Polimerlarning makromolekulyar tuzilishi

DNK ning birlamchi tuzilishi
DNK ning ikkilamchi tuzilishi
RNK 
makromolekulasi 
nukleotid 
zvenosi 
tarkibiga 
adenin, guanin, sitomin va uratsil 
kabi molekulyar birikmalar kiradi. 
DNK makromolekulasi nukleotid 
zvenosida uratsil o„rniga timin 
ishtirok 
etadi. 
DNK 
makromolekulasi massasi 50*10
7
gacha bo„lib, asosan hujayrani yadrosida, RNK 
makromolekulasi massasi 10
4
gacha bo„lib, asosan hujayralarni ribosomalari va 
protivoplazmalari tarkibida bo„ladi. DNK va RNK makromolekulalari birlamchi va 
ikkilamchi tuzilishlarga ega bo„ladi. DNK va RNK birlamchi tuzilishi zanjirlarning 
nukleotid tarkibi va nukleotid zvenolarni ketma-ketligini anglatadi.
DNK ning ikkilamchi tuzilishi esa ikkita parallel (tarmoqlanmagan) nukleotid 
zanjirlarning umumiy o„q atrofida o„ralishi natijada hosil bo„lgan ikki spiralni 
yagona tizimi ko„rinishida ko„plab vodorod bog„lari asosida shakllangan bo‟ladi. 
1.4. Polimer molekulasining o„zgarishlari va modifikatsiyasi
Polimer molekulasining tuzilishini maqsadli o„zgartirilib yangi tipdagi va 
muhim xossali yuqori molekulyar birikmalar olinishi jiddiy ahamiyotga egadir. 
Bunday o„zgarish reaksiyalari o„z-o„zidan borishi, fizik faktorlar, masalan, issiqlik, 
yorug„lik, radiatsiya, havodagi kislorod, mexanik kuchlanish, shuningdek, amaliy 
qo‟llash sharoitlari ta‟sirlari ostida amalga oshiriladi. Polimerlar molekulyar 
o„zgarish reaksiyasining uchta asosiy turi mavjuddir: - polimerlanish darajasi 
saqlanadigan polimeranalogik va ichki molekulyar o„zgarishlar; - polimerlanish 
darajasi oshishiga olib keladigan tikilish, payvandlash va blok-sopolimerlanish; - 
polimerlanish darajasi kamayishiga olib keladigan parchalanish - destruksiya.  
Polimeranalogik o„zgarishlar - bu makromolekulaning kimyoviy bog„larini 

---

uzmasdan va skeletini o„zgartmasdan yon (asosan funksional) guruhlar yoki asosiy 
zanjir atomlarini quyi molekulyar birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi amalga 
oshadigan jarayondir. Uning ikkita asosiy yo„nalishi mavjud:
1. Ayrim polimerlarni bevosita monomerlardan sintez qilinmaydi yoki bunday 
sintezni amalga oshirib bo„lmaydi. Ular boshqa polimerlarni turli xil kimyoviy 
qayta ishlash, masalan, gidroliz qilish orqali olinadi. Masalan, polivinil spirt 
polivinil atsetatni gidroliz qilish orqali olinadi, shuningdek, xitinni ishqoriy 
gidrolizi, ya‟ni deatsetillash orqali xitozan olinadi. 
2. Polimerlarda yangi xossa bo„lishi, masalan, eruvchanligini oshirish uchun 
makromolekulasining funksional guruhlari kimyoviy o„zgartiriladi, ya‟ni 
modifikatsiyalanadi. Bunday modifikatsiyalar orqali ko„p holatlarda polimer 
molekulasiga unda mavjud bo„lmagan reaksion faol funksional gururhlar kiritiladi 
yoki almashtiriladi. Masalan, sellyulozani turli xil hosilalarini (atsetat sellyuloza, 
nitrat sellyuloza, karboksimetilsellyuloza va sh.k.) olinishini keltirish mumkin.
Ichki molekulyar o„zgarishlar - bu asosiy zanjirdagi funksional guruhlar yoki 
atomlarni kimyoviy reaksiyasi tufayli makromolekulaning tuzilishida o„zgarishlar 
amalga oshadigan jarayondir. Bunday o„zgarishlar asosan ikki guruhda bo„ladi:
1. Makromolekulani tuyinmagan bog„lar tizimlari bilan reaksiyasi. Bunga 
misol qilib polivinil spirtdan yoki polivinilxloriddan qo„sh bog„li ketma-ketlikka 
ega bo„lgan polivinlen molekulalarining hosil bo„lishini keltirish mumkin. 
2. Makromolekulani ichki siklizatsiya reaksiyasi. Bunday reaksiyalaga 
poliakrilonitrildan qo„sh bog„li tizim bilan politsiklik polimer hosil bo„lishi misol 
bo„ladi. Shuningdek, politsiklik ichki molekulyar o„zgarishlar reaksiyasi quyi 
molekulyar birikmalar ishtirokida ham amalga oshishi mumkin. Masalan, 
polivinilxloridni sink ishtirokida qizdirilsa uch hadli sikllar hosil bo„ladi.