Mavzu: Qurilish mashinalari va mexanizmlari ish faoliyatining hisobi reja

3. Qurilish mashinalarining qiymatini baholash uslubiyatini takomillashtirish


Investitsion siyosatni shakllantirish har qanday iqtisodiy tizim faoliyatining muhim elementidir. Investitsion loyihalarning aksariyati yangi ko’chmas mulkni qurish yoki mavjudlarini rekonstruksiya qilish yoki ta’mirlashni o’z ichiga oladi. Qurilish mashinalarining qiymati baholash investitsiya qilingan mablag’larning muhim qismini tashkil qiladi, shuning uchun qurilish narxini aniqlash jarayoni investitsiya loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirishning bosqichlaridan biri sifatida ko’rib chiqilishi kerak. Qurilish mashinalari asosan quyidagi qismlar; harakat manbasi, yurish jihozi, ish jihozi va boshqaruv sistеmasidan tashkil topgan. Qurilishda ishlatiladigan mashina va mеxanizmlarni quyidagicha sinflash mumkin: bajariladigan ishning turiga qarab; ish jarayonining holati va tеxnologiyasiga; ish tartibiga; harakat bеrish turiga; mashinaning ish unumdorligi va quvvatiga; yurish uskunasiga; boshqarish turiga qarab. Bajariladigan ishning tеxnologiyasiga qarab, qurilish mashinalari quyidagi sinflarga ajratiladi: transport qilish; yuk ko‘tarish va uni qotirish; yuk ortish va tushirish; yеr ishlari; burg‘ulash ishlari; qoziq qoqish; toshga ishlov bеrish; qorishma va bеton qorishmasini tayyorlash va transport qilib yotqizish ishlari. O‘z navbatida har bir sinf, bajariladigan ishning holatiga va unda qo‘llaniladigan mashina turlariga qarab, guruhlarga bo‘linadi. Masalan yеr ishlari mashinalari va hokazo. Guruh mashinalari ular bajaradigan ishning holatiga qarab, davriy yoki uzluksiz ishlaydigan turlarga ajratiladi. Mashinani boshqarish bo‘yicha mеxanik, pnеvmatik, gidravlik, elеktrik, avtomatik va aralash boshqariladigan turlari mavjud. Har bir mashina o‘lchamli turkum qatorlariga bo‘lingan bo‘lib, bu turkum o‘z ichiga asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lmish, konstruktsiyasi, ishlatilishi va vazifasidan tashqari quyidagi asosiy qismlari qiymatini ham hisobga oladi: mashina o‘qlarining soniga qarab, ularga tushadigan kuchni; umumiy massani; tеzligini; dvigatеlining quvvatini; tortish kuchini; ish jihozining ko‘rsatkichlarini ham hisoblaydi. Qurilish mashinalarining ish unumdorligini oshirish, odatda mashina dvigatelining quvvati, ularning yuk ko‘tarish qobiliyatini ham tortish kuchini ko‘tarish orqali amalga oshiriladi. Bu esa ko‘p miqdorda yoqilg‘i va boshqa energiyalami sarflashga olib keladi. Bunda muqobil (quyosh, biyogaz va boshqa) energiyalardan foydalanish yaxshi samara beradi. Hozirda mashinalarning ish unumdorligini oshirish, ularning ish jihozlarining konstruksiyalarini ilmiy asosda takomillashtirish orqali amalga oshirish talab etiladi. Bunda mashinaning quvvati va tortish kuchini o‘zgartirmasdan, ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchlami kamaytirish hisobiga uning ish unumdorligi oshiriladi. Tadqiqot ishlari shuni ko‘rsatadiki, ish jihoziga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlami nafaqat ishlov beruvchi materialning fizik-mexanik tarkibiga, shuningdek, ish jihozinig konstruksiyasi va kinematikasiga bog‘liq boʻladi. Shuning uchun, ish jihozining shakli, konstruksiyasi va qirqish o‘lchamlari, harakatning traektoriyasi, tezligi va tezlanishining maqbul (optimal) qiymatlarini aniqlash talab etiladi. Ish jihoziga ta ’sir etuvchi qarshilik kuchlami kamaytirishda titratma, zarb va portlatish usullardan ham foydalaniladi. Hozirgi zamon qurilish mashinalarida gidravlik dvigatel quvvatini ish jihozlari, ijrochi mexanizmlar va boshqarish sistemasiga uzatish uchun ko’p ishlashmoqda. Gidravlik yuritmalar mineral moy oqimning energiyasidan foydalanish hisobiga ishlatiladi. Aylanma harakatni ilgarilama harakatga aylantirish oson, tuzilishi ixcham. Gidravlik yuritma nasoslar, ish suyukligi solingan idish, ilgarilama va aylanma harakatli gidravlik dvigatellar, gidravlik taqsimlovchi, gidravlik bosimni sozlovchi, gidravlik trubalar sistemasidan iborat bo’ladi. Qurilish mashinalarining ish unumdorligi, ustuvorligi, boshqaruvchanligi, qo’zg’aluvchanligi mashinalarning asosiy texnikaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlari hisoblanadi. Qurilish mashinalarining ish unumdorligi uning vaqt birligi ichida (min, soat, smena) ishlab chiqargan mahsulot miqdori bilan harakatlanadi. Masalan; yer qazish mashinalarining maxsuloti m3 bilan ifodalanadi. Mashinalarning bir soatlik ish unumdorligi ish yuritmalarining quvvatidan maksimal darajada samarali foydalanishga erishiladigan xol uchun aniqlanadi. Topilgan ish unumdorli P nazariy yoki konstruktiv ish unumdorligi deyiladi. Mashinalarning ish unumdorligi konstruktiv hisobiy, texnikaviy va ekspluatatsion xillarga bo’linadi. Hozirgi kunda hech qanday qurilish kuchli qurilish uskunalarisiz tugamaydi. Zero, uning yordami bilan butun dunyoda ulkan qurilish loyihalari amalga oshirilmoqda. Katta va kichik shahar va qishloqlarda zamonaviy ko‘p qavatli uylar, sanoat binolari, sport stadionlari va boshqa zamonaviy infratuzilma inshootlari zamonaviy ixtisoslashtirilgan qurilish texnikasidan foydalangan holda barpo etildi. Qurilish texnikasining ikki turi mavjud – ko’taruvchi va tuproqli. Yuk ko’tarish uskunalari yuklarni qisqa masofalarga ko’tarish va tashish uchun mo’ljallangan. Unga turli xil kranlar, konveyerlar, liftlar, vinchlar kiradi. Tuproqni ko’chirish uskunalari tuproqni kesish va ko’chirish uchun chelak bilan jihozlangan ekskavatorlar bilan ifodalanadi. Qurilish uskunalari korxonalarning ko’char mulkiga taalluqlidir va baholanadi. Baholash yordamida foydali ma’lumotlarni olish va qurilish kompaniyasining yanada samarali ishlashi uchun qurilish texnikasining mulk sifatida bozor qiymatini aniqlash mumkin. Korxonada mavjud bo’lgan barcha mulklar singari, qurilish texnikasi ham vaqt o’tishi bilan eskiradi, ma’naviy eskiradi, mexanizmlar yaroqsiz holga keladi va ishlab chiqarish sifatini yo’qotadi. Shuning uchun bir vaqtlar buxgalteriya hujjatlarida, shartnomalarda, cheklarda qayd etilgan qiymat ahamiyatsiz bo’lib qoladi va mustaqil ekspert bahosini talab qiladi. Qurilish uskunalarini baholashda ko’pincha uchta asosiy yondashuv qo’llaniladi:

• 
  Qimmatbaho. Ushbu yondashuv baholash ob’ekti uchun egasi tomonidan hisobga olingan barcha xarajatlarni tahlil qilishga asoslanadi. Bularga quyidagilar kiradi: dastlabki xarajat, almashtirish qiymati, transport va boshqalar.
  
• 
  
• 
  Qiyosiy. Ushbu yondashuv doirasida joriy bozor narxlari tahlil qilinadi. Ya’ni, biz so’nggi bir necha oy ichida bunday uskunalar sotilgan narxlarni o’rganamiz. Baholanayotgan uskunaning asosiy xususiyatlari va sotiladigan shunga o’xshash uskunalar quyida muhokama qilinadi. Shunga asoslanib, ushbu baholash ob’ektining (qurilish mashinalari, uskunalari va boshqalar) bozor qiymati haqida dastlabki xulosalar chiqarish mumkin.
  
• 
  
• 
  Foydali. Ushbu yondashuv doirasida baholash ob’ekti hisob-kitob davri uchun egasiga olib kelishi mumkin bo’lgan foyda hisoblanadi. Pul oqimlari diskontlanadi, shundan so’ng qurilish texnikasining bozor qiymati olinadi.
  
• 
  

Keyin barcha uchta yondashuvning ma’lumotlari to’planadi va tahlil qilinadi, shundan so’ng yakuniy narx ko’rsatiladi, bu baholash ob’ektining haqiqiy bozor qiymatini aks ettiradi. Qurilish texnikasining bozor qiymatini baholash jiddiy protsedura bo’lib, unga faqat tajribali kompaniyalar ishonib topshiriladi. Chunki bu moliyaviy jihatdan ham, ishlab chiqarish jarayonining o’zida ham kompaniya faoliyatini yanada muvaffaqiyatli rejalashtirish uchun zarurdir.