Polimerlarning makromolekulyar tuzilishi

---

POLIMERLARNING MAKROMOLEKULYAR TUZILISHI 
1.1. Makromolekulalarning asosiy ta‟rif va tasniflari
Ko„plab atom guruhlar yoki quyi molekulyar birikmalarning (monomer yoki 
elementar) takroranuvchi zvenolar bo‟lib reaksion birikkan, zanjirsimon chiziqli va 
to„rsimon shakllarga ega turli konfiguratsiya, konformatsiya va yuqori massali 
ulkan makromolekula polimer deyiladi. Bunday yuqori molekulyar birikmalar 
tabiiy sharoitlarda va kimyoviy reaksiyalar asosida hosil bo„ladi va ular mos 
ravishda tabiiy va sintetik polimerlar deb yuritiladi.
Polimerlarda “poli” - ko„p va “mer” - qism degan ma‟noni anglatadi va “poli” 
old qo„shimchasi monomer nomi oldiga quyiladi, masalan, monomer etilen asosida 
sintez qilingan polimer polietilen deyiladi. Polimer so„zi kimyoviy sintez qilingan 
yuqori molekulyar birikmalarga nisbatan qo„llanishi o„tgan asrning 30-yillarida 
Shtaunger tomonidan tavsiya etilgan. Tabiiy polimerlarni aksariyatini nomlanishi 
nisbatan oldinroq boshlangan bo„lib, ular turli tabiatshunoslar tomonidan kiritilgan. 
Masalan, sellyuloza, fibroin, keratin, kollagen, pektin va h.k.
Shuni ta‟kidlash joizki, polimer makromolekulasida takrorlanadigan zvenolar 
to„liqligicha zanjir tarkibiga kirsa monomer (bir xil o‟lchamli) deyiladi va 
aksincha, zvenolar birikishida qo„shimcha turli elementlar yoki quyi molekulyar 
birikmalar ajralib chiqsa takrorlanadigan zvenolar monomer emas, balki elementar 
zveno deb yuritiladi. Monomerlardan farqli elementar zvenolar murakkab tuzilishli, 
tarkibli va o„lchamli quyi molekulyar birikmalar bo„lib, odatda ular tabiiy 
polimerlar, jumladan, polisaxaridlar va oqsillarning molekulalari tashkil etadi. 
Umumiy hollarda elementar zvenolar deyilganda monomer zvenolar ham nazarda 
tutiladi va aksincha. 
Polimyerdagi monomer (elementar) zvenolar soni n bilan belgilanadi va 
polimerlanish darajasi (PD) deyiladi. Aynan sintetik polimer polietilen uchun 
quyidagi monomer asosidagi formula o„rinli bo„ladi 
[
–CH
2 
– CH
2 
–
]
n
 

