Mavzu: qush urug’lanish hodisasi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
11.QUSH URUG’LANISH HODISASI
|
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‟LIM FAN VA INOVATSIALAR TA„LIM VAZIRLIGI FARG„ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI FAKULTET BIOLOGYA YO‟NALISHI 20/55-GURUH TALABASI: MAMADALIYEVA NILUFARXON O‟SIMLIKLAR SITOEMBROLOGIYASI FANIDAN MAVZU: QUSH URUG’LANISH HODISASI QUSH URUG’LANISH HODISASI Reja: 1. Asosiy ta‟rif va tasniflari 2. Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo„lishi 3. Qush urug‟lanish hodisasi Polimer deb ko„plab atom guruhlar yoki quyi molekulyar birikmalarning (monomer yoki elementar) takroranuvchi zvenolarni zanjirsimon chiziqli va to„rsimon shakllarda reaksion birikib, hosil qilgan turli konfiguratsiya, konformatsiya va yuqori massali ulkan makromolekulaga aytiladi. Bunday yuqori molekulyar birikmalar tabiiy sharoitlarda va kimyoviy reaksiyalar asosida hosil bo„ladi va ular mos ravishda tabiiy va sintetik polimerlar deb yuritiladi. Polimerlarda “poli” - ko„p va “mer” - qism degan ma‟noni anglatadi va “poli” old qo„shimchasi monomer nomi oldiga quyiladi, masalan, monomer etilen asosida sintez qilingan polimer polietilen deyiladi. Polimer so„zi kimyoviy sintez qilingan yuqori molekulyar birikmalarga nisbatan qo„llanishi o„tgan asrning 30- yillarida Shtaunger tomonidan tavsiya etilgan. Tabiiy polimerlarni aksariyatini nomlanishi nisbatan oldinroq boshlangan bo„lib, ular turli tabiatshunoslar tomonidan kiritilgan. Masalan, sellyuloza, fibroin, keratin, kollagen, pektin va h.k. Shuni ta‟kidlash lozimki, polimer makromolekulasida takrorlanadigan zvenolar to„liqligicha zanjir tarkibiga kirsa monomer (“mono” – bir) deyiladi va aksincha, zvenolar birikishida qo„shimcha turli elementlar yoki quyi molekulyar birikmalar ajralib chiqsa takrorlanadigan zvenolar monomer emas, balki elementar zveno deb yuritiladi. Monomerlardan farqli elementar zvenolar murakkab tuzilishli, tarkibli va o„lchamli quyi molekulyar birikmalar bo„lib, odatda ular tabiiy polimerlar, jumladan, polisaxaridlar va oqsillarning molekulalari tashkil etadi. Umumiy hollarda elementar zvenolar deyilganda monomer zvenolar ham nazarda tutiladi va aksincha. Polimerdagi monomer (elementar) zvenolar soni n bilan belgilanadi va polimerlanish darajasi (PD) deyiladi. Aynan sintetik polimer polietilen uchun quyidagi monomer asosidagi formula o„rinli bo„ladi [–CH 2 – CH 2 –] n shuningdek, tabiiy polimerlar tipik vakili polisaxarid sellyuloza uchun Odatda monomer zveno nisbiy molekulyar massasi (M o ) deb belgilanadi va n ga bo„yicha polimerning nisbiy molekulyar massasi (M), ya‟ni M = nM o topiladi. Bunda n ning miqdori bir necha donadan 10000 va undan ortiq bo„lishi mumkin. Demak, n ga, ya‟ni polimerlanish darajasiga bog„liq holda polimerning molekulyar massasi turlicha bo„ladi va shartli ravishda quyidagi toifalarga bo„linadi: M = 500 † 10000 bo„lsa oligomer, undan yuqori M = 10000 † 50000000 bo„lsa yuqori molekulyar birikma deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar ham molekulyar massalarga nisbatan quyi molekulyar