Mavzu: Qushlar va sut emizuvchilar biozararla nish manbalari (6-soat) Reja

Qushlarning qishloq xujaligidagi roli

O’zbekistonda qushlarning qishloq xujaligi tarmog’idagi roli yichimini topish zarur bo’lgan dolzarb muammolardan biri hisolanadi. Ozbekistonda turli tuman ekinlarni ekilishi (erta bohor yoz va kuz mavsumlarida) qushlarni diarli o’ziga butun yil bo’yi jalb qiladiva qishloq xujaligi ekinlariga zarar yitkazishi mumkin bo’lgan qo’sh to’rlari tarkibini turli tumanligi ular tomonidan keltirilayotgan zarar darjasi va hajmi sezilarli ekanligi bilan xaraktirlanadi . Masalan A.K.Sagitov va S.B. Bakayevlarning (1980) malumotlariga ko’ra gung qarg’alarning qishloq xujaligiga keltiryotgan g’oyat katta foydasidan tashqari bazi bir hollarda zarar yitkazish mumkinligi ham kuzatilgan. Kuzgi vabohorgi bug’doy ekish davrida go’ng qarg’alar yirdan urug’lari cho’qilab chiqarib tashlaydi. Oktyabr oyida g’alla ekigan dalada 5 gunqarg’a oshqozoni tekshirilib ko’rilganda ularning har biri 228 bug’doy doni bo’lganligi aniqlangan. (Sagitov 1959) ekin maydonlarida go’ng qarg’alar xo’sh ko’ib oq juxori va makka juxori donlariva maysalari bilan oziqlanadi. Bazan ular g’uzaning yosh maysalarini yerdan sug’irib olish holatlari ham kuzatiladi. Samarqan vioyati kattaqurg’on tumani g’o’za maydonlarida ovlangan bir go’ng qarg’aning oshqozonidan 25 dona chigit topilgan. O’tgan asrning 80 yillarida akademik R. R. Shreder nomidagi ilmiy ishlab chiqarish birlashmasining Samarqand filiali dalalarning biriga kuchat yitishtirish uchun 3 ga maydonga yunon yang’og’I ekilgan maydon ekilgan maydon yaqinida go’ng qarg’alarning uncha katta bo’lmagan kaloniyasidan uchib kelgan qushlar kun bo’yi yong’oq urug’larini <> bilan kavlab olib oziqlanishi natijada ekilgan urug’lik to’la yib tugatilgan .

Akademik N.I. Vavilov nomidagi sobiq butun ittifoq ilmiy tatqiqot o’simlikshinoslik instituning O’rta Osiyo filiali (SAFVNIIR) tajriba maydonchalarida seliksioner olimlarning ko’p yillik mexnatlari evaziga yitishtirilgan qimmatboho sifatli urug’lar dala hind va ispand chumchuqlari yavoyi ko’k kaptarlar tomanida yib ketishi kuzatilgan.

O’zbekistonfa dala va hind chumchuqlari tomonida oq juxori ruvaklarining 80% kuzgi bug’doyning 7,6-8,3% sholining 2,1 -3,4% zararlanganligi qayt etilgan (Djabborov 1996 Djabborov Fundukchiyev , Mamashukurov 1999 Djabborov , Fundukchiyev 2006)

EShernazorovning (1996) malumoti buyicha Aydar , Arnasoy ko’llari tizimida 32 tur baliqxor qo’shlar uchraydi. Shulardan qisman baliqxo’rlar 16 turni asosiy baliqxo’r turlar 11turni va haqiqiy baliqxorlar yoke ixtiofaglar 5 turni tashkil etadi.Muallif xisob kiyobiga ko’ra 1993 yil mardan noyadrgacha katta qoravoylar (baliqchi) baliq xo’jaligi ko’llaridan 84730 kg boliq bilan oziqlangan (bahorda 37065 kg yozda 12015 kg kuzda 35650 kg) kulrang qarqaralar fevraldan noyabrgacha mos ravishda 24554 kg (fevralda 18050 , bahorda 7047, yozda 14085 , kuzda 14172 ) katta oq qarqaralar 12728 kg (fevralda 768 kg bahorda10788 kg kuzda1940kg ) katta katt qung’irlar 9000 kg yaqin ( boharda vakuzda 4500 kgdan) o’stirilgan baliqlarni tutgan .

Shunday qilib ommaviy tur ixtiofag qushlar baliqchilik ko’llaridan 122 tonnadan ziyot baliq bilan oziqlanib xo’jalik iqtisodiiga maum darajadagi ziyoni keltirilgan. Forish baliqchilik xo’jaligi ko’llarida faqatgina qoravoylar 17,17 tonna bilan baliq bilan ozilanadi (Shernazarov 1996)

Farg’ona vodiysi sharoitida turkiston oqlaylaklarnimg bir qism populyatsiyasi qishlab qoladi. Andijon baliqchlik xujaligining baliq ko’paytiriladiga ko’llarida malumotlarga ko’ra bir kun davomida 2100 ta oq laylaklar to’lanishi mumkin , har bir laylak ratsionida o’rtacha 800 g baliq bo’ladi. Bir kun davomida laylaklar 1680 kg baliqni tutishi aniqlangan. (Jabborov Mamashukurov 1998) . Shuningdek oq va kulrang qarqaralar va boshqa baliq bilan oziqlanadigan turlar har xil miqdorda doimiy ravishda uchrab turadi