---

shuningdek, tabiiy polimerlar tipik vakili polisaxarid sellyuloza uchun

Odatda zvenoning nisbiy molekulyar massasi (M

o
) deb belgilanadi va n 
bo„yicha polimerning nisbiy molekulyar massasi (M), ya‟ni M = nM
o
topiladi. 
Bunda n ning miqdori bir necha donadan 10000 va undan ortiq bo„lishi mumkin. 
Demak, n ga, ya‟ni polimerlanish darajasiga bog„liq holda polimerning molekulyar 
massasi turlicha bo„ladi va shartli ravishda quyidagi toifalarga bo„linadi: M = 500 
† 10000 bo„lsa oligomer, undan yuqori M = 10000 † 50000000 bo„lsa yuqori 
molekulyar birikma deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar odatda molekulyar 
massalarga nisbatan quyi molekulyar massali (M = 10000 † 50000), o„rtacha 
molekulyar massali (M = 50000 † 5000000), yuqori molekulyar massali (M = 
5000000 † 50000000) deb yuritiladi. Eng yuqori molekulyar massali polimerlar 
sirasiga DNK molekulasi kiradi va hozirda ushbu ulkan makromolekulagina 
shaklini elektron mikroskopiyada ko„rishga erishilgan.
Polimerlar molekulasida bir xil monomerlar takrorlanib kelsa, bunday birikma 
gomopolimer, agar har xil monomerlar bo„lsa – sopolimer deyiladi. Shuningdek, 
monomerlarning birikishiga qarab makromolekula chiziqli, tarmoqlangan va 
to„rsimon (fazoviy) tuzilishlarga ega bo„ladi. Bunday makromolekulyar 
tuzilishlarni vujudga kelishi monomerlar xiliga, kimyoviy yoki tabiiy sintezni 
amalga oshirish mexanizmlariga bog„liq. 
Chiziqli polimerlar va sopolimerlar odatda uzun zanjirsimon tuzilishga ega 
bo„ladi. Agar monomerlarni xiliga qarab turli ranglar
bilan belgilasak, unda 
chiziqli polimer (a) va sopolimer (b) molekulyar ko„rishini quyidagicha tasavvur 
qilish mumkin: 

---

a
b 
Tarmoqsimon polimerlar (a) yoki sopolimerlar (b) ham uzun zanjirsimon 
tuzilishga ega bo„lib, ularning makromolekulasi asosiy (yoki bosh) zanjir va bir 
qator turli o„lchamlarga ega yon zanjirlar iborat bo„ladi.
a
b 
Bunday makromolekulalarning asosiy yoki yon zanjirlari qattiq (yoki 
egiluvchan) bo„lishi, shuningdek, gidrofilligi bilan farqlanishi mumkin.
To„rsimon yoki fazoviy makromolekula deb monomerlar (elementar zvenolar) 
uzun zanjirlar bo„lib bir biri bilan uch o„lchamli to„rsimon shaklda birikkan 
polimer (a) yoki sopolimerga (b) aytiladi. Bunday sopolimerlarda ham monomerlar 
(elementar zvenolar) turlicha bo„ladi. 

a
b 

To„rsimon makromolekulalar, odatda, yuqori elastiklikka ega bo„ladi, ular 
hajmiga quyi molekulyar birikmalar diffuzion tarzda kirishi, erituvchilarda 
cheklangan miqdorda bo„kishi va gel-tuzilish hosil qilishi mumkin, ammo 
erimaydi. Bunday tuzulishni namoyon qiluvchilarning tipik vakillari kauchuk, jun 
keratini, teri kollageni kabi yuqori molekulyar birikmalardir. 
Agar polimyerda elementar zvenolar bir xil monoton tarzda takrorlanib kelsa, 

---

zanjir bo„ylab “uzoq tartib” hosil bo„ladi va polimer regulyar deyiladi. Bunday 
tartibga ega bo‟lmagan polimer noregulyar deb yuritiladi. Noregulyarlikka turli xil 
sabablar olib keladi. Masalan polimerlanish jarayonida zvenolarni (
) birikish 
tartibiga bog„liq tarzda regulyar (a) va norgeulyar (b) zanjirlar hosil bo„lishi 
mumkin: 


 
a b 
Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo„lishi 
mumkin. Mos ravishda bunday makromolekulalar statistik regulyar yoki 
noregulyar sopolimerlar deyiladi.
Chiziqli sopolimyerda har bir tipdagi 
monomerlar molekulyar 
zanjirning ma‟lum uzunligida takrorlanib kelsa, bu qismlar bloklar va 
makromolekula esa blok-sopolimer deyiladi.
 
Bloklar uzunligi va qattiqligi (yoki egiluvchanligi) hamda boshqa fizik 
ko„rsatgichlari bilan farqlanishi mumkin. Bu holat makromolekulaga turlicha 
xossalarni namoyon qilishga imkon beradi. Aynan shu tipdagi makromolekulalarga 
suyuq kristall holati xosdir. 
Tarmoqlangan sopolimyerda asosiy zanjir bir tipdagi (