massali (M = 10000 † 50000), o„rtacha molekulyar massali (M = 50000 † 5000000), yuqori molekulyar massali (M = 5000000 † 50000000), polimerlar ham deb yuritiladi. Eng yuqori molekulyar massali polimerlar sirasiga DNK molekulasi kiradi va hozirda ushbu ulkan makromolekulagina shaklini elektron mikroskopiyada ko„rishga erishilgan. Polimerlar molekulasida bir xil monomerlar takrorlanib kelsa, bunday birikma gomopolimer, agar har xil monomerlar bo„lsa – sopolimer deyiladi. Shuningdek, monomerlarning birikishiga qarab makromolekula chiziqli, tarmoqlangan va to„rsimon (fazoviy) tuzilishlarga ega bo„ladi. Bunday makromolekulyar tuzilishlarni vujudga kelishi monomerlar xiliga, kimyoviy yoki tabiiy sintezni amalga oshirish mexanizmlariga bog„liq. Chiziqli polimerlar (yoki sopolimerlar) odatda uzun zanjirsimon tuzilishda bo„ladi. Agar monomerlarni xiliga qarab turli ranglar bilan belgilasak, unda chiziqli polimer (a) va sopolimer (b) ning molekulyar ko„rishini quyidagicha tassavvur qilish mumkin: a b Tarmoqsimon polimerlar (a) yoki sopolimerlar (b) ham uzun zanjirsimon tuzilishga ega bo„lib, ularning makromolekulasi asosiy (yoki bosh) zanjir va bir qator turli o„lchamlarga ega yon zanjirlar iborat bo„ladi. a b Bunday makromolekulalarning asosiy yoki yon zanjirlari qattiq (yoki egiluvchan) bo„lishi, shuningdek, gidrofilligi bilan farqlanishi mumkin. To„rsimon yoki fazoviy makromolekula deb monomerlar (elementar zvenolar) uzun zanjirlar bo„lib bir biri bilan uch o„lchamli to„rsimon shaklda birikkan polimer (a) yoki sopolimerga (b) aytiladi. Bunday sopolimerlarda ham monomerlar (elementar zvenolar) turlicha bo„ladi. a
To„rsimon makromolekulalar, odatda, yuqori elastiklikka ega bo„ladi, ular hajmiga quyi molekulyar birikmalar diffuzion tarzda kirishi, erituvchilarda cheklangan miqdorda bo„kishi va gel-struktura hosil qilishi mumkin, ammo eritmaydi. Bunday tuzulishli makromolekulalarning tipik vakillari kauchuk, jun keratini, teri kollageni kabi yuqori molekulyar birikmalardir. Agar polimerda elementar zvenolar (monomerlar) monoton tarzda takrorlanib kelsa, zanjir bo„ylab zvenolar “uzoq tartibi” hosil bo„ladi va polimer regulyar deyiladi. Bunday tartib saqlanmagan polimer noregulyar deb yuritiladi. Noregulyarlikka turli xil sabablar olib keladi. Masalan polimerlanish jarayonida zvenolarni ( ) birikish tartibiga bog„liq tarzda regulyar (a) va norgeulyar (b) zanjirlar hosil bo„lishi mumkin: a b Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo„lishi mumkin. Mos ravishda bunday makromolekulalar statistik regulyar yoki noregulyar sopolimerlar deyiladi. Chiziqli sopolimerda har bir tipdagi monomerlar molekulyar zanjirning ma‟lum uzunligida takrorlanib kelsa, bu qismlar bloklar va makromolekula esa blok-sopolimer deyiladi. Bloklar uzunligi va qattiqligi (egiluvchanligi) hamda boshqa fizik ko„rsatgichlari bilan farqlanishi mumkin. Bu holat makromolekulaga turlicha xossalarni namoyon qilishga imkon beradi. Aynan shu tipdagi makromolekulalarga suyuq kristall holati xosdir. Tarmoqlangan sopolimerda asosiy zanjir bir tipdagi ( Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|