, unda pastadir dastani ustiga erkin joylashtiriladi va tog'ga mahkam bog'lanadi.

Yozgi vegetatsiya davrida butalarni shakllantirish jarayoni tezlashishi mumkin. Aynan shu usul italiyalik bog'bonlarga maksimal meva berishga imkon beradi. Buning uchun ikki yoshli yoki rivojlangan bir yoshli ko'chat tanlanadi, uning har birida uchta ko'zli tugunlarga kesilgan ikkita kurtaklar mavjud, ulardan oltita kurtaklar kuzgacha hosil bo'ladi. Iyun oyining boshida ular har birida 5-6 barg qoldirib, zarb qilinadi va eng yuqori kurtaklar butadan olib tashlanadi.
O'gay o'g'illarning bir vaqtning o'zida o'sishi uchun quvilgan o'qlar turli yo'nalishlarda ikki tomonga qiyshiq joylashtiriladi. 9-10 kundan keyin o'gay o'g'il kurtaklari asosiy barglardan o'sishni boshlaydi. Iyun oyining oxiriga kelib, asosiy kurtaklar ikkita eng yuqori jarayonga ega, ikkinchisi esa kelajakda o'rnini bosadigan tugun sifatida tashqi bo'lishi juda muhimdir. Qolgan o'gay farzandlar barglarni qoldirib, ehtiyotkorlik bilan chimchilab, saqlanib qolgan barglari bilan yosh yengni hosil qiladi. Kelgusi yil bahorda siz birinchi Azizilloni amalga oshirishingiz mumkin, buning uchun tashqi pastki o'gay o'g'il yenglarida 2-3 ko'zli almashtirish tuguniga, yuqori qismi esa 7 ta ko'zli mevali strelkaga kesiladi. -8 ko'z. Shunday qilib, ikkinchi yilning bahorida siz 30-35 ko'zli shakllangan to'rt qo'lli butani olishingiz mumkin. Birinchi yilda inflorescences butadan olib tashlanadi, ikkinchisida u allaqachon to'liq meva beradi. Bugungi kunda bu har bir uzum tupidan maksimal hosil olishning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi.
Agar buta normal rivojlansa va meva beradigan bo'lsa, taxminan oktyabr oyining boshidan, oxirgi hosil yig'ib olingandan so'ng, ular asirlari och jigarrang rangga aylanib, egilganida yirtilib ketishiga ishonch hosil qilishadi. Sanitariya tozalash vaqti keldi - birinchi sim ostidagi ko'chatlar va barglarni olib tashlash, siz yosh asirlarning tepalarini ham kesib olishingiz mumkin. Eng pastki tashqi tugun 2-3 ko'zli yangi tugunga, keyingisi - 8-10 tugunli mevali o'qqa kesiladi va yuqori kurtaklar chiqariladi. 8-10 yildan so'ng, unumdorlik pasayganda, butani yosh bilan almashtirish kerak.