Mavzu: Qadimgi Osiyo va O‘rta Osiyo yullarini o‘rganish

3 - Seminar mashg‘ulot


Mavzu: Qadimgi Osiyo va O‘rta Osiyo yullarini o‘rganish.

G‘arbiy Yevropa davlatlaridagi yo‘l kurilishi Rim imperiyasi davridagi yo‘l tuzilishiga asoslanib olib borilgan. Yo‘l qurilishi hakidagi dastlabki adabiyotlarda Rim yo‘llariga murojaat albatta bo‘lgan va o‘rganishni boshlanishiga N. Bertje asos solgan.

14-rasm.Yo‘l to‘shamasining konstruksiyasini paydo bo‘lishi.
a- yer ko‘tarmasi tuzilmasi; b-tayanch devor tuzilmasi; v-namligi yuqori bo‘lgan tuprokdagi yo‘l; g -tosh yo‘l; d-oxakli yoki semonli korishmadan qurilgan yirik tosh yo‘l qoplamasi; ye-botqoqli yerdagi yo‘l; j-yon bag‘ri tuprok bilan mustahkamlangan yoki to‘silgan botqoq yerdagi yonboshli yo‘l; z-bir oz suv bosgan yerdagi yo‘l; 1-tayanch devori; 2-quruq terilma; 3-qorishmali terilma; 4-zichlangan tuproq; 5-12 yirik shag‘al; 6-yo‘l o‘rtasidagi qalinligi 1,0-1.5 futli gruntli tosh qatlam; 7-10 dyumli toshli yoki tuprokli tuproqqatlam; 8-ohakli yoki semon qorishmali tosh qatlam; 9-qoziqli- to‘siqli asos; 11-shag‘alli qatlam; 12-eni 2- futli supacha (berma); 13-ko‘tarma (nasp) ostidagi shox-shabba; 14-toshli qatlam.
Qadimgi Rim yo‘llarida yo‘l kurilishida arzon ish kuchidan foydalanilgan, yangicha xo‘jalik munosabatlari yuzaga kelgandan keyin, yo‘l qurilishiga mahalliy aholini jalb qilishgan va ishchilarning mehnatiga haq to‘lana boshlagan. Bunda magistral yo‘llarda yo‘l qoplamasini yengillashtirilgan turdagi yo‘l to‘shamalaridan qurila boshlagan.
Angliyada tosh yo‘llarni tarqalishi T.Telfordismi bilan bog‘lik. T.Telford yo‘l qurish texnikasiga yangi o‘zgartirishlar taklif qilmadi va P.Trezausuliga muvofik yo‘llarni qurdi. O‘zining yo‘l tuzilmasini quyidagicha bayon qilgan «Pastki qatlam balandligi 7 dyum qattik toshlardan tashkil topgan, keng tomoni pastga kirib juda aniqlik bilan qo‘lda terilgan, choklari bir-biriga zich joylashtirilgan hech bir toshning yuqori qismi 3 dyumdan oshmagan. Zich va ravon yuza hosil qilish uchun ular orasidagi bo‘shliq kichik toshlar bilan to‘ldirilgan».


15-rasm. Yo‘lning ko‘ndalang kesimi.

16-rasm. Telfordning Varshava-Brest yo‘lining ko‘nalang kesimi profiliga tavsiyasi.
XIII-asroxiridagi Rossiyada yul koplamasing tuzilmasi: a-kapitan Baronov ishlab chikkan namunaviy kundalang kesim profili; b-uchirilgan tosh asosli yul koplamasi; v-yengillashtirilgan yul koplamasi tuzilmasi.



17-rasm. Yo‘l to‘shamasini ko‘ndalang kesimi.

Shunga uxshash tuzilmalar nisbatan tor katnov kismlar uchun xam kullanilgan. Keyinchalik bular bajarilishi nisbatan oson bulgan tuzilmalar bilan almashtirilgan. Ularda urta kator tekis bulgan togoraning tag kismiga kuyib borilgan, chetlaridagi toshni esa tuldirish urniga kumli asosga botirib-chukurlashtirib kuyilgan. Shu bilan birga kataklarni katta toshlardan kuyishdan voz kechishdi. Katta va kichik toshlarning chukishida fark bulganligi uchun kataklardan iborat koplamaning yuzasida tezda noravonliklarning paydo bulishiga sabab bulardi. Yukorida bayon kilingan yul koplamasini kurish uchun yukori malakali ishchilar va sifatli kurish talab kilardi. Ular uzun bulmagan bulaklarda bajarilardi va yezda soddalariga almashtirilardi.

I. S. Gergartdtning rus tilidagi yul xakidagi birinchi makolalarida P. Trezage kurgan tuzilmasidan (5.12-rasm) kator farklar bayon kilib utilgan. Ular kuyidagilarga olib kelingan edi: yer uymasidagi togorani tagi gorizontal, bir nishabli kundalang kesim (profil), kutarilgan yul yokasida piyodalar yulkasi va cheti 3 kavatli yirik tosh bilan ushlatib kuyilgan. Katnov kismining boshka tomonidan tashuvchining yul yokasiga chikib ketmasligi uchun nishabli toshlar yotkizilgan. Uzundastali ogirligi 10-12 fut bulgan bolgalar bilan joyida toshmaydalanib , bir-biriga jipslashtirilib urnatilgan. Koplama ikki katlamli bulgan. Pastki katlam ulchami «kichik tovuk tuxumi» day chakiktoshdan, yukori katlami 2-4 dyumli mustaxkam toshdan bulib, kurilish jarayonida «kulda kutarib uriladigan gulalar bilan zichlashtirib, temirli yoki toshli zichlagich (katok) lar bilan tekislash» ishlari bajarilgan.


Talabalarga berilgan Seminar savollar:

1. 
   G‘arbiy Yevropa davlatlarida yo‘l qurilishining qayta tiklanishi to‘g‘risidagi tushunchangizni aytib bering?
   
2. 
   Yo‘llarda kanday tarzda xarakatlangan?
   
3. 
   Yo‘l tushamasi nima?
   
4. 
   Konstruksiya tushunchasi?
   
5. 
   I. S. Gergartdtning rus tilidagi yul xakidagi birinchi maqolasi?
   
6. 
   « Poytaxtlar orasida yo‘l qurilishi» hakida karor kim tomondan aytilgan va nima sabab uchun?
   
7. 
   Angliyada tosh yo‘llarining tarqalishi?
   
8. 
   Rossiyada yo‘l qurilishining rivojlanishi boshlanishi.
   
9. 
   Yo‘l poyi va to‘shamasi qurilishida rivojlanish bo‘yicha ma’lumotlarni.
   
10. 
    Yo‘llarda harakatning oshishi va yo‘l to‘shamasining tejamkor konstruksiyalarini paydo bo‘lishi tushuntirib bering.