Mavzu: Qushlar va sut emizuvchilar biozararla nish manbalari (6-soat) Reja

Kombinatsiyalangan yoki uyg’unlashtirilgan vositalar turli modallikka ega, masalan, optik-akustik, optik va mexanik va hokozo turli biologic ahamiyatga ega bo’lgan vositalardan foydalanishga yo’naltirilgan. Ularni repellent majmuaga birlashishib prinsipal signalli va ekologik muhim kompanentlarning birikuvchi omili hisoblanadi. Bu prinsipdan foydalanib ( signal va ekologik mustahkamlanish), repellent vositalarning ta’sirini sezilarli tarajada kuchaytirilishiga, ularni biozararlanishga qarshi kurash tadbirlaridan foydalanish muddatini uzaytirishga, samarador bo’lishligiga erishiladi. Kombinatsiyalangan repellent vositalarini yaratish- etologik vositalar yordamida biozararlanishlardan ximoyalanish muammosi yechimini topishda istiqbolli yo’nalishlardan biri bo’lib hisoblanadi.

Uzoq davom etib kelayotgan an’analar, o’tmishdagi to’plangan katta tajribalar, qushalr bilan umumiy aloqalar, ularning fe’l atvorini boshqarishdagi harakatlar orientatsiya, signalizatsiya va muloqatlarni o’rganish bo’yichi fanning yuqori darajadagi yangi yutuqlari biozararlanishlardan himoyalanish vositalarni ishlab chiqishga imkon beradi.

Transport vositalarining zararlanishi

Samalyotlar va vertolyotlarning qushlar bilan to’qnashuvlari oqibatida keltiradigan moddiy zarar, eng avvola, aviatsiya texnikasi qiymatining yuqoriligi uchun ham ancha kattadir.

Fuqoralar samalyotlari bilan quslar tuqnashuvining 39.4% dvigatelda 32,4% tekis joylarda 16%kabina oynalaridga 7%fyuzelyajning oldingi qismidga tug’ri keladi. Albatta bunday tuqnashuvlarning oqibatlarin o’rganib konstruktor uchuvchi transportlarning tegishli qisimlarini mustahkamlayd, matirallarni qushlar urulishiga chiamliligini oshiradi. Biroq konstruktorlarning ham sama;yotlarini qushlardan himoyalashdagi imkoniyatlari chegaralangan chunke samalyot qisimlari qushlarga chidamliligini oshirish muqara ravishda ular og’ilashishiga va dvigatellarning quvatin tushirib yubirishga olib kelishi mumkin

Ornitologlar qushlarning samalyotlar bilan tuqnashuvlari statestikasini o’rganib ular sutka davomida uchish balandligi va xaraktiriga tezligiga va hakozalarga bog’liqligini aniqlaydi (yakobi, 1974 ) A.I Ragochev va Xarchenkolarning (1981) malumotiga ko’ra sobiq ittifoqda 1970 yildan 1979 –yilgacha fuqorolar samoyotlari bilan qushlar tuqnashuvi 1500 taga ekan , aksariyat tuqnashuvlar (28%) avgust va sentyabir oylarida sodir bo’lgan sutkaning yorug’ soatlarida (67%0 , 100 metrgacha balandlikda (46%) . samolyatning uchish tezligi 101-300 km/s(71 %) , qo’nosh vaqtida %) kuzatigan

Samolyatlarning qushlar bilan tuqnashuvlardan muhfaza qilishning amaliy tadbirlari ichida muhim o’rinni , ornitologik holatni yil mavsumi , sutka vaqti mteosharoitlar va boshqa omilllarga bog’liq holda bashorat qilish muhum ahamyatga ega .

Aerodrom faunasini o’rganib va uni aerodrom hududidagi samolyatlar bilan tuqnqshuvlar statistikasiga taqqoslab ornitologlar qushlarni jalb qiluvchi ekologik omillarni bartaraf etish , aerodrom founasini boshqarish samolyotlar bilan tes-tes tuqnashiyotgan turlar soninikamaytirish tug’risidagi ishlarni amalga oshiradilar. Buning uchun pirotexnik va akustik qurilmalarga asoslangan , qushlarni ofat signallarini imitsiya qiluvchi , ov miltig’idan otish ovozi pirotexnik samara berib olib boriladigan chuchitishvositalarda keng foydalaniladi. Agar fuqoralar samolyotlarni uchish va qunishda qushlar bilantuqnashib shikastlanayotgan bo’lsa , harbiy aviatsiya samolyotlari past balanliklarda uchib migratsiya qiluvshi qushlar koridorlariga kirib qoladi. Ko’pgina davlatlarning harbiy –dengiz aviatsiyasida tuqnashuvlar 300m balandlikka , asosan mart –may va sentyabr-noyabirlarda ertalabki soatlarda sodir bo’ladi. Fuqorolar samolyatlarning dvigetillarizararlanish holati 45% ni tashkil etadi Qushlar bilan samolyalarning jiddiy zararlanshi , samolyatlar ochiq turar joylarda va ularni angarlar tomi ostida tamirlash paytida yuzaga keladi . bunda ola qarg’alar samolyotlarning dum qanotlari qismiga ozuqa qoldiqlari quyishlari vertolyotlarning chexollarining chuqishkari , chumchuqllar jiblojibonlar , va katta chittaklar eliktron tortma teshiklariga uya quyishlari kuzatilgan vaqtinchalik aerodromlarda joylashgan qishloq xujalik avisatsiyasi samolyotlari va vertoliyotlaridan qushlar uya qurish obekti sifatida foydalanilganligi ham malum (Ilichev ,Bocharov ,Anisimov va boshqalar 1987)

O’zbekiston havo yullari Milliy avia kompanyasining Toshkent aeroportida samolyotlar bilan qushlarning tuqnahuvlari yil davomida mavsumiy o’zgari turadi : bohorda 32,4%yozda 17,5 %kuzda 46,5% va qishda 3,6% ni tashkil etadi Aeroport hududida umumiy tuqnashuvlar soni bohor oylarida yuqori ammo kuzda aynan samolyotlarning uchish trassasida tuqnashuvlar ko’proq qayt etiladi Yuqorida keltirilganlardan kurinib turibdeki tuqnashuvlarning ko’pchiligi (66,6-78,9) bohor va kuz oylarida to’g’ri keladi . Bundan tashqari yozgi davrda ko’pchilik turlarning poloponlarning uchirma bo’lishi , tajribasiz yoshlar hisobiga qushlar miqdorining oshishi natijasida tuqnashuvlar bo’yich sodir etiladigan ko’satkichlar soni ham o’sadi. Shunday qilib yozgi davrda tuqnashuvlar soni avgustda yitarli ravishda oshadi, uyalash davridan kiyin qushlarning ko’chib yurishlari va ayrim turlarining kuzgi megratsiyasuning boshlanishi ornitologik vaziyatni anchaa murakkablashtiradi (Ostapenko, Shernazorov , Ayupov , Gancharov ,1984)

Qayt etilgan umumiy tuqnashuvlarning 64,3%sutkaning yorug’ soatlariga va 35,7% tungi soatlarga to’g’ri keladi

To’qnashuvlarning kattagina qismi (77,7%) 1000 m balandlikda sodi bo’ladi. Shu bilan birgalikda 3000 m balandliklarda ham to’nashuvlar qayt etiladi.

Toshkent aeroportida samolyotlarga urulga qushlar 21 turga mansubligi aniqlangan.Urilgan qushlar miqdori bo’yicha birinchi o’rinni qara uzunqanot qaldig’ochi ikkinchi o’rinni qishloq qaldirg’ochi va tog’ qaldirg’ochlari egallaydi(Ostapinko ,Shernazarov ,Ayupov, Grancharov,1984)

O’zbekiston Havo yo’llari Milliy Aviakompaniyasining Toshkent Samarqand va Buxoro airoportlari sharoitlarida maynalar chug’urchuqlar chumchuqlar kaptarlar , musichalar, qarg’alar , uzunqanotlar , qaldig’ochlar tomonidan samolyotlar airodrom texnik qurilmalari turli tuman binolar va inshoatlarga uya qurish dam olish va tunash joylari sifatida doimiy foydalanib kelinmoqda . Masalan Samarqand va Buxora airoportlari sharoitlarida maynani AN-24 samolyotning dum qanotlari qismida uya quyganligini yoke indigina Moskva va Samarqand resini tugatib samolyot turar joyida dvigatellari harakatdan to’xtagandan kiyin bir juft mayna uya materallari bilan havo laynirining dum qanoti qismida uya qurish uchun joy qidirganligi kuzatilgan. Uzoqt vat angarda tamirlash uchun turib qolgan samolyatlarda kaptar va kichik musichalarni uya qurganligini bir necha marta qayt etilgan. Samarqand airodromining qundirish radiolakotorlarning (PRL) bevosita o’zida ko’rinishi uzoqligini qayt etuvchi qurilma (RDV) minorasida ikki juft maynalar uya qurib poloponlarni uchirishga muaffaq bo’lgan (D Jabborov 1989 Sagitov va boshqalar 1